PayPal-donate (Wiki).png
O ile nie zaznaczono inaczej, prawa autorskie zamieszczonych materiałów należą do Jana Woreczko & Wadi.

(Unless otherwise stated, the copyright of the materials included belong to Jan Woreczko & Wadi.)


Sagan (Dąbrowa Łużycka)

Z Wiki.Meteoritica.pl

(Przekierowano z Dubrau)
0i

Najstarszy polski spadek

Sagan (Dąbrowa Łużycka)
Sagan (Vechnerus 1645).jpg
Doniesienie o spadku.
Strona z pracy Vechnerus z 1645 roku[1]
Spadek (zaginiony)
Lokalizacja wieś Dąbrowa Łużycka, Polska
Położenie[2] 51°32'N, 14°53'E
Data 6 marca 1636 r., 6:00 (czwartek)
Charakterystyka
Typ meteoryt kamienny niesklasyfikowany, Stone-uncl
Masa ~120 kg (?)
Liczba okazów jeden okaz
Meteoritical Bulletin Database
Synonimy
wg MetBase: Dabrowa Luzycka; wg NHM Cat: Dabrowa Ðuzycka, Dubrow, Zagan, Zegan; u Pokrzywnickiego: Dąbrowa Łużycka, Żegań

Najstarszy spadek na ziemiach polskich. Relacja nie pozostawia wątpliwości, że w 1636 roku spadł na Śląsku meteoryt.

Badacz meteorytów Jerzy Pokrzywnicki odszukał w źródłach pisanych po niemiecku i łacinie[3] doniesienie, które jednoznacznie opisuje spadek meteorytu. Kronikarze odnotowali, że zdarzenie miało miejsce o 6 rano przy ładnej pogodzie we wsi Dubrow na Łużycach, a meteoryt spadł na pole kolonisty Mateusza Schebacka (Matthaei Schebacki Coloni). Stało się to 6 marca 1636 roku (czwartek). Wszystkie relacje pochodzą z drugiej ręki, ale pomimo niejednoznaczności w nazewnictwie i trudności w interpretacji źródłowych zapisów, dociekliwy Jerzy Pokrzywnicki po żmudnym śledztwie doszedł do wniosku, że wymieniona wieś Dubrow to prawdopodobnie dzisiejsza Dąbrowa Łużycka.[4]

Spadły z wielkim hukiem (łac. magno cum fragore) meteoryt miał oryginalny kształt czary lub misy[5] (łac. figura capidis, sini), opaloną powłokę (łac. igne adusta), był kruchy (łac. friabilis), z licznymi gruzełkami czy też wrostkami metalu (łac. vario metallo plenus). Ważył wg zapisów 2 talenty[6][7]. Jeśli były to talenty duże, to było to ponad 120 kg, jeśli małe – tylko (?!) 52 kg. Prawdopodobnie był to meteoryt kamienny (łac. lapis), chondryt. Los kamienia nie jest znany.

Ze źródeł wynika, iż meteoryt spadł w miejscu (wsi) o nazwie Schrot hammer (patrz → mapy) na zachód od Dąbrowy Łużyckiej (Dubrau, Dubrow)! Tak duże okazy meteorytów nie spadają pojedynczo[8]


Spis treści


Opis wg Pokrzywnickiego (1964)

(za oryginałem)

«
Pokrzywnicki (1964)

18. METEORYT DĄBROWA ŁUŻYCKA

Synonimy: Dubrow, Żegań, Sagan

W. m. s.: φ = 51°32’ – λ = 14°53’

Według zapisów kronikarzy meteoryt ten spadł przy jasnym niebie, z wielkim hałasem o godz 6 rano 6 marca 1636 r. we wsi – jak ją nazwali – Dubrow (w. m. s. według Kat. Met. Brit. Mus. – 51°37’N, 15°20’E). Jednak na Łużycach i Śląsku zachodnim znajdujemy kilka miejscowości o tej lub podobnej nazwie, n.p. wieś figurującą na mapach niemieckich pod nazwą Dubraucke (łużucka Dubrawka) w powiecie Chociebuż (Cottbus) na Dolnych Łużycach (51°41’N, 14°37’E), położoną koło Dobern, około 27 km NW od m. Przewóz (łużyckie: Pschibus, niemieckie: Priebus czy Priebutz lub Prebus nad Nysą na prawym jej brzegu). Czy za podaną wyżej lokalizacją spadku przemawia tekst kroniki Vechnerusa1, która określa położenie wsi (pagus) Dubrow niedaleko (non longe) od Priebutz „trans Nissum versus Lusatiam inferiorem”? Wprawdzie na NW od Przewozu na Dolnych Łużycach znajduje się jeszcze miejscowość figurująca na mapach niemieckich pod nazwą Adelige Dubrau w pow. kalweskim (Calau), około 8 km na W od Forst (Berszć), lecz znajduje się znacznie dalej od Przewozu, a przy tym leży niedaleko zarówno od Forst, jak i Cottbus, co prawdopodobnie odnotowaliby kronikarze w swych opisach.

Nadto (ale już na Górnych – saskich – Łużycach) znajdujemy około 8 km na NNE od Budziszyna (Bautzen) za Sprewą miejscowości Gross Dubrau (w przybliżeniu 51°15’N, 14°28’E), około 71 km od Żagania, sąsiadująca o 7 km z Plisskowitz (i o 13 km od Gr. Döbschütz), która to miejscowość według Vechnerusa była – jak się zdaje – domeną właściciela Dubrow, Henryka Mezerada.[9] Jednak identyfikacja tej miejscowości z miejscowością spadku byłaby wątpliwa, gdyż nie leży w kierunku Dolnych Łużyc, a ponadto znajduje się zbyt daleko od Przewozu. Zresztą koło Dubrawki leży miejscowość Dobern i obie te miejscowości mogły być własnością Mezerada.

Wreszcie znajdujemy jeszcze miejscowości o nazwach Dubrau lub Dubrow (inaczej: Eichenhagen) w pow. Krosno Odrzańskie, Dubrau (niem. Trattendorf) w pow. żarskim oraz Dubrau koło Krzystkowic (Christianstadt), które leżą wszystkie na wschód od Nysy, a więc po tej samej stronie co Przewóz.

Na zakończenie tych wszystkich rozważań i wniosków na temat możliwej lokalizacji miejscowości „Dubrow” (zniekształcona pisownią niemiecką nazwa Dąbrowa) należy zwrócić uwagę, że historyczne granice Łużyc sięgały od wschodu do rzeki Kwisy, obejmowały Żagań i Krzystkowice i biegły na północ rzeką Bóbr do Odry. Dlatego też można skomentować wyrazy użyte przez Vechnerusa: „trans Nissum versus Lusatiam inferiorem” i w ten sposób, że miał on na myśli kierunek z terenów Łużyc Górnych na północ lub NE w kierunku Łużyc Dolnych, których granica biegła mniej więcej z zachodu na wschód, na północ od Mużakowa i Żagania. W ten sposób miejscowość „Dubrow” musiałaby leżeć gdzieś między Nysą a Żaganiem, na terenie Polski, w powiecie żarskim lub żagańskim.

Za położeniem „Dubrow” na wschód od Nysy przemawia również wzmianka Vechnerusa o miejscowości Schrot (nazwa pochodząca prawdopodobnie od nazwy rzeczki Skroda – niem. Schrot). Rzeczka „Schrot” płynie ze wschodu na zachód wpadając do Nysy na północ od Przewozu. Należy również zwrócić uwagę na to, że tytuł wzmianki Vechnerusa wskazuje na spadek na terenie Księstwa Żagańskiego.[10]

Należy jeszcze zauważyć, że blisko Przewozu, ale na lewym brzegu Nysy leży mała miejscowość Klein Priebus, co do której nie wiadomo czy istniała już w 1636 r. i wydaje się wątpliwe, aby była identyczna z „Priebusium, Priebutz olim Ducatus titulo nobile”, o którym wspomina praca Vechnerusa.

Ostatnio udało mi się znaleźć na mapie atlasu Reymanna (tabl. 130, 1832 r.) miejscowość Dubrow – obecnie Dąbrowa Łużycka. Na tej mapie jest również miejscowość Schrot – obecnie Młotów[11] – około 4 km na zachód od Dąbrowy Łużyckiej. W ten sposób lokalizacja miejsca spadku meteorytu została ostatecznie ustalona. Niejasne jest, dlaczego niektórzy autorzy XIX wieku lokalizują go między Dubrow a Żaganiem, a nie w samym Dubrow. Prawdopodobnie określenie to wzięli od Lucae nie sięgając do Vechnerusa.

Meteoryt spadł na pole kolonisty Mateusza Schebacka. Źródła nazywają go kamiennym. Miał być kształtu (dość oryginalnego jak na meteoryt) jakiejś czary czy misy („figura capidis, sini aut allonis”). Waga jego wynosiła ponad 2 talenty, materia jego była krucha, usiana guzełkami („grumis”) czy też wrostkami jakiś metali. Na zewnątrz okaz był pokryty mocną, jak gdyby przez ogień opaloną powłoką.

Powyższe dane zostały zaczerpnięte z trzech zacytowanych niżej źródeł z XVII w., które są na ogół zgodne, różniąc się między sobą tylko w niektórych szczegółach. Wzięto z nich te dane, które wydają się najbardziej wiarygodne i które dają możliwość pewnej charakterystyki spadłego okazu z punktu widzenia meteorytyki.

Meteoryt Dubrow w zbiorach i katalogach meteorytów nie figuruje; nie został on opisany również w nowszej literaturze. Pamięć o nim odświeżona został ostatnio przez Kat. Met. Brit. Mus. (Prior & Hey 1953)2.

Dąbrowa Łużycka (Pokrzywnicki 1964)

Na ślad meteorytu natrafiłem w czasie archiwalno-bibliotecznych poszukiwań w Warszawie. Poszukiwania te kontynuowałem następnie w Krakowie i Wrocławiu. E.F.F. Chladni3 wspomina o spadku 6 marca 1636 r. „wielkiego kamienia” między Sagan a Dubrow. Meteoryt pod nazwą „Sagan” figuruje następnie w „Tablicy chronologicznej spadłych na Ziemię kamiennych i żelaznych brył” prof. Uniwersytetu Wileńskiego Stanisława Jundziłła4 i u szeregu innych autorów5. Należy zwrócić uwagę, że niektóre źródła podkreślają pewność samego spadku6. Tamże Kat. Met. Brit. Mus. podaje ten meteoryt bez zastrzeżeń w rodzaju „wątpliwy”.

Dane źródłowe dotyczące naszego meteorytu zawarte są w pracach Cluveriusa z 1697 r.7, Lucae z 1689 r.8 i najdawniejszej, bo wydanej zaledwie w parę lat po spadku (w 1640 r.) – Vechnerusa9. Praca Vechnerusa była – jak się zdaje – pierwszą, która zawierała wzmiankę na temat tego meteorytu, pozostałe dwie nie różnią się zasadniczo od wzmianki w pracy Vechnerusa, jednak przedstawiają skład meteorytu w nieco innej redakcji. Lucae określa go w ten sposób, że miał on wewnątrz wiele różnego kruszcu („Ertz”), który dawał się łatwo wykruszać, zaś praca Cluveriusa – że był on pełen różnych metali, kruchy. Pomijając niejasność powyższych charakterystyk, wszyscy zgodnie twierdzą, że był opalony.

O kształcie okazu prace Lucae i Cluveriusa nie wspominają, co można tłumaczyć w ten sposób, że kształt ten dość niejasno określony w pracy Vechnerusa uznali za fantazję pochodzącą prawdopodobnie od znalazców.

Wagę okazu prace Vechnerusa i Cluveriusa oceniają na ponad 2 talenty[6][7]. Natomiast Lucae pisze o nim tylko, że był on nadzwyczaj wielki („überaus grosser”). Co się tyczy talentów, to nie możemy stwierdzić, czy miano tu na myśli małe, dwudziestokilkukilogramowe czy też duże talenty (aleksandryjskie ?) o wadze 60 kg 600 g każdy. Można by raczej sądzić, że była tu mowa o dużych talentach, ponieważ 2 małe talenty, około 52 kg łącznie, nie spowodowałoby prawdopodobnie powyższego określenia, zaś waga byłaby prawdopodobnie podana w funtach.

Jak mogłem przekonać się z biografii Vechnera i Cluveriusa10 nie żyli oni w momencie spadku meteorytu11, tak że wiadomości i opisy spadku meteorytu mogły pochodzić jedynie od późniejszych wydawców ich prac. Nie udało mi się dociec, kto był autorem pierwszej wzmianki. Natomiast co się tyczy pracy Cluveriusa „Introductio in universum geographiam tam veterem quam novam libri VI, 1642”, to wydana ona została w Niemczech ze sprostowaniami i uzupełnieniami prof. gimnazjum w Lünebergu Joh Buno (Wolfenbüttel 1661, 1666 r.) i przez rektora w Wolfenbüttel M. Joh. Reiske (1694 r.) w Holandii[12]. Toteż wiadomość, która nas interesuje, pochodziła prawdopodobnie spod jego pióra12. Co się wreszcie tyczy śląskiego kronikarza Fryderyka Lucae (ur. 1644, zm. 1708), to był on synem prof. gimnazjum w Brzegu i po ukończeniu studiów za granicą (w 1665 r.) przebywał na Śląsku. Prawdopodobnie wiadomość o spadku meteorytu zaczerpnął on z pracy swych poprzedników parafrazując ją tak, jak mu się zdawało lepiej.

Co można sądzić o składzie meteorytu na podstawie podanych wyżej opisów? Kronikarze nazywają go zgodnie „kamieniem” (lapis, Stein). Wprawdzie wiemy, że w dawnych czasach meteoryty niezależnie od ich składu nazywano nieraz „kamieniami z nieba”, jednak gdyby okaz był meteorytem żelaznym, opis jego byłby inny i kronikarze niewątpliwie odnotowaliby fakt, że było to „żelazo”. Pomijając dane statystyczne spadków, które wykazują ponad 92% spadków meteorytów kamiennych, żaden syderolit czy syderyt, w tym nawet heksaedryt kawalasty („brekcjowy” lub „granularny” Ha, Hb), nie mógłby być określony jako „kruchy”. Stąd też należy wnioskować, że okaz był aerolitem, czyli meteorytem kamiennym, przy tym chondrytem. Zaliczenie go do achondrytów – jak się wydaje – byłoby raczej niewłaściwe zarówno z uwagi na rzadkość spadków achondrytów, jak też na opisany skład meteorytu. Jeśli „gruzełki” zawarte w materii meteorytu łatwo się wykruszały, mogły to być różnego rodzaju chondry, które dla niewprawnego oka mogły uchodzić za metaliczne. Zresztą w chondrytach spotyka się też chondry żelazne, nie mówiąc już o często spotykanych chondrach oliwinowych.

Znamy również odmiany chondrytów. Niektóre z nich są kruche i zawierają chondry mocne, które wykruszają się z tej masy, chociażby np. kulkowe, brekcjowe chondryty (odmiana Ccb[13]).

Przypuszczenie, że okaz był chondrytem, stanie się prawdopodobne także i w tym przypadku, gdy zinterpretujemy „gruzełki” Vechnerusa w ten sposób, że były to wrostki metaliczne, które są zjawiskiem zwykłym w chondrytach zawierających nieraz znaczny procent żelazo-niklu. Na tym jednak musimy zakończyć rozważania na ten temat składu meteorytu i jego charakterystyki z punktu widzenia klasyfikacji, wyprowadzone z dość niejasnych sformułowań kronikarzy.

Nie jest znany los, jaki spotkał ten meteoryt po spadku. Być może, podobnie jak szereg innych zaginionych okazów, został on rozbity i rozebrany przez miejscową ludność w charakterze przynoszących szczęście talizmanów13.

W poszukiwaniu śladów naszego zaginionego okazu natrafiłem w 1955 r. w Muzeum w Jaworze na okaz[14], który w inwentarzu muzeum figurował jako „Grosser Meteorstein 239 Pfd. schwer”. Znajdujemy o nim pewną informację i w książce Ottona Koischnitza pt. „Jauer Wegweiser durch die Heimat und ihre Geschichte” (Jauer 1930)[15]. Figuruje w niej wzmianka przy opisie działu przyrodniczego Muzeum w Jaworze następującej treści: „ und einem 239 Pfund schweren in Kreise gefunden Meteoriten”. Kształt okazu bryłowaty, skład jak się zdaje metaliczny. Uderzył mnie fakt, że waga jego 239 funtów, czyli około 120 kg, zdawała się zgadzać z wagą meteorytu Dubrow (Żagań), jeśli przyjmiemy oczywiście, że waga jego określona została w dużych talentach.

Ze wzmiankowanego okazu wziąłem małe próbki, które z wielkim trudem udało mi się odłupać. Przywiozłem również do Warszawy odcinek jakiegoś dużego żółtego wrostka pochodzący z tego okazu. Po zbadaniu w Zakładzie Geochemii Uniwersytetu Warszawskiego okazało się, że wrostek zawiera miedź, zaś wstępna analiza spektrograficzna jakościowa odłupanej próbki wykazała zbyt mały jak na meteoryt procent niklu. Te prowizoryczne dane nie rozstrzygnęły pochodzenia bryły, jednak jej kształt i skład wykazują, że nie ma ona nic wspólnego z meteorytem Dubrow (Żagań). Niemniej okaz ten jest ciekawy i zasługuje na bliższe zbadanie.[14]

Przypisy
1 Patrz odnośnik nr 9.
2 Katalog ten wymienia go pod nazwą „Sagan (= Żagań), Silesia, now in Poland Stone”. W. m. s.: 51°37’N, 15°20’E.
3 Dr. E.F.F. Chladni in Wittenberg „Chronologisches Verzeichnis der mit einem Feuermeteor nieder gefallenen Stein und Eisenmassen, nebst einigen Bemerkungen” Ann. d. Phys., 1803, t. 15, s. 309. Co do spadku w Dubrow autor powołuje się na Lucae i Cluveriusa. Patrz również Chladni: Ann. d. Phys., 1815 r., N. F., s. 242[16] oraz „Über die Feuermeteore ”, Wien 1819, s. 225.
4 Dziennik Wileński z 1805 r.[17]
5 Np. u Izarne’a: „Lithologie atmosphérique”, Paris 1803, lub u Meuniera: „Études sur les Météorites”, Paris 1867.
6 Przy opisie spadku meteorytu Grüneberg (Wilkanówko) znajdujemy następującą wzmiankę: „Dieser Stein von Grüneberg ist der zweite in Schlesien wirklich aufgefundene: der erste war der von 1636 März 6 zwischen Sagan und Dubrow (Lucae Schles. Chron. S. 222)” – Pogg. Ann. d. Phys. u. Chemie, 1853, Erg., t. IV, 1 St., s. 362[18]. Patrz również dane prof. dr Glockera z Wrocławia (Ann. d. Phys. u. Ch., 1841, t. 53, s. 178[19]).
Strona z książki Cluverii z informacją o spadku (Cluverii 1678)
7 „Inde haud longe abest pagus Dubrow, ad quem 1636 d. 6 Martii, hora sexta matutina suo coelo, magno cum fragore ex aëre lapsus lapis plus quam διταλαντος[7] vario metallo plenus, friabilis: nisi qua cutis exterior in decimam unicae partem valido, ut vibebatur, igne adusta corpus reliquam cohibeat (Vechnerus in Germ. brev.)”
Philippi Cluverii „Introductio in Universam Geographiam” MDCXCVII (1697). Veduntur Amstelaedami, s. 197 (Bibl. Jagiell., 812, Geografia).
Strona tytułowa książki Lucae (Lucae 1689)
8 „In diesem 1636 Jahr fiel zwischen der Stadt Sagan und dem Dorf Dubrow (dem Herrn Metzerad zuständing) den 6 Martii bey hellem Himel ein überaus grosser Stein aus der Luft früh umb 6 Uhr mit grossen Krachen (welcher inwendig allerhand Ertz hatte) den man gar leichtlich zerreiben konte (auswendig aber war er gleichsam mit einer harten Schalen uberzogen) und wie es Schiene fom Feuer etwas angbrannt”.[20]
Frederico Lucae „Schlesien curieuse Denckwürdigkeiten oder volkommene Chronica fon Ober- und Nieder-Schlesiens”, Franckfurt am Mayn MDCLXXXIX Fünffter Theil, str. 2228. (Bibl. Jagiell., Nr 145 020/II).
9 „i. Saanensis das Herzoghthum Sagan.
Naumburgt am Boder (illustris familiae Prominizianae peculium: Pribusium, Pributz ad Nissium olim Ducatus titulo nobile; à quo non longe trans Nissum versus Lusatiam inferiorem abest pagus Dubrow, peculium VVittkindi a Mezerad, tui, Henrice à Mezerad, in Plisskowitz & Doberschitz) nobilitatis literatae apud Lusatos Superiores praelustre fidus, & Serenissimi Electoris Saxonis in Budissinendi Dioeceli Praefecte gravissime, gentilis, nobilitari captus ab.
Anno hujus seculi 36 ex eo: quod ad latus ejus qua Schrot hammerū[21] pagnum vicinū itur Matthaei Schebacki Coloni agellum, 6 Martii ejus anni, coelo sudo. hora sexta matutina, magno cum fragore ex aere illapsus fuit lapis plus quam διταλαντος[7], figura capidis, sini, aut allonis, varii generis metallorū grumis scatens, friatugs facilis: nisi qua cutis extima in decimam unciae partē valido, ut apparet, igne adusta, corpus reliquū cohibebat”.
David Vechnerus „Universae Germaniae Breviarum”, Gorlicii Lusatorium, Anno [1640 – przyp. aut.], s. 257-258. (Bibl. Uniw. Wrocław, F. 3402).[1]
10 Allgemeine Deutsche Bibliographie, Leipzig, 1874-1884.
11 Dawid Vechner (Vechnerus) ur. w Złotoryi (Goldberg) na Śląsku w 1572 r., zmarł w Jeleniej Górze w 1631 lub 1632 r. Cluverius, ur. 1580 r. zmarł w 1623 r.[12]
12 Praca Cluveriusa wydana została również w tłumaczeniu na język francuski (wydanie paryskie z 1694 r.) i na język niemiecki (w Norymberdze, w 1679 r.). Byłoby rzeczą interesującą porównanie odnośnych ustępów w tych pracach, którymi niestety autor niniejszej pracy nie dysponował.
13 Nasuwają się też dalsze przypuszczenia. Tereny spadku mogły być terenami wypadków wojennych i przemarszu wojsk. W Żaganiu panowali książęta na Żaganiu. Księstwo to otrzymał w 1627 r. Wallenstein, a w 1640 r. nabył go (kupił) od cesarza ks. Lobkowitz. Dubrow należała wówczas do Henryka Mezerada[9] (por. wyż.). Być może okaz jako rzadkość został przez któregoś z wielmożów gdzieś wywieziony.

»


Źródła

Vechnerus (1645) (s. 169)[1]

Dzieło Vechnerusa jest prawdopodobnie pierwotnym źródłem?

Vechnerus (1645), s. 169
Oryginał:

Naumburg am Bober / Illustris familiæ Prominizianæ peculium:

Pribusium, Pribuß ad Nissum olim Ducatus titulo nobile; à quo non longe trans Nissum versus Lusatiam inferiorem abest pagus DubroVV, peculium VVittikindi à Mezerad, Henrici à Mezerad[9], in Plißkowitz & Doberschitz / nobilitatis literatæ apud Lusatos superiores prælustris fideris, & Seréissimi Electoris Saxoniæ in Budissinensi D. œcesi Præfecti gravissimi, gentilis, nobilit ari captus ab Anno hujus seculi 36 ex eo: quod ad latus ejus, qua Schrothammerum[21] pagum vicinum itur Matthai Schebacki Coloni agellum, 6 Martii ejus anni, cœlo sudo, hora sexta matutina, magno cum fragore ex aere illapsus fuit lapis plus quam διτάλαντος, figura capidis, sini, aut allonis, varii generis metallorum grumis scatens, friatuq; facilis: nisi qua cutis extima in decimam unciæ partem valido, ut apparet, igne adusta, corpus reliquum cohibebat.


Cluverii (1678) (s. 183)

Cluverii (1678), s. 183
Oryginał:

Inde haud longe abest pagus Dubrow, ad quem 1636. d. 6. Martii, horâ sextâ matutinâ, sudo cœlo, magno cum fragore ex aëre lapsus lapis plus quam διτάλαντος vario metallo plenus, friabilis: nisi qua cutis exterior in decimam unicæ partem valido, ut vibebatur, igne adusta corpus reliquum cohibebat. Vechnerus in Germ. brev.


Lucae (1689) (s. 2228)

Lucae (1689)
Oryginalne brzmienie za Pokrzywnickim (1964):[20]

In diesem 1636 Jahr fiel zwischen der Stadt Sagan und dem Dorf Dubrow (dem Herrn Metzerad zuständing) den 6 Martii bey hellem Himel ein überaus grosser Stein aus der Luft früh umb 6 Uhr mit grossen Krachen (welcher inwendig allerhand Ertz hatte) den man gar leichtlich zerreiben konte (auswendig aber war er gleichsam mit einer harten Schalen uberzogen) und wie es Schiene fom Feuer etwas angbrannt.


Późniejsze źródła

Chladni (1794) (s. 36?)


Chladni (1803) (s. 309)

Strona publikacji Chladniego z informacją o spadku (Chladni 1803)


Chladni (1815a) (s. 242)

1636, den 6. März zwischen Sagan und Dubrow in Schlesien ein grosser Stein. Lucas Chronicon Silesiae p. 2228. Cluverii Geographia, p. 238.


Chladni (1819) (s. 225)

1636, den 6. März, des Morgens um 6 Uhr, siel zwischen Sagan und dem Dorfe Dubrow in Schlesien ein großer Stein den heiterem Himmel, mit großem Krachen; er war inwendig voll metallischer Theil, ließ sich leicht zerreiben, war auswendig mit einer Rinde überzogen, und schien wie angebrannt zu seyn. Lucas, Schlesische Chronik, S. 2228. Cluverii Geographia (Guelferbyti 1686) p. 210, in einer andern Ausgabe p. 238. Leßterer sagt, der Stein sen über 2 Zentner schwer (plus quam διτάλαντος)[7] gewesen.


Chladni (1826) wzmianka:

1636, 6 mars. En Silésie. Lucas et Claverius.


Kesselmeyer (1861) (s. 366, 416)

13 1636 6. März Zwichen Sagan und Dubrow (***)[22] Pr. Schlesien 51°36'N. 15°20'O. G.20.1815.242.[23]
335. 13 1636. 6. März Zwichen Sagan und Dubrow; Preuss. Schlesien. Deutschland 51°36'N.
15°20'O.
C 225.[24] Unter grossem Krachen ein leicht zerreiblicher Stein, der innen voll metallischer Theile.


Buchner (1861)

Sagan, Schlesien 1636, März 6.

GA. 15, 307.[25] 50, 242.[26] CP. 36.[27] CFM. 225.[24] vE. 33.[28] BdM. 79.[29] Br. 39.[30]

Rozwinięcia skrótów → patrz Bibliografia/Buchner Otto


Greg (1861)

Year. Day of month. Locality. Size or weight. Direction. Duration; rate; hour; Remarks, &c.
1636.* Mar. 6 Sagan, Silesia 6 A.M. Stone-fall; one large one.


Klein (1904) jest informacja o spadku

1636 März 16 (6) 6h vorm. Zwischen Sagan und Dubrow9)
9) 2 Zentner schwerer Meteorstein.
(tłum.: dwa bardzo ciężkie meteoryty lub dwa cetnary meteoryt[6])


Lokalizacja

Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
© Jan Woreczko & Wadi

(D) Dąbrowa Łużycka, (P) Przewóz (Priebus)

„Schrot hammer"

współrzędne wg różnych autorów

* W 2018 roku Google zmieniło zasady działania apletu, mapa może wyświetlać się niepoprawnie (pomaga Ctrl+F5); więcej → Szablon:GEMap-MyWiki

Wieś Dąbrowa Łużycka (niem. Dubrau, w latach 1936-1945 Eichenwald), miejscowość Przewóz (niem. Priebus), Karsówka (niem. Mühlbach), Przewoźniki (niem. Hermsdorf).

Pokrzywnicki (1964) podaje, że współcześnie nie ma na mapach wsi Młotów (Schrot hammer; niem. hammer – młotek), ale na wojskowych mapach topograficznych jest ona zaznaczana.[31] Na starych mapach tego rejonu, na przecięciu rzeczki Skroda (niem. Schrot) i drogi nr 350 znajduje się wieś „Schrot hammer”! To tu zapewne na pole Mateusza Schebacka spadł kilkudziesięciokilogramowy okaz meteorytu.

Tak duże okazy meteorytów nie spadają pojedynczo.[8] Znane spadki (falls) meteorytów kamiennych, których największe okazy były bardzo duże: Allende[32], Chelyabinsk[33], Jilin[34][35], Knyahinya, Kunya-Urgench[36], Norton County[37], Paragould[38], Tsarev[39] – były deszczami meteorytów, gdzie znajdowano setki i tysiące okazów[40]. Być może w okolicach Dąbrowy Łużyckiej, pod wsią Młotów, spadło więcej okazów? Dziś teren ten porośnięty jest gęstym lasem, ale szukać warto.


Mapy

Nazwy Dubrau, Dubrow i Schrothammer oraz Młotów na starych mapach.


Bibliografia

  • Bigot de Morogues Pierre-Marie Sébastien, (1812), Mémoire historique et physique sur les chutes des pierres tombées sur la surface de la Terre à diverses époques, Orléans 1812, ss. 360, (s. 79).[41] Plik PDF; plik hPDF; plik DjVu.
  • Buchner Otto, (1861), Versuch eines Quellenverzeichnisses zur Literatur über Meteoriten, w: Broenner Heinrich L., Abhandlungen, herausegeben von der Senckenburgischen naturforschenden gesellschaft, Bd. 3, Frankfurt a.M. 1859-1861, s. 455-482. Plik PDF; plik DjVu.
  • Chladni Ernst F.F., (1794), Ueber den Ursprung der von Pallas gefundenen und anderer ihr ähnlicher Eisenmassen und über einige damit in Verbindung stehende Naturerscheinungen (O pochodzeniu znalezionej przez Pallasa i o innych podobnych masach żelaznych oraz o pewnych z tym związanych zjawiskach natury), Lipsk i Ryga 1794, ss. 63.[42][43] Plik DjVu; plik GoogleBooks.
  • Chladni Ernst F.F., (1803), Chronologisches Verzeichniss der mit einem Feuermeteor niedergefallenen Stein- und Eisenmassen, nebst einigen Bemerkungen, Annalen der Physik, Bd. 15, 1803, s. 307-328. Plik DjVu
    Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
    . Plik PDF.
  • Chladni Ernst F.F., (1815a), Neues Verzeichniss der herabgefallenen Stein- und Eisenmassen, in chronologischer Ordnung, Annalen der Physik, 20, Bd. 50, 1815, s. 225-256, (s. 242). Plik DjVu
    Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
    ; plik GIF.
  • Chladni Ernst F.F., (1819), Ueber Feuer-Meteore, und über die mit denselben herabgefallenen Massen (O ognistych meteorach i o masach spadających z nimi) (Nebst zehn Steindrucktafeln und deren Erklärung von Carl von Schreibers), Wien 1819, ss. 434, (s. 225).[44][45] Plik PDF[46]; plik GoogleBooks; plik doi.
  • Chladni Ernst F.F., (1826), Nouveau Catalogue des chutes de pierres ou de fer; de poussières ou de substances molles, sèches ou humides, suivant l’ordre chronologique, Annales de chimie et de physique, 31, ser. 2, Paris 1826, s. 253-270, (s. 257).[47] Plik DjVu
    Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
    ; plik hPDF.
  • Cluverii Philippi (Clüver Philipp), (1678), Introductio in Universam Geographiam tam veterem, quam Novam, Multis locis emendata, memorabilibus locorum illustrata, MDCLXXVIII (1678). Brunsvigae, 1678, (s. 183).[12]. Plik sLib.
  • Ende Ferdinand Adolf von Freiherr, (1804), Ueber Massen und Steine die aus dem Monde auf die Erde gefallen sind, Braunschweig 1804, (s. 33). Plik PDF; plik doi.
  • Greg R. Philips, Esq., F.G.S., (1861), A Catalogue of Meteorites and Fireballs, from A.D. 2 to A.D. 1860[48], Report of the British Association for the Advancement of Science (B.A.A.S.), 30th Meeting (1860), London 1861, s. 48-120.[49] Źródło: MeteoriteHistory.info; plik DjVu; plik PDF; wersja full-HTML (h) (str. tytułowa).
  • Jundziłł Stanisław Bonifacy, (1805), Kamienie meteoryczne. Wypis drugi, Dziennik Wileński, t. I, nr 3, 1805, s. 1-15. Plik eLib.
  • Kesselmeyer Paul August, (1861), Ueber den Ursprung der Meteorsteine. Tafel XII-XIV., w: Broenner Heinrich L., Abhandlungen, herausegeben von der Senckenburgischen naturforschenden gesellschaft, Bd. 3, Frankfurt a.M. 1859-1861, s. 313-454, (s. 366, 416). Plik PDF; plik DjVu.
  • Klein Hermann Joseph, (1904), Jahrbuch der Astronomie und Geophysik. Enthaltend die wichtigsten Fortschritte auf den Gebieten der Astrophysik, Meteorologie und physikalischen Erdkunde, XIV. Jahrgang 1903, Eduard Heinrich Mayer, Leipzig 1904. Plik DjVu (str. tytułowa).
  • Koblitz Jörn, MetBase. Meteorite Data Retrieval Software, Version 7.3 (CD-ROM), Ritterhude, Germany 1994-2012. MetBase.
  • Lucæ (Lucae) Frederico, (1689), Schlesiens curieuse Denckwürdigkeiten oder vollkommene Chronica von Ober- und Nieder-Schlesien: welche in Sieben Haupt-Theilen vorstellet Alle Fürstenthümer und Herrschafften, mit ihren Ober-Regenten, Franckfurt am Mayn MDCLXXXIX Fünffter Theil, 1689, (s. 2228). Plik dsLib.
  • Pokrzywnicki Jerzy, (1958), On the old, lost Lusatian meteorite called Sagan (Żagań) Meteorite, Bulletin de la Société des Amis des Sciences et des Lettres de Poznań. Série B. Sciences mathématiques et naturelles, Livr. XIV, Poznań 1958, s. 423-429. Plik DjVu
    Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
    .
  • Vechnerus David, (1645), Universæ Germaniæ Breviarium (Universae Germaniae Breviarium), Gorlici Lusatiorum, 1645, (s. 169). Plik GoogleBooks.
  • Woreczko Jan, (2013), Doniesienia z Wiki. Najstarszy polski spadek, Meteoryt, 3, 2013, s. 19. Plik PDF; plik DjVu
    Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
    .


Przypisy

  1. ^ a b c Pokrzywnicki (1964) cytuje wydanie Vechnerus „Universae Germaniae Breviarum” z 1640 roku (s. 257-258)
  2. ^ jeśli nie zaznaczono inaczej, podano współrzędne przyjęte w oficjalnej bazie meteorytów Meteoritical Bulletin Database
  3. ^ Cluverii (1697), Lucae (1689), Vechnerus (1640)
  4. ^ za portalem ziemiaprzewoska.eu: nie ma w archiwach zbyt wielu informacji o wsi. Wiadomo, że w roku 1666 Dąbrowa Łużycka miała 4 gospodarstwa kmiece (w tym 3 włączone do folwarku) i jedno zagrodnicze
  5. ^ można podejrzewać, że był to meteoryt orientowany
  6. ^ a b c wg Klein'a (1904) miał dwa cetnary, czyli trochę ponad 100 kg; w oryginalnych źródłach jest, że dwa talenty – jeden talent to 1,961 cetnara (zentner) niemieckiego
  7. ^ a b c d e plus quam διτάλαντος – ponad dwa talenty (gr. τάλαντος), czyli kilkadziesiąt kilogramów! Wikipedia – Talent (miara)
  8. ^ a b meteoryty kamienne z pojedynczych spadków z reguły nie mają więcej niż kilkanaście kilogramów. Spadek >100 kg okazu z dużym prawdopodobieństwem, towarzyszył deszczowi meteorytów!? (hipoteza Woreczko) Ale, jak pisze Pokrzywnicki, meteoryt miał „kształt czary lub misy (łac. figura capidis, sini)”, co mogłoby sugerować, że był to okaz orientowany, więc – raczej pojedynczy spadek!?
  9. ^ a b c wg portalu zamkilubuskie.pl w okresie 1544-1656 wieś należała do rodu von Metzenrode (v. Metzrode), herbu Metzradt starej saskiej rodziny szlacheckiej; Wikipedia (DE) – Metzradt
  10. ^ Wikipedia – Księstwo żagańskie
  11. ^ współcześnie nie ma na mapach wsi Młotów (Schrot), ale na wojskowych mapach topograficznych jest taka nazwa
  12. ^ a b c Philippus Cluverius (Filip Clüver) zmarł w 1622 roku, na długo przed spadkiem, więc w późniejszych wydaniach jego pracy są dodatki redaktorów; Wikipedia – Clüver Filip
  13. ^ patrz → Oznaczenia typów meteorytów u Pokrzywnickiego
  14. ^ a b okaz ten został później przebadany i zidentyfikowany jako pseudometeoryt. Otrzymał nazwę Jawor
  15. ^ patrz → pseudometeoryt Jawor
  16. ^ Chladni (1803)
    Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
    Chladni (1815a)
    Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  17. ^ Jundziłł (1805), s. 12
  18. ^ w artykule Boguslawski (1854)
    Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
    ; u Pokrzywnickiego błąd, nie 1853 a 1854 rok
  19. ^ w artykule Weimann'a (1841)
    Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  20. ^ a b w dostępnym w internecie wydaniu Lucae (1689) nie ma strony 2228, dzieło liczy mniej stron; nie udało się odszukać cytowanego fragmentu
  21. ^ a b wieś Schrot hammer
  22. ^ powołanie: (***) Orte, deren genaue Lage bis jetzt noch ermittelt werden konnte.
  23. ^ powołanie na Chladni (1815a) (wg klucza: Gilbert, Bd. 50, rok 1815, s. 239)
  24. ^ a b Chladni (1819), s. 225
  25. ^ Chladni (1803)
  26. ^ Chladni (1815a)
  27. ^ Chladni (1794)
  28. ^ Ende (1804)
  29. ^ Bigot (1812)
  30. ^ Buchner (1859), s. 39, tekst: (…)so 1636 von Sagan(…)
  31. ^ nazwa Młotów figuruje w Państwowym Rejestrze Nazw Geograficznych
  32. ^ spadek meteorytu Allende 8 lutego 1969 roku w Meksyku; chondryt węglisty CV3, TKW 2 tony
  33. ^ spadek meteorytu Chelyabinsk (Челябинск) 15 lutego 2013 roku w Rosji; chondryt zwyczajny LL5, TKW 1 tona
  34. ^ spadek meteorytu Jilin 8 marca 1976 roku w Chinach; chondryt zwyczajny H5, TKW 4 tony
  35. ^ woreczko.pl – Elipsy rozrzutu (spadku)
  36. ^ spadek meteorytu Kunya-Urgench (Куня-Ургенч) 20 czerwca 1998 roku w Turkmenistanie; chondryt zwyczajny H5, TKW 1,1 tony
  37. ^ spadek meteorytu Norton County (syn. Furnas County) 18 lutego 1948 roku w USA; achondryt, aubryt AUB, TKW 1,1 tony
  38. ^ meteoryt kamienny Paragould, znalezisko z 1930 roku w USA; chondryt zwyczajny LL5, TKW 408 kg
  39. ^ spadek meteorytu Tsarev (Царев) 6 grudnia 1968 roku w Rosji; chondryt zwyczajny L5, TKW 1,23 tony
  40. ^ wyjątkiem jest tu pojedynczy, ponad 330 kg, okaz meteorytu Bjurböle
  41. ^ obszerny wykaz spadków i doniesień do 1812 roku; francuski „odpowiednik” katalogów Ernsta Chladniego
  42. ^ przełomowa publikacja Ernsta Chladniego – hipoteza o kosmicznym pochodzeniu kamieni spadających z nieba
  43. ^ meteoryt żelazno-kamienny Krasnojarsk (Красноярск, „żelazo Pallasa”, ang. Pallas iron, niem. Pallas-Eisen, ros. Палласово железо), znalezisko z 1749 roku w Rosji; pallasyt PMG-an, TKW 700 kg; patrz → Pallas (1776)
  44. ^ zawiera dodatek (katalog kolekcji w Wiedniu): Schreibers Karl Franz von, Anhang. Verzeichniss der Sammlung von Meteor-Massen, welche sich im k. k. Hof-Mineralien-Cabinette in Wien befindet. Vom Director von Schreibers, s. 425-434
  45. ^ cytowane w tytule 10 tablic (zehn Steindrucktafeln) to powołanie na: Schreibers Karl Franz von, (1820), Beyträge zur Geschichte und Kenntriss meteorischer
  46. ^ na kopii egzemplarza z biblioteki Harvard University na końcu znajdują się odręczne notatki nieznanego autora!?
  47. ^ w: Arago François, Gay-Lussac Joseph Louis, Annales de chimie et de physique
  48. ^ patrz → kategoria Bolidy historyczne
  49. ^ oraz suplementy: Supplement No. II., (B.A.A.S.), 37th Meeting (1867), s. 414-430, źródło: MeteoriteHistory.info; plik DjVu; Supplement No. III., (B.A.A.S.), 39th Meeting (1869), s. 282-284, źródło: MeteoriteHistory.info; plik DjVu
  50. ^ pierwsze i jak na razie jedyne, tak kompleksowe opracowanie na temat polskich meteorytów; warto jednak zaznaczyć, że Jerzy Pokrzywnicki niewątpliwie obficie korzystał z wcześniejszego bibliograficznego opracowania autorstwa Zofii Gąsiorowskiej (1966, maszynopis jej pracy powstał przed 1964 rokiem), ale nigdzie w jego publikacjach nie pojawia się jej nazwisko!? (Kosiński 2014)
  51. ^ patrz → Pokrzywnicki (1964)/Kolekcje

Zobacz również

Linki zewnętrzne

  • Meteoritical Bulletin Database (MBD) – meteoryt Sagan
  • Encyclopedia of Meteorites (EoM) – meteoryt Sagan


  • Buchner (1861) - Ok!
  • tłumaczenie Vechnerus (1645)
Osobiste