PayPal-donate (Wiki).png
O ile nie zaznaczono inaczej, prawa autorskie zamieszczonych materiałów należą do Jana Woreczko & Wadi.

(Unless otherwise stated, the copyright of the materials included belong to Jan Woreczko & Wadi.)

Warszawa 1600

Z Wiki.Meteoritica.pl

(Różnice między wersjami)
(→Bibliografia)
Linia 1: Linia 1:
__NOTOC__
__NOTOC__
 +
{{Strona w budowie}}
 +
== Kamień, który zniszczył wieżę więzienną ==
 +
 +
[[Grafika:Warszawa_(Borelli_1670).jpg|280px|thumb|„''Obserwacja nr 86''” Borelli'ego (1670) z informacją o spadku w Warszawie]]
 +
Na „Mapie Spadków Materii Kosmicznej na teren Polski” Wiesław Czajka (portal astroblemy.pl) naniósł ikonę, która oznacza domniemany spadek meteorytu w Warszawie w 1600 roku. W katalogu (Klein 1904) pod datą 1600 znajduje się zapis:
 +
 +
;W katalogu Kleina (1904) jest informacja o spadku
 +
:{| class="wikitable-MET-cite"
 +
! Zeit des Falles, {{Kropek}} !! Tageszeit !! Fallort oder Fundort
 +
|-
 +
| 1600<ref name="bad date">jak się okazuje, data '''1600''' jest błędnie podana przez Kleina (1904); zdarzenie miało miejsce prawdopodobnie w&nbsp;połowie XVII&nbsp;wieku</ref> || - || Warschau<sup>7)</sup>
 +
|}
 +
:<sup>7)</sup> Stein, welcher den Turm eines Gefängnisses zerstörte.
 +
:(tłum.: ''Kamień, który zniszczył wieżę więzienną'')
 +
 +
Nie ma wątpliwości, że informację o wydarzeniach w Warszawie w 1600 roku, Klein musiał zaczerpnąć z wcześniejszych źródeł.
 +
 +
=== Katalog Kesselmeyera (1861) ===
 +
 +
Oczywiste było szukanie informacji o tym wydarzeniu w katalogu (Kesselmeyer 1861), ponieważ do opracowania swojego katalogu znanych wówczas wydarzeń meteorytowych podszedł on bardzo rzetelnie. Zestawił je chronologicznie i z podziałem na kraje, przejrzał krytycznie wcześniejsze Źródła oraz postarał się wyeliminować wykluczające się i mało wiarygodne fakty.
 +
Tak zatem to wygląda u Kesselmeyera (1861):
 +
'''Kesselmeyer (1861)''' (s. 372 i 417)
 +
:{| class="wikitable-MET-cite" style="max-width:1000px"
 +
| 2. || 16.. || – || – || {{sparse-b}}Warschau{{sparse-e}}. || Polen || 52°13'N. || 21°5'O. || G.50.1815.244.<ref>powołanie na Chladni (1815a) (wg klucza: '''G'''ilbert, Bd.&nbsp;'''50''', rok '''1815''', s.&nbsp;'''244''')</ref>
 +
|}
 +
:{| class="wikitable-MET-cite" style="max-width:1000px"
 +
| '''349.''' || 2. || 16..&nbsp;-&nbsp;- || {{sparse-b}}Warschau{{sparse-e}}. || Polen || 52°13'N.<br />21°5'O. || C.&nbsp;229.<ref>Chladni (1819), s.&nbsp;229</ref> || 1 nach Schwefel riechender Stein<ref>''kamień o zapachu siarki''</ref>, der den Thurm eines Gefängnisses zerstörte.
 +
|}
 +
 +
Jak widać, Kesselmeyer nie był w stanie podać dokładniej daty doniesienia, więc zapisał rok spadku „symbolicznie” '''16..''' oraz umieścił je w swoim zestawieniu (na stronie 417) pomiędzy rokiem '''1650''' (''1650. 6. Aug.; Dordrecht, Holland'') i '''1654''' (''1654. 30. März; Insel Fuhnen, Dänemark''). Ale co najważniejsze, Kesselmeyer powołuje się na publikacje (Chladni (1815 i 1819), gdzie należało szukać pierwotnej informacji. Zauważyć też można, że Klein wpisał u siebie datę zdarzenia błędnie i raczej bezpodstawnie.
 +
 +
=== Prace Chladniego (1815 i 1819) ===
 +
 +
W zestawieniu opublikowanym przez Chladniego w ''Annales der Physik'' (Chladni 1815) na stronie 244 '''znajduje się pierwotne źródło doniesienia!'''
 +
 +
'''Chladni (1815a)''' (s. 244)
 +
:{| class="wikitable-MET-cite" style="max-width:640px"
 +
|Ein zu ''Warschau'', wahrscheinlich um die Mitte desselben Jahrhunderts, gefallener Stein hat den Thurm eines Gefängnisses zerstört. {{sparse-b}}Petri Borelli{{sparse-e}} ''histor. et observationes physico-medicae, 1676, cent.''&nbsp;III. ''obs.''&nbsp;86.<ref name="Borelli 1670">Borelli (1670, s.&nbsp;264); dysponujemy wcześniejszymi wydaniami dzieła z&nbsp;[[:Grafika:Warszawa_(Borelli_1656).jpg|1656]] i&nbsp;[[:Grafika:Warszawa_(Borelli_1670).jpg|1670]] roku, gdzie informacja ta ma inne brzmienie</ref>
 +
|}
 +
 +
(w swobodnym tłum.: ''Prawdopodobnie w połowie tego wieku w Warszawie spadł kamień, który zniszczył wieżę więzienną.'')
 +
 +
Chladni powołuje się zatem na ''Historiarum, & Observationum...'' Petri Borelli z 1676 roku, gdzie w części III w ''obserwacji nr 86'' znajduje się opis wydarzenia. W swoim zestawieniu z 1819 roku Chladni przytacza całe fragmenty z Borela:
 +
'''Chladni (1819)''' (s. 79 i 229-230)
 +
:{| class="wikitable-MET-cite" style="max-width:640px"
 +
|Nicht lange nach der Mitte desselben Jahrhunderts hat zu {{sparse-b}}Warschaw{{sparse-e}} ein großer Stein den Thurm eines Gefängnisses zerstört.
 +
|}
 +
 +
:{| class="wikitable-MET-cite" style="max-width:640px"
 +
|Ein zu {{sparse-b}}Warschau{{sparse-e}}, wahrscheinlich auch nicht lange nacht der Mitte desselben Jahrhunderts gefallener großer Steine, hat den Thurm eines Gefängnisses zerstört. In <tt>Petri Borelli hist. et observ. physico-med. 1676, cent. III. obs. 86,</tt><ref name="Borelli 1670"></ref> wird nach Erwähnung einiger frühern Steinfälle gesagt: <tt>Recentior est casus lapidis, qui Varsoviae turrim carceris destruxit, cujus moles bina vitulina capita aequare poterat; sulphuris odorem undique fundentia hujusce frustula subnigra et quasi vitrea nobis D. de Noyers, Reginae Poloniae secretarius ostendit.</tt> (Das muß also nicht lange nach dem Falle gewesen seyn, weil der anfängliche Schwefelgeruch solcher Steine sich späterhin verliert.) <tt>Talem Lierguieus Lugduni ex Bartholino habuit.</tt> (Von dem vorher erwähnen Steinfalle auf der Insel Fünen.) <tt>Morinus vidit a coelo delapsos apud Divionienses, cordis figura donatos, et ponderis 10 librarum,</tt> (von dem Steinfalle 1634 in Burgund.<ref>o domniemanym spadku 27 października 1634 roku pisze Chladni (1819 s.&nbsp;223-224) podając źródło doniesienia; w bazie meteorytów MetBull nie ma pod tą datą zarejestrowanego spadku; o&nbsp;tym doniesieniu również na portalu: [http://meteor-center.com/encyclopedie/ Encyclopédie des météorites françaises]</ref>)
 +
|}
 +
 +
Zatem znajdujemy u Chladniego więcej informacji na temat spadku. Przypuszcza on, że około połowy wieku w nocy spadł na wieżę więzienną kamień i została ona zniszczona. Kamień miał zapach siarki. Widział go niejaki D. de Noyers, ''Reginae Poloniae secretarius''. Chladni nie zacytował całej informacji, więc następnym krokiem było dotarcie do pracy Borela. Była ona kilkakrotnie wznawiana. W zasobach Google Books nie udało się odszukać wydania z 1676 roku, ale są tam skany egzemplarzy z 1656 i 1670 roku. W jednym i drugim na stronie 264 znajduje się wpis, z którego informacje czerpał Chladni.
 +
 +
=== ''Historiarum, & Observationum...'' Petri Borelli (1656) ===
 +
 +
'''Borelli (1670)''' (s. 264)<ref name="Borelli 1670"></ref> (patrz również wydanie z [[:Grafika:Warszawa_(Borelli_1656).jpg|1656 roku]])
 +
:{| style="max-width:640px"
 +
|[[Grafika:Warszawa_(Borelli_1670_page264).jpg|200px|thumb|left|"Obserwacja nr&nbsp;86", Borelli&nbsp;(1670, s.&nbsp;264)]]
 +
|'''''Fulminei lapides.'''''
 +
 +
'''{{SmallCaps-begin}}Observatio LXXXVI.{{SmallCaps-end}}'''
 +
 +
'''Ferunt Avicenna aliiq; multi, faxa ingentia è Cœlo cecidisse, & satis innotuit historia lapidis à&nbsp;D.Borrilly in Provincia asservati 55. Librarum ponderis, qvi èCœlo deciderat &instar dolii ignei cum maximo strepitu lapides omnes terræ circum jacentis ætate nostra calcinaverat, de qva Gassendus noster disseruit<ref>chodzi prawdopodobnie o&nbsp;spadek meteorytu '''[http://www.lpi.usra.edu/meteor/index.php?code=16805 Mount Vaisi]''' we Francji w&nbsp;1637 roku; dokładna data spadku tego meteorytu nie jest znana, podawane są również 1629 i&nbsp;1639; więcej na [http://meteor-center.com/encyclopedie/?p=175 Encyclopédie des météorites françaises – Mont Vaisi]</ref>, fed adhuc recentior est casus lapidis, qvi Varsoviæ turrim carceris destruxit, cujus moles bina vitulina capita æqvare poterat, sulfuris odoré undiq; fundentia, hujusce frustula subnigra & qvasi vitrea nobis D.de Noyers Reginæ Poloniæ Secretario ostendit: talem Nobilis Liergueus Lugduni ex Bartholino habuit, & D.&nbsp;Morinus Mathem Professor Parisinus plures lapides vidit è&nbsp;Cœlo delapsos apud Divionenses, cordis figura donatos &ponderis decem Librarum. Idem legitur apud Albertum Magnum & alios. Parvos ego etiam asservo cuneiformes subnigri coloris & durissimos. Valent si ferantur collo appensi ad Variolas & morbillos ab ovilibus arcendos.'''
 +
|}
 +
 +
Średniowieczna łacina jest pełna niejednoznaczności i pułapek językowych więc trzeba doświadczenia i wiedzy, by wiarygodnie przetłumaczyć zapisane w niej informacje. Tu podziękowania dla filologa klasycznego Joanny Derdy.
 +
 +
:''Kamienie piorunowe'' [= meteoryty?]
 +
:Obserwacja 86.
 +
:Podaje Awicenna i liczni inni autorzy, że wielkie głazy spadały z nieba. Całkiem znana jest historia kamienia przechowanego przez pana Borrilly w Prowansji, o wadze 55 funtów, który spadł z nieba i niczym ognista beczka z wielkim hałasem doprowadził za naszych czasów do zwapnienia wszystkich okolicznych kamieni. Omówił to nasz Gassendus.<ref>chodzi prawdopodobnie o spadek meteorytu '''Mount Vaisi''' we Francji w 1637 roku; dokładna data spadku tego meteorytu nie jest znana, podawane są również 1629 i 1639</ref> Bliższy jednak w czasie jest upadek kamienia, który zniszczył w Warszawie wieżę więzienia. Jego masa mogła się równać masie dwóch głów cielęcych. Jego czarniawe i jakby szklane cząstki, wydające na wszystkie strony zapach siarki, pokazał nam pan de Noyers, sekretarz królowej Polski. Taki kamień, pochodzący z Bartholinum [?], miał w Lugdunum [= Lyonie albo Lejdzie] szlachetny Liergueus<ref>według (Chladni 1819) chodzi o spadek meteorytu '''Fünen''' 30 marca 1654 roku w Danii. Meteoryt zaginął. Opis spadku znajduje się w ''Historiarum anatomicarum rariorum, centuria III et IV'' Thomasa Bartholinusa, s. 213</ref>, a pan Morinus, paryski profesor matematyki, widział liczne kamienie spadłe z nieba u Dijończyków [= w Dijon], mające kształt serca (ludzkiego) i wagę dziesięciu funtów. To samo można przeczytać u Alberta Wielkiego i innych autorów. Małe kamienie mam również ja; mają kształt klina, są koloru czarniawego, bardzo twarde. Jeśli się je nosi na szyi, pomagają na ospę i na choroby owczej trzody.
 +
 +
 +
W XVII wieku spadki kamieni z nieba tłumaczono zjawiskami atmosferycznymi. Nie wiązano ich z kosmosem. Często też mylono zjawiska atmosferyczne ze spadkami prawdziwych meteorytów, stąd wiele prawdziwych spadków opisywano jako nawałnice i burze i odwrotnie. Spadłym kamieniom przypisywano mistyczne znaczenie i leczniczą moc. To wszystko znajdujemy w opisie Borela, ale widać, że najistotniejszym dla niego wydarzeniem był spadek kamienia w Warszawie. Przywołany na początku spadek w Prowansji miał miejsce około roku 1637, więc spadek w Warszawie musiał być wydarzeniem bliższym w czasie, jak pisze Borel, czyli po 1637 roku. Spadły kamień zniszczył (!) wieżę więzienną, więc musiał być duży, wg Borela ważył tyle co dwie głowy cielęce (to ile?), był czarniawy, zawierał szklane cząstki i wydzielał zapach siarki (w ówczesnych opisach wszystkie meteoryty pachniały siarką - tak były postrzegane). Z opisu wynika, że kamień ów odzyskano (znaleziono) i był on w posiadaniu pana de Noyers. Warto również zwrócić uwagę na komentarz w (Chladni 1819), że „kamień nie mógł spaść dawno, gdyż, kamienie takie szybko tracą charakterystyczny zapach siarki”.
 +
 +
Autor tej obserwacji Pierre Borel (''Petrus Borellius'') był francuskim uczonym o bardzo szerokim spektrum zainteresowań. Zajmował się m.in. optyką, astronomią, historią starożytną i chemią. Uchodził za wytrawnego alchemika. Uzyskał tytuł doktora medycyny, a od 1654 roku pełnił funkcję lekarza króla Francji, Ludwika XIV. Jego dzieło ''Historiarum...'' jest w zasadzie zbiorem opisów (obserwacji) różnych dziwnych wydarzeń i zjawisk. Znajdują się tam opisy rzeczy, które mogły być pomocne w jego badaniach alchemicznych - dziwne zdarzenia, ciekawostki przyrodnicze i informacje przydatne w lecznictwie. Wydana w 1653 roku pierwsza część ''Historiarum'' (centuria prima i secunda), w której nie ma jeszcze obserwacji o meteorycie z Warszawy, to bodaj pierwsza praca poświęcona zastosowaniu mikroskopu w medycynie (Borel prawdopodobnie jako pierwszy zaobserwował czerwone ciałka krwi i pasożyta ''Sarcoptes scabiei'', czyli świerzb). Wydaje się, że jako człowiek obeznany z chemią, potrafił odróżnić kamienie meteorytowe od pospolitych skał. Był on znanym zbieraczem roślin, zabytków i minerałów z Castris i okolic, gdzie mieszkał.
 +
 +
Trudno rozstrzygnąć w jakich okolicznościach Borel widział kamień z Warszawy. W jego biografii nie znajdujemy informacji o podróżach do Polski, ani o kontaktach z panem de Noyers.<ref>Pierre de Noyers – postać tajemnicza, mało o nim mówią popularne źródła historyczne, ale z racji
 +
swoich kontaktów z Heweliuszem postać znana miłośnikom astronomii. Przybył do Polski prawdopodobnie
 +
w orszaku de Guebrian (już w 1649 roku został wysłany z misją do Paryża, ale nie wiadomo
 +
czy doszła ona do skutku). Po śmierci Marii Ludwiki zniknął z pola widzenia. Gdzie przebywał?
 +
Nie wiadomo. Czy był z Janem Kazimierzem we Francji? (''Portfolio Królowej Maryi Ludwiki...'',
 +
Poznań 1844)</ref>
 +
 +
=== Pan de Noyers – postać historyczna ===
 +
 +
Borelowi kamień pokazał „pan de Noyers, sekretarz królowej Polski”. Pierre de Noyers (''Petrus Desnoyers''), bo o nim mowa, przybył do Polski w 1646 roku i pozostał w Warszawie do śmierci w 1693 roku.<ref>Pierre de Noyers został pochowany w krypcie kościoła św. Krzyża w Warszawie
 +
([http://warszawa.gazeta.pl/warszawa/1,34880,8841907, Tajemnice_z_krypty__tu_lezy_elita_polityczna_
 +
Polski.html])</ref> Pełnił w tym czasie funkcję sekretarza na dworze Ludwiki Marii (od 1646 do 1667) oraz królowej Marii Kazimiery (po 1680 roku). Ponieważ swoje obserwacje spisywał Borel przed rokiem 1656, można założyć, że opisywany spadek kamienia w Warszawie miał miejsce pomiędzy 1637, kiedy spadł meteoryt w Prowansji, a 1656 rokiem.
 +
 +
Biblioteka cesarska rękopisów w Paryżu ma trzy tomy korespondencji Piotra des Noyers z Izmaelem Bouillaud, bibliotekarzem królewskim w Paryżu (''Lettres de Pierre des Noyers...'' Berlin 1859). Tomy te obejmują lata 1655–1659 (tom 1 i 2) oraz 1680–1683 (tom 3). Niestety w listach słanych do Paryża z interesującego nas okresu nie ma wzmianki o tym wydarzeniu. Być może nie było to na tyle ważne zdarzenie by „raportować” o tym do Paryża. Z drugiej strony w swoich szczegółowych relacjach z przebiegu wojny ze Szwedami i analizach sytuacji, pisał de Noyers o widocznej wówczas komecie czy też o obserwacji zaćmienia Księżyca w styczniu 1656 roku. Interesowały go nie tylko wydarzenia wojenne, ale korespondował z Heweliuszem, oraz zachwycał się wraz z Boratinim<ref>'''Boratini Tytus Liwiusz''' – w historii Polski zapisał się przede wszystkim jako zarządca krakowskiej
 +
mennicy. To od jego nazwiska powstał termin Boratynka i związana z nimi niechlubna historia
 +
osłabienia polskiej monety i ówczesny kryzys gospodarczy</ref> najnowszym wynalazkiem – termometrem. Może dziwić zatem brak informacji o spadku meteorytu w Warszawie.
 +
 +
=== Wnioski ===
 +
 +
Na podstawie opisu Borela udało się ustalić z dużym prawdopodobieństwem że:
 +
# kamień, który pokazywał mu pan de Noyers, mógł być meteorytem;
 +
# spadł on w Warszawie pomiędzy ~1637 a 1656 rokiem;
 +
# został odnaleziony i był w posiadaniu sekretarza królowej lub kogoś z królewskiego dworu.
 +
 +
== Więzienia w Warszawie w XVII wieku ==
 +
 +
Na stronach Historia więziennictwa w Polsce jest informacja o więzieniu w '''Wieży Okrągłej'' w Warszawie. Została ona zbudowana po 1379 roku u zbiegu ulic Krzywe Koło i Brzozowej. Wieża Okrągła funkcję tę pełniła od 1627 roku, wtedy też zmieniono jej nazwę na Wieża Marszałkowska.
 +
 +
Inne lokalizacje wskazał znany varsavianista Marek Ostrowski:
 +
:''Więzienie było od strony Gnojnej Góry dokładnie w wieży znajdującej się przy furcie rybackiej u wylotu Kamiennych Schodków. Ale było również inne, od strony Podwala, bardziej jako areszt, ale w nim przetrzymywano głownie prostytutki (były pod ręką) i baby krnąbrne (przekupki).''
 +
 +
Furta rybacka to '''Wieża Biała''', zwana też Rybacką i Wiślaną.<ref>za Wikipedią: W połowie XIX wieku Wieżę Białą rozebrano (według Kolberga „''Brama na Kamiennych Schodkach rozebraną została w r. 1833''” (Baruch 1929)). Dolne partie pierwotnej wieży odkryto podczas badań archeologicznych w połowie XX wieku i w większości zniszczono podczas późniejszych remontów nawierzchni ulicy Kamienne Schodki</ref> Ulica Kamienne Schodki odchodząc od Rynku Starego Miasta prowadzi w dół w kierunku Wisły, łącząc się z ulicą Brzozową wiodła pierwotnie przez zlokalizowaną przy niej Wieżę Białą. Wieżę tę przebudowano w 1560 roku na bramę dla pieszych (furtę w murach obronnych). '''Wiadomo, że w końcu XVI wieku w Wieży Białej było więzienie.''' Pisze o tym Maksymilian Baruch w książce „Warszawa średniowieczna. Dawne mury warowne miasta Starej Warszawy” na s. 49 pisze: ''Biała Wieża służyła za więzienie miejskie bodaj od samego jej początku. Jest tam więzienie jeszcze w połowie XVII w.''
 +
 +
W pracy (Baruch 1929) są informacje na temat historii obu wież. W cytowanych tam źródłach są też informacje o ich remontach, przebudowach i wynikach ekspertyz budowlanych – zaniedbanych i popadających często w ruinę budowli. Niestety, nie jest łatwo odtworzyć losy tak starych obiektów. Pełniły one na przestrzeni dziejów różne funkcje, miały różnych właścicieli lub stały bezużyteczne. Wydaje się jednak, że fakt zniszczenia wieży w wyniku tak niecodziennego zdarzenia, jakim był spadek meteorytu, nie uszedłby uwadze kronikarzy. Nie znaleziono jednak żadnych dodatkowych zapisów mówiących o spadku meteorytu i zniszczeniu wieży więziennej w XVII wieku w Warszawie. Nadal jedynym źródłem o „kamieniu który zniszczył wieżę więzienną w Warszawie” pozostaje „obserwacja nr 86” Pierra Borela.
 +
 +
== Pytania ==
 +
 +
Nie udało się ustalić, czy w tamtym okresie, jeszcze któraś z wież w Warszawie pełniła funkcję więzienia.<ref>o istnieniu aresztu w jednej z baszt na Podwalu wspomnianym przez Marka Ostrowskiego pisze również Baruch (1929)</ref> Nie wiadomo też, jakie były dalsze losy „okazu Pana de Noyers” i czy był to na pewno spadek meteorytu. Dalsze poszukiwania informacji trwają.
 +
 +
== Dodatkowe źródła ==
 +
 +
Udało się odszukać jeszcze kilka źródeł w których znajdują się wzmianki o wydarzeniu Warszawa 1600.
 +
 +
'''Chladni (1826)''' ([[:Grafika:Varsovie_1600_(Chladni_1826_(AnCP_31)).jpg|s. 257]], po dacie 1654, a przed 1668)
 +
:{| class="wikitable-MET-cite"
 +
| ..... A Varsovie, une grande pierre. ''Petr. Borellus.''
 +
|}
 +
:(tłum.: ''duży kamień'')
 +
 +
 +
W '''''The Edinburgh Encyclopædia''''' Davida Brewstera z 1832 roku (tom 13 pod hasłem ''Meteorite'', s. 133)<ref>Brewster (1832)</ref> jest informacja o&nbsp;spadku powtórzona za Chladnim:
 +
:'''A&nbsp;large stone fell at Warsaw. ''Pet. Borellus.'''''
 +
 +
 +
'''Buchner (1861)''' zamieszcza tylko referencje do publikacji Chladniego (1815a i 1819).
 +
:{| class="wikitable-MET-cite" style="max-width:1000px"
 +
|{{sparse-b}}Warschau{{sparse-e}}, Polen, um 1650.<br />
 +
'''GA. 50''', 244.<ref>Chladni (1815a)</ref> '''CFM.''' 79, 229.<ref>Chladni (1819)</ref>
 +
|}
 +
:Rozwinięcia skrótów → patrz [[Bibliografia/Buchner Otto]]
 +
 +
 +
O tym wydarzeniu wspomina również '''Korpikiewicz (1988, s. 185)''' w swoim opracowaniu:
 +
:''Również jedna z XVII-wiecznych kronik Warszawy opisuje, że: "spadł z nieba kamień, który zburzył basztę więzienną" (w murze obronnym miasta) [przyp. aut.].
 +
Nie udało się jeszcze ustalić jaką kronikę cytuje Korpikiewicz.
 +
 +
== Lokalizacja ==
 +
 +
{{GEFrame-begin}}
 +
{{GEMap
 +
| kml1 = http://wiki.meteoritica.pl/meteoritica/GoogleMaps/wiki-Poland_newIcons.kml
 +
| kml2 = http://wiki.meteoritica.pl/meteoritica/GoogleMaps/wiki-Warszawa_1600.kml
 +
| lat = 52.2508
 +
| lon = 21.012
 +
| zoom = 16
 +
| type = satellite
 +
}}
 +
 +
{{GEIcon-PointRed}}
 +
(B) Wieża Biała (Furta Rybacka), (M) Wieża Marszałkowska (przybliżone lokalizacje), (G) Góra Gnojowa
 +
{{GEFrame-end}}
 +
 +
Wieżę Marszałkowską (zwaną wcześniej Wieżą Okrągłą) rozebrano po 1808&nbsp;roku.<ref name="Marszałkowska">za Wikipedią: Wieżę Marszałkowską rozebrano po 1808&nbsp;roku. Do końca XX&nbsp;wieku w&nbsp;pomieszczeniu w&nbsp;przyziemiu wieży znajdował się [[:File:Warszawa_1600_(Wieża_Marszałkowska).jpg|sklep z&nbsp;pamiątkami]]. Na kamiennej przyporze Baszty Marszałkowskiej do 1998&nbsp;roku stał [[:File:Warszawa_1600_(Rynek_Syrenka).jpg|pomnik warszawskiej syrenki]], który przeniesiono na [[:File:Warszawa_1600_(Rynek_Starego_Miasta)_1.jpg|Rynek Starego Miasta]]</ref> Wieżę Białą rozebrano w&nbsp;połowie XIX&nbsp;wieku.<ref name="Biała">za Wikipedią: W&nbsp;połowie XIX&nbsp;wieku Wieżę Białą rozebrano. Dolne partie pierwotnej wieży odkryto podczas badań archeologicznych w połowie XX wieku i&nbsp;w&nbsp;większości zniszczono podczas późniejszych remontów nawierzchni ulicy [[:File:Warszawa_1600_(ulica_Kamienne_Schodki)_1.jpg|Kamienne Schodki]]</ref>
 +
<br style="clear:both" />
 +
{| style="background-color:#F8F5E7; padding:8px; max-width:800px"
 +
|-
 +
| rowspan="2" | [[File:Warszawa_1600_(Braun_1572-1617).jpg|240px|left|Panorama Warszawy z końca XVI wieku (Braun&nbsp;1572-1617)]]
 +
| Na wyjątkowo pięknej i&nbsp;bardzo szczegółowej panoramie Warszawy zamieszczonej w&nbsp;epokowym dziele Georga Brauna ''Civitates orbis Terrarvm''<ref>Braun (1572-1617)</ref> z&nbsp;przełomu XVI i&nbsp;XVII&nbsp;wieku, Baruch&nbsp;(1929) zidentyfikował najważniejsze wieże. Tam też opisał Białą Wieżę: ''{{Wielokropek}} brama ta miała kształt budynku czworograniastego z&nbsp;wieżą sześciokątną, pokrytą takimże hełmem ostro zakończonym.''
 +
|-
 +
| Zidentyfikowane wieże:<br />
 +
:(B) Biała wieża<br />(M) Okrągła wieża (Marszałkowska)
 +
|-
 +
| colspan="2" | Maksymilian Baruch badając historię murów Starego Miasta, tak opisuje jej dalsze losy: ''{{Wielokropek}} Sobieszczański, zaznaczając, że na miejscu jeszcze widoczne są (1877) ślady bramy i&nbsp;wieży, uważa tę bramę za "jedną z&nbsp;większych fortec w&nbsp;murach" i&nbsp;o&nbsp;jej losach pisze: "W&nbsp;roku 1770 była ona tak zrujnowana, że magistrat wyznaczył wizyę budowniczych, którzy ocenili ją za ruderę, przeznaczoną do rozebrania. Podźwignięto ją przecież i&nbsp;stała jeszcze w&nbsp;r.&nbsp;1870, lecz wkrótce potem została usunięta zupełnie jako grożąca upadkiem"<sup>1</sup>).''<br />''Według Kolberga "Brama na Kamiennych Schodkach rozebraną została w&nbsp;r.&nbsp;1833".''<ref>Baruch (1929)</ref>
 +
 +
Zobacz również → [[:File:Warszawa_1600_(panorama_GoogleEarth_08-2012).jpg|współczesną panoramę Starego Miasta]]
 +
|}
 +
 +
<br clear="all"/>
 +
 +
=== Mapy ===
 +
 +
<gallery caption="" widths="200px" heights="200px" perrow="3">
 +
File:Warszawa_1600_(De_Fer_1715).jpg|Mapa z 1715 roku (De Fer. 1715)
 +
File:Warszawa_1600_(Plan_von_Warschaw_1716).jpg|''Plan von Warschaw'' z&nbsp;1716 roku
 +
File:Warszawa_1600_(Rizzi-Zannoni).jpg|Plan Warszawy i&nbsp;panorama z&nbsp;drugiego brzegu (montaż) z&nbsp;1772 roku (Rizzi-Zannoni 1772)
 +
File:Warszawa_1600_(Syrenka).jpg|Lokalizacja [[:File:Warszawa_1600_(Rynek_Syrenka).jpg|warszawskiej Syrenki]] ze Starówki przed przeniesieniem na Rynek
 +
</gallery>
 +
 +
<br clear="all"/>
 +
 +
== [[Warszawa 1600/Galeria]] ==
 +
 +
<gallery caption="" widths="200px" heights="160px" perrow="3">
 +
File:Warszawa_1600_(schemat_murów_obronnych).jpg|Schemat murów obronnych Starego Miasta w&nbsp;Warszawie
 +
File:Warszawa_1600_(Wieża_Biała).jpg|Miejsce u zbiegu ulic Kamienne Schodki i&nbsp;Brzozowej, gdzie znajdowała się Wieża Biała
 +
File:Warszawa_1600_(ulica_Kamienne_Schodki)_1.jpg|Ulica Kamienne Schodki (odcinek "górny")
 +
File:Warszawa_1600_(Wieża_Marszałkowska).jpg|Miejsce, gdzie stała Wieża Marszałkowska
 +
File:Warszawa_1600_(ulica_Brzozowa)_1.jpg|Ulica Brzozowa
 +
File:Warszawa_1600_(Gnojna_Góra)_1.jpg|Widok z&nbsp;Gnojnej Góry na ulice Celną i&nbsp;Brzozową
 +
</gallery>
 +
 +
<br clear="all"/>
 +
 +
== [[Bibliografia]] ==
 +
 +
[[Grafika:Warszawa-1600.jpg|thumb|Strona z&nbsp;Kleina (1904) z&nbsp;informacją o&nbsp;spadku w&nbsp;Warszawie]]
 +
* +Baruch Maksymilian, (1929), '''Warszawa średniowieczna. Dawne mury warowne miasta Starej Warszawy. Z&nbsp;przedrukiem rozprawy Wilhelma Kolberga: Ślady dawnych murów otaczających miasto Starą Warszawę''', Towarzystwo Miłośników Historji. Bibljoteka Historyczna im. T.&nbsp;Korzona, nr&nbsp;21, 1929. Plik [http://ebuw.uw.edu.pl/dlibra/doccontent?id=94650&from=FBC DjVu].
 +
 +
* {{Borelli (1670) |page=264}}
 +
 +
* {{Braun (1572-1617)}}
 +
 +
* Brewster David, (1832), '''The Edinburgh Encyclopaedia''', vol. XIII, Philadelphia, Published by Joseph and Edward Parker, 1832. Plik {{Djvu|Brewster-1832.djvu|DjVu}}.
 +
 +
* {{Buchner (1861)}}
 +
 +
* {{Chladni (1812) |page=10}}
 +
 +
* {{Chladni (1815a) |page=244}}
 +
 +
* {{Chladni (1819 Wien) |page=79 i&nbsp;229-230}}
 +
 +
* {{Chladni (1826) |page=257 }}
 +
 +
* {{Kesselmeyer (1861) |page=372 i&nbsp;417}}
 +
 +
* {{Klein (1904)}}
 +
 +
* Korpikiewicz Honorata, (1988), '''Spadające gwiazdy czyli rzecz o meteorach i meteorytach''', KAW, Poznań 1988. ISBN 83-03-02272-5.
 +
 +
* {{Rizzi-Zannoni (1772)}}
 +
 +
* {{Silliman (1859) |page=24}}
 +
 +
* {{Woźniak (2013, Warszawa 1600)}}
 +
 +
{{Przypisy}}
 +
 +
== Zobacz również ==
 +
 +
* warszawskie Stare Miasto → [[Warszawa 1600/Galeria]]
 +
 +
== Linki zewnętrzne ==
 +
 +
* Wikipedia – [http://pl.wikipedia.org/wiki/Góra_Gnojna Góra Gnojna] {{SeparatorBull}} [http://pl.wikipedia.org/wiki/Wieża_Biała_w_Warszawie Wieża Biała w Warszawie] {{SeparatorBull}} [http://pl.wikipedia.org/wiki/Wieża_Marszałkowska_w_Warszawie Wieża Marszałkowska w Warszawie] {{SeparatorBull}} [http://pl.wikipedia.org/wiki/Ulica_Kamienne_Schodki_w_Warszawie Ulica Kamienne Schodki w Warszawie]
 +
 +
* Portal poświęcony meteorytom francuskim – '''[http://meteor-center.com/encyclopedie/ Encyclopédie des météorites françaises]''' autorstwa ''Pierre-Marie Pelé''
 +
* {{Czajka MSMK}}
 +
 +
[[Category:Doniesienia]]
 +
<!--
== Kamień, który spadł na więzienie ==
== Kamień, który spadł na więzienie ==
Linia 93: Linia 341:
Ciekawe, czy w 1600 roku w Warszawie było więcej więzień, czy tylko jedno i gdzie?
Ciekawe, czy w 1600 roku w Warszawie było więcej więzień, czy tylko jedno i gdzie?
-
Początkowo wydawało się, iż chodzi o więzienie mieszczące się w '''Wieży Okrągłej''' wzniesionej po 1379&nbsp;roku u&nbsp;zbiegu ulic Krzywe Koło i&nbsp;Brzozowej. Ale okazało się, że funkcję tę pełniła ona dopiero od 1627 roku, wtedy też zmieniono jej nazwę na [[:File:Warszawa_1600_(Wieża_Marszałkowska).jpg|'''Wieżę Marszałkowską''']].<ref name="Marszałkowska">za Wikipedią: Wieżę Marszałkowską rozebrano po 1808&nbsp;roku. Do końca XX&nbsp;wieku w&nbsp;pomieszczeniu w&nbsp;przyziemiu wieży znajdował się [[:File:Warszawa_1600_(Wieża_Marszałkowska).jpg|sklep z&nbsp;pamiątkami]]. Na kamiennej przyporze Baszty Marszałkowskiej do 1998&nbsp;roku stał [[:File:Warszawa_1600_(Rynek_Syrenka).jpg|pomnik warszawskiej syrenki]], który przeniesiono na [[:File:Warszawa_1600_(Rynek_Starego_Miasta)_1.jpg|Rynek Starego Miasta]].</ref>
+
Początkowo wydawało się, iż chodzi o więzienie mieszczące się w '''Wieży Okrągłej''' wzniesionej po 1379&nbsp;roku u&nbsp;zbiegu ulic Krzywe Koło i&nbsp;Brzozowej. Ale okazało się, że funkcję tę pełniła ona dopiero od 1627 roku, wtedy też zmieniono jej nazwę na [[:File:Warszawa_1600_(Wieża_Marszałkowska).jpg|'''Wieżę Marszałkowską''']].<ref name="Marszałkowska"></ref>
[[Grafika:Warszawa_1600_(Baruch_1929).jpg|200px|left|thumb|Dawne mury warowne miasta Starej Warszawy (Baruch 1929)]]
[[Grafika:Warszawa_1600_(Baruch_1929).jpg|200px|left|thumb|Dawne mury warowne miasta Starej Warszawy (Baruch 1929)]]
Linia 99: Linia 347:
:''Tak, jak mówiłem, kiedy się spotkaliśmy na wydziale. Więzienie było od strony [[:File:Warszawa_1600_(Gnojna_Góra).jpg|Gnojnej Góry]] dokładnie w&nbsp;wieży znajdującej się przy furcie rybackiej u&nbsp;wylotu Kamiennych Schodków. Ale było również inne, od strony Podwala, bardziej jako areszt, ale w&nbsp;nim przetrzymywano głownie prostytutki (były pod ręką) i&nbsp;baby krnąbrne (przekupki).''
:''Tak, jak mówiłem, kiedy się spotkaliśmy na wydziale. Więzienie było od strony [[:File:Warszawa_1600_(Gnojna_Góra).jpg|Gnojnej Góry]] dokładnie w&nbsp;wieży znajdującej się przy furcie rybackiej u&nbsp;wylotu Kamiennych Schodków. Ale było również inne, od strony Podwala, bardziej jako areszt, ale w&nbsp;nim przetrzymywano głownie prostytutki (były pod ręką) i&nbsp;baby krnąbrne (przekupki).''
-
Furta rybacka to '''Wieża Biała''', zwana też Rybacką i&nbsp;Wiślaną.<ref name="Biała">za Wikipedią: W&nbsp;połowie XIX&nbsp;wieku Wieżę Białą rozebrano. Dolne partie pierwotnej wieży odkryto podczas badań archeologicznych w połowie XX wieku i&nbsp;w&nbsp;większości zniszczono podczas późniejszych remontów nawierzchni ulicy [[:File:Warszawa_1600_(ulica_Kamienne_Schodki)_1.jpg|Kamienne Schodki]].</ref> Ulica [[:File:Warszawa_1600_(ulica_Kamienne_Schodki)_1.jpg|Kamienne Schodki]] odchodząc od Rynku Starego Miasta prowadzi w&nbsp;dół w&nbsp;kierunku Wisły, łącząc się z ulicą [[:File:Warszawa_1600_(Wieża_Biała).jpg|Brzozową]] wiodła pierwotnie przez Wieżę Białą. Wieżę tę przebudowano w&nbsp;1560&nbsp;roku na bramę dla pieszych (furtę w&nbsp;murach obronnych<ref>za Wikipedią: Furta Biała nazywana Rybacką lub Wiślaną.</ref>). '''Wiadomo, że w&nbsp;końcu XVI&nbsp;wieku Wieża Biała mieściła więzienie''' (Baruch 1929)<ref>jak pisze Baruch (1929, s. 49): ''Biała Wieża służyła za więzienie miejskie bodaj od samego jej początku.<sup>3</sup>) Jest tam więzienie jeszcze w&nbsp;połowie XVII&nbsp;w.<sup>4</sup>)''</ref>.
+
Furta rybacka to '''Wieża Biała''', zwana też Rybacką i&nbsp;Wiślaną.<ref name="Biała"></ref> Ulica [[:File:Warszawa_1600_(ulica_Kamienne_Schodki)_1.jpg|Kamienne Schodki]] odchodząc od Rynku Starego Miasta prowadzi w&nbsp;dół w&nbsp;kierunku Wisły, łącząc się z ulicą [[:File:Warszawa_1600_(Wieża_Biała).jpg|Brzozową]] wiodła pierwotnie przez Wieżę Białą. Wieżę tę przebudowano w&nbsp;1560&nbsp;roku na bramę dla pieszych (furtę w&nbsp;murach obronnych<ref>za Wikipedią: Furta Biała nazywana Rybacką lub Wiślaną.</ref>). '''Wiadomo, że w&nbsp;końcu XVI&nbsp;wieku Wieża Biała mieściła więzienie''' (Baruch 1929)<ref>jak pisze Baruch (1929, s. 49): ''Biała Wieża służyła za więzienie miejskie bodaj od samego jej początku.<sup>3</sup>) Jest tam więzienie jeszcze w&nbsp;połowie XVII&nbsp;w.<sup>4</sup>)''</ref>.
Linia 116: Linia 364:
| type = satellite
| type = satellite
}}
}}
-
<!-- <div class="GooglePlace">
+
 
-
<div class="GooglePlaceMap">
+
-
<googlemap lat="52.2508" lon="21.012" zoom="16" width="400" height="300" type="satellite" controls="medium" scale="yes" units="meters" selector="yes">
+
-
http://wiki.meteoritica.pl/meteoritica/GoogleMaps/wiki-Poland_newIcons.kml
+
-
http://wiki.meteoritica.pl/meteoritica/GoogleMaps/wiki-Warszawa_1600.kml
+
-
</googlemap>
+
-
</div> -->
+
{{GEIcon-PointRed}}
{{GEIcon-PointRed}}
(B) Wieża Biała (Furta Rybacka), (M) Wieża Marszałkowska (przybliżone lokalizacje), (G) Góra Gnojowa
(B) Wieża Biała (Furta Rybacka), (M) Wieża Marszałkowska (przybliżone lokalizacje), (G) Góra Gnojowa
{{GEFrame-end}}
{{GEFrame-end}}
-
Wieżę Marszałkowską (zwaną wcześniej Wieżą Okrągłą) rozebrano po 1808&nbsp;roku.<ref name="Marszałkowska"></ref> Wieżę Białą rozebrano w&nbsp;połowie XIX&nbsp;wieku.<ref name="Biała"></ref>
+
Wieżę Marszałkowską (zwaną wcześniej Wieżą Okrągłą) rozebrano po 1808&nbsp;roku.<ref name="Marszałkowska">za Wikipedią: Wieżę Marszałkowską rozebrano po 1808&nbsp;roku. Do końca XX&nbsp;wieku w&nbsp;pomieszczeniu w&nbsp;przyziemiu wieży znajdował się [[:File:Warszawa_1600_(Wieża_Marszałkowska).jpg|sklep z&nbsp;pamiątkami]]. Na kamiennej przyporze Baszty Marszałkowskiej do 1998&nbsp;roku stał [[:File:Warszawa_1600_(Rynek_Syrenka).jpg|pomnik warszawskiej syrenki]], który przeniesiono na [[:File:Warszawa_1600_(Rynek_Starego_Miasta)_1.jpg|Rynek Starego Miasta]]</ref> Wieżę Białą rozebrano w&nbsp;połowie XIX&nbsp;wieku.<ref name="Biała"></ref>
<br style="clear:both" />
<br style="clear:both" />
{| style="background-color:#F8F5E7; padding:8px; max-width:800px"
{| style="background-color:#F8F5E7; padding:8px; max-width:800px"
Linia 213: Linia 455:
* Portal poświęcony meteorytom francuskim – '''[http://meteor-center.com/encyclopedie/ Encyclopédie des météorites françaises]''' autorstwa ''Pierre-Marie Pelé''
* Portal poświęcony meteorytom francuskim – '''[http://meteor-center.com/encyclopedie/ Encyclopédie des météorites françaises]''' autorstwa ''Pierre-Marie Pelé''
* {{Czajka MSMK}}
* {{Czajka MSMK}}
-
 
+
-->
-
[[Category:Doniesienia]]
+

Wersja z 22:14, 8 lut 2016

Under construction icon-orange.svg
 Strona w budowie (Site under construction)
Jeszcze to chwilę potrwa (It will take a while)

Kamień, który zniszczył wieżę więzienną

„Obserwacja nr 86” Borelli'ego (1670) z informacją o spadku w Warszawie

Na „Mapie Spadków Materii Kosmicznej na teren Polski” Wiesław Czajka (portal astroblemy.pl) naniósł ikonę, która oznacza domniemany spadek meteorytu w Warszawie w 1600 roku. W katalogu (Klein 1904) pod datą 1600 znajduje się zapis:

W katalogu Kleina (1904) jest informacja o spadku
Zeit des Falles, … Tageszeit Fallort oder Fundort
1600[1] - Warschau7)
7) Stein, welcher den Turm eines Gefängnisses zerstörte.
(tłum.: Kamień, który zniszczył wieżę więzienną)

Nie ma wątpliwości, że informację o wydarzeniach w Warszawie w 1600 roku, Klein musiał zaczerpnąć z wcześniejszych źródeł.

Katalog Kesselmeyera (1861)

Oczywiste było szukanie informacji o tym wydarzeniu w katalogu (Kesselmeyer 1861), ponieważ do opracowania swojego katalogu znanych wówczas wydarzeń meteorytowych podszedł on bardzo rzetelnie. Zestawił je chronologicznie i z podziałem na kraje, przejrzał krytycznie wcześniejsze Źródła oraz postarał się wyeliminować wykluczające się i mało wiarygodne fakty. Tak zatem to wygląda u Kesselmeyera (1861): Kesselmeyer (1861) (s. 372 i 417)

2. 16.. – – Warschau. Polen 52°13'N. 21°5'O. G.50.1815.244.[2]
349. 2. 16.. - - Warschau. Polen 52°13'N.
21°5'O. 		C. 229.[3] 1 nach Schwefel riechender Stein[4], der den Thurm eines Gefängnisses zerstörte.

Jak widać, Kesselmeyer nie był w stanie podać dokładniej daty doniesienia, więc zapisał rok spadku „symbolicznie” 16.. oraz umieścił je w swoim zestawieniu (na stronie 417) pomiędzy rokiem 1650 (1650. 6. Aug.; Dordrecht, Holland) i 1654 (1654. 30. März; Insel Fuhnen, Dänemark). Ale co najważniejsze, Kesselmeyer powołuje się na publikacje (Chladni (1815 i 1819), gdzie należało szukać pierwotnej informacji. Zauważyć też można, że Klein wpisał u siebie datę zdarzenia błędnie i raczej bezpodstawnie.

Prace Chladniego (1815 i 1819)

W zestawieniu opublikowanym przez Chladniego w Annales der Physik (Chladni 1815) na stronie 244 znajduje się pierwotne źródło doniesienia!

Chladni (1815a) (s. 244)

Ein zu Warschau, wahrscheinlich um die Mitte desselben Jahrhunderts, gefallener Stein hat den Thurm eines Gefängnisses zerstört. Petri Borelli histor. et observationes physico-medicae, 1676, cent. III. obs. 86.[5]

(w swobodnym tłum.: Prawdopodobnie w połowie tego wieku w Warszawie spadł kamień, który zniszczył wieżę więzienną.)

Chladni powołuje się zatem na Historiarum, & Observationum... Petri Borelli z 1676 roku, gdzie w części III w obserwacji nr 86 znajduje się opis wydarzenia. W swoim zestawieniu z 1819 roku Chladni przytacza całe fragmenty z Borela: Chladni (1819) (s. 79 i 229-230)

Nicht lange nach der Mitte desselben Jahrhunderts hat zu Warschaw ein großer Stein den Thurm eines Gefängnisses zerstört.
Ein zu Warschau, wahrscheinlich auch nicht lange nacht der Mitte desselben Jahrhunderts gefallener großer Steine, hat den Thurm eines Gefängnisses zerstört. In Petri Borelli hist. et observ. physico-med. 1676, cent. III. obs. 86,[5] wird nach Erwähnung einiger frühern Steinfälle gesagt: Recentior est casus lapidis, qui Varsoviae turrim carceris destruxit, cujus moles bina vitulina capita aequare poterat; sulphuris odorem undique fundentia hujusce frustula subnigra et quasi vitrea nobis D. de Noyers, Reginae Poloniae secretarius ostendit. (Das muß also nicht lange nach dem Falle gewesen seyn, weil der anfängliche Schwefelgeruch solcher Steine sich späterhin verliert.) Talem Lierguieus Lugduni ex Bartholino habuit. (Von dem vorher erwähnen Steinfalle auf der Insel Fünen.) Morinus vidit a coelo delapsos apud Divionienses, cordis figura donatos, et ponderis 10 librarum, (von dem Steinfalle 1634 in Burgund.[6])

Zatem znajdujemy u Chladniego więcej informacji na temat spadku. Przypuszcza on, że około połowy wieku w nocy spadł na wieżę więzienną kamień i została ona zniszczona. Kamień miał zapach siarki. Widział go niejaki D. de Noyers, Reginae Poloniae secretarius. Chladni nie zacytował całej informacji, więc następnym krokiem było dotarcie do pracy Borela. Była ona kilkakrotnie wznawiana. W zasobach Google Books nie udało się odszukać wydania z 1676 roku, ale są tam skany egzemplarzy z 1656 i 1670 roku. W jednym i drugim na stronie 264 znajduje się wpis, z którego informacje czerpał Chladni.

Historiarum, & Observationum... Petri Borelli (1656)

Borelli (1670) (s. 264)[5] (patrz również wydanie z 1656 roku)

"Obserwacja nr 86", Borelli (1670, s. 264)
Fulminei lapides.

Observatio LXXXVI.

Ferunt Avicenna aliiq; multi, faxa ingentia è Cœlo cecidisse, & satis innotuit historia lapidis à D.Borrilly in Provincia asservati 55. Librarum ponderis, qvi èCœlo deciderat &instar dolii ignei cum maximo strepitu lapides omnes terræ circum jacentis ætate nostra calcinaverat, de qva Gassendus noster disseruit[7], fed adhuc recentior est casus lapidis, qvi Varsoviæ turrim carceris destruxit, cujus moles bina vitulina capita æqvare poterat, sulfuris odoré undiq; fundentia, hujusce frustula subnigra & qvasi vitrea nobis D.de Noyers Reginæ Poloniæ Secretario ostendit: talem Nobilis Liergueus Lugduni ex Bartholino habuit, & D. Morinus Mathem Professor Parisinus plures lapides vidit è Cœlo delapsos apud Divionenses, cordis figura donatos &ponderis decem Librarum. Idem legitur apud Albertum Magnum & alios. Parvos ego etiam asservo cuneiformes subnigri coloris & durissimos. Valent si ferantur collo appensi ad Variolas & morbillos ab ovilibus arcendos.

Średniowieczna łacina jest pełna niejednoznaczności i pułapek językowych więc trzeba doświadczenia i wiedzy, by wiarygodnie przetłumaczyć zapisane w niej informacje. Tu podziękowania dla filologa klasycznego Joanny Derdy.

Kamienie piorunowe [= meteoryty?]
Obserwacja 86.
Podaje Awicenna i liczni inni autorzy, że wielkie głazy spadały z nieba. Całkiem znana jest historia kamienia przechowanego przez pana Borrilly w Prowansji, o wadze 55 funtów, który spadł z nieba i niczym ognista beczka z wielkim hałasem doprowadził za naszych czasów do zwapnienia wszystkich okolicznych kamieni. Omówił to nasz Gassendus.[8] Bliższy jednak w czasie jest upadek kamienia, który zniszczył w Warszawie wieżę więzienia. Jego masa mogła się równać masie dwóch głów cielęcych. Jego czarniawe i jakby szklane cząstki, wydające na wszystkie strony zapach siarki, pokazał nam pan de Noyers, sekretarz królowej Polski. Taki kamień, pochodzący z Bartholinum [?], miał w Lugdunum [= Lyonie albo Lejdzie] szlachetny Liergueus[9], a pan Morinus, paryski profesor matematyki, widział liczne kamienie spadłe z nieba u Dijończyków [= w Dijon], mające kształt serca (ludzkiego) i wagę dziesięciu funtów. To samo można przeczytać u Alberta Wielkiego i innych autorów. Małe kamienie mam również ja; mają kształt klina, są koloru czarniawego, bardzo twarde. Jeśli się je nosi na szyi, pomagają na ospę i na choroby owczej trzody.


W XVII wieku spadki kamieni z nieba tłumaczono zjawiskami atmosferycznymi. Nie wiązano ich z kosmosem. Często też mylono zjawiska atmosferyczne ze spadkami prawdziwych meteorytów, stąd wiele prawdziwych spadków opisywano jako nawałnice i burze i odwrotnie. Spadłym kamieniom przypisywano mistyczne znaczenie i leczniczą moc. To wszystko znajdujemy w opisie Borela, ale widać, że najistotniejszym dla niego wydarzeniem był spadek kamienia w Warszawie. Przywołany na początku spadek w Prowansji miał miejsce około roku 1637, więc spadek w Warszawie musiał być wydarzeniem bliższym w czasie, jak pisze Borel, czyli po 1637 roku. Spadły kamień zniszczył (!) wieżę więzienną, więc musiał być duży, wg Borela ważył tyle co dwie głowy cielęce (to ile?), był czarniawy, zawierał szklane cząstki i wydzielał zapach siarki (w ówczesnych opisach wszystkie meteoryty pachniały siarką - tak były postrzegane). Z opisu wynika, że kamień ów odzyskano (znaleziono) i był on w posiadaniu pana de Noyers. Warto również zwrócić uwagę na komentarz w (Chladni 1819), że „kamień nie mógł spaść dawno, gdyż, kamienie takie szybko tracą charakterystyczny zapach siarki”.

Autor tej obserwacji Pierre Borel (Petrus Borellius) był francuskim uczonym o bardzo szerokim spektrum zainteresowań. Zajmował się m.in. optyką, astronomią, historią starożytną i chemią. Uchodził za wytrawnego alchemika. Uzyskał tytuł doktora medycyny, a od 1654 roku pełnił funkcję lekarza króla Francji, Ludwika XIV. Jego dzieło Historiarum... jest w zasadzie zbiorem opisów (obserwacji) różnych dziwnych wydarzeń i zjawisk. Znajdują się tam opisy rzeczy, które mogły być pomocne w jego badaniach alchemicznych - dziwne zdarzenia, ciekawostki przyrodnicze i informacje przydatne w lecznictwie. Wydana w 1653 roku pierwsza część Historiarum (centuria prima i secunda), w której nie ma jeszcze obserwacji o meteorycie z Warszawy, to bodaj pierwsza praca poświęcona zastosowaniu mikroskopu w medycynie (Borel prawdopodobnie jako pierwszy zaobserwował czerwone ciałka krwi i pasożyta Sarcoptes scabiei, czyli świerzb). Wydaje się, że jako człowiek obeznany z chemią, potrafił odróżnić kamienie meteorytowe od pospolitych skał. Był on znanym zbieraczem roślin, zabytków i minerałów z Castris i okolic, gdzie mieszkał.

Trudno rozstrzygnąć w jakich okolicznościach Borel widział kamień z Warszawy. W jego biografii nie znajdujemy informacji o podróżach do Polski, ani o kontaktach z panem de Noyers.[10]

Pan de Noyers – postać historyczna

Borelowi kamień pokazał „pan de Noyers, sekretarz królowej Polski”. Pierre de Noyers (Petrus Desnoyers), bo o nim mowa, przybył do Polski w 1646 roku i pozostał w Warszawie do śmierci w 1693 roku.[11] Pełnił w tym czasie funkcję sekretarza na dworze Ludwiki Marii (od 1646 do 1667) oraz królowej Marii Kazimiery (po 1680 roku). Ponieważ swoje obserwacje spisywał Borel przed rokiem 1656, można założyć, że opisywany spadek kamienia w Warszawie miał miejsce pomiędzy 1637, kiedy spadł meteoryt w Prowansji, a 1656 rokiem.

Biblioteka cesarska rękopisów w Paryżu ma trzy tomy korespondencji Piotra des Noyers z Izmaelem Bouillaud, bibliotekarzem królewskim w Paryżu (Lettres de Pierre des Noyers... Berlin 1859). Tomy te obejmują lata 1655–1659 (tom 1 i 2) oraz 1680–1683 (tom 3). Niestety w listach słanych do Paryża z interesującego nas okresu nie ma wzmianki o tym wydarzeniu. Być może nie było to na tyle ważne zdarzenie by „raportować” o tym do Paryża. Z drugiej strony w swoich szczegółowych relacjach z przebiegu wojny ze Szwedami i analizach sytuacji, pisał de Noyers o widocznej wówczas komecie czy też o obserwacji zaćmienia Księżyca w styczniu 1656 roku. Interesowały go nie tylko wydarzenia wojenne, ale korespondował z Heweliuszem, oraz zachwycał się wraz z Boratinim[12] najnowszym wynalazkiem – termometrem. Może dziwić zatem brak informacji o spadku meteorytu w Warszawie.

Wnioski

Na podstawie opisu Borela udało się ustalić z dużym prawdopodobieństwem że:

  1. kamień, który pokazywał mu pan de Noyers, mógł być meteorytem;
  2. spadł on w Warszawie pomiędzy ~1637 a 1656 rokiem;
  3. został odnaleziony i był w posiadaniu sekretarza królowej lub kogoś z królewskiego dworu.

Więzienia w Warszawie w XVII wieku

Na stronach Historia więziennictwa w Polsce jest informacja o więzieniu w 'Wieży Okrągłej w Warszawie. Została ona zbudowana po 1379 roku u zbiegu ulic Krzywe Koło i Brzozowej. Wieża Okrągła funkcję tę pełniła od 1627 roku, wtedy też zmieniono jej nazwę na Wieża Marszałkowska.

Inne lokalizacje wskazał znany varsavianista Marek Ostrowski:

Więzienie było od strony Gnojnej Góry dokładnie w wieży znajdującej się przy furcie rybackiej u wylotu Kamiennych Schodków. Ale było również inne, od strony Podwala, bardziej jako areszt, ale w nim przetrzymywano głownie prostytutki (były pod ręką) i baby krnąbrne (przekupki).

Furta rybacka to Wieża Biała, zwana też Rybacką i Wiślaną.[13] Ulica Kamienne Schodki odchodząc od Rynku Starego Miasta prowadzi w dół w kierunku Wisły, łącząc się z ulicą Brzozową wiodła pierwotnie przez zlokalizowaną przy niej Wieżę Białą. Wieżę tę przebudowano w 1560 roku na bramę dla pieszych (furtę w murach obronnych). Wiadomo, że w końcu XVI wieku w Wieży Białej było więzienie. Pisze o tym Maksymilian Baruch w książce „Warszawa średniowieczna. Dawne mury warowne miasta Starej Warszawy” na s. 49 pisze: Biała Wieża służyła za więzienie miejskie bodaj od samego jej początku. Jest tam więzienie jeszcze w połowie XVII w.

W pracy (Baruch 1929) są informacje na temat historii obu wież. W cytowanych tam źródłach są też informacje o ich remontach, przebudowach i wynikach ekspertyz budowlanych – zaniedbanych i popadających często w ruinę budowli. Niestety, nie jest łatwo odtworzyć losy tak starych obiektów. Pełniły one na przestrzeni dziejów różne funkcje, miały różnych właścicieli lub stały bezużyteczne. Wydaje się jednak, że fakt zniszczenia wieży w wyniku tak niecodziennego zdarzenia, jakim był spadek meteorytu, nie uszedłby uwadze kronikarzy. Nie znaleziono jednak żadnych dodatkowych zapisów mówiących o spadku meteorytu i zniszczeniu wieży więziennej w XVII wieku w Warszawie. Nadal jedynym źródłem o „kamieniu który zniszczył wieżę więzienną w Warszawie” pozostaje „obserwacja nr 86” Pierra Borela.

Pytania

Nie udało się ustalić, czy w tamtym okresie, jeszcze któraś z wież w Warszawie pełniła funkcję więzienia.[14] Nie wiadomo też, jakie były dalsze losy „okazu Pana de Noyers” i czy był to na pewno spadek meteorytu. Dalsze poszukiwania informacji trwają.

Dodatkowe źródła

Udało się odszukać jeszcze kilka źródeł w których znajdują się wzmianki o wydarzeniu Warszawa 1600.

Chladni (1826) (s. 257, po dacie 1654, a przed 1668)

..... A Varsovie, une grande pierre. Petr. Borellus.
(tłum.: duży kamień)


W The Edinburgh Encyclopædia Davida Brewstera z 1832 roku (tom 13 pod hasłem Meteorite, s. 133)[15] jest informacja o spadku powtórzona za Chladnim:

A large stone fell at Warsaw. Pet. Borellus.


Buchner (1861) zamieszcza tylko referencje do publikacji Chladniego (1815a i 1819).

Warschau, Polen, um 1650.

GA. 50, 244.[16] CFM. 79, 229.[17]

Rozwinięcia skrótów → patrz Bibliografia/Buchner Otto


O tym wydarzeniu wspomina również Korpikiewicz (1988, s. 185) w swoim opracowaniu:

Również jedna z XVII-wiecznych kronik Warszawy opisuje, że: "spadł z nieba kamień, który zburzył basztę więzienną" (w murze obronnym miasta) [przyp. aut.].

Nie udało się jeszcze ustalić jaką kronikę cytuje Korpikiewicz.

Lokalizacja

Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
© Jan Woreczko & Wadi

(B) Wieża Biała (Furta Rybacka), (M) Wieża Marszałkowska (przybliżone lokalizacje), (G) Góra Gnojowa

* W 2018 roku Google zmieniło zasady działania apletu, mapa może wyświetlać się niepoprawnie (pomaga Ctrl+F5); więcej → Szablon:GEMap-MyWiki

Wieżę Marszałkowską (zwaną wcześniej Wieżą Okrągłą) rozebrano po 1808 roku.[18] Wieżę Białą rozebrano w połowie XIX wieku.[19]

Panorama Warszawy z końca XVI wieku (Braun 1572-1617)
 Na wyjątkowo pięknej i bardzo szczegółowej panoramie Warszawy zamieszczonej w epokowym dziele Georga Brauna Civitates orbis Terrarvm[20] z przełomu XVI i XVII wieku, Baruch (1929) zidentyfikował najważniejsze wieże. Tam też opisał Białą Wieżę: (…) brama ta miała kształt budynku czworograniastego z wieżą sześciokątną, pokrytą takimże hełmem ostro zakończonym.
Zidentyfikowane wieże:
(B) Biała wieża
(M) Okrągła wieża (Marszałkowska)
Maksymilian Baruch badając historię murów Starego Miasta, tak opisuje jej dalsze losy: (…) Sobieszczański, zaznaczając, że na miejscu jeszcze widoczne są (1877) ślady bramy i wieży, uważa tę bramę za "jedną z większych fortec w murach" i o jej losach pisze: "W roku 1770 była ona tak zrujnowana, że magistrat wyznaczył wizyę budowniczych, którzy ocenili ją za ruderę, przeznaczoną do rozebrania. Podźwignięto ją przecież i stała jeszcze w r. 1870, lecz wkrótce potem została usunięta zupełnie jako grożąca upadkiem"1).
Według Kolberga "Brama na Kamiennych Schodkach rozebraną została w r. 1833".[21]

Zobacz również → współczesną panoramę Starego Miasta


Mapy

Mapa z 1715 roku (De Fer. 1715)

Plan von Warschaw z 1716 roku

Plan Warszawy i panorama z drugiego brzegu (montaż) z 1772 roku (Rizzi-Zannoni 1772)

Lokalizacja warszawskiej Syrenki ze Starówki przed przeniesieniem na Rynek


Warszawa 1600/Galeria

Schemat murów obronnych Starego Miasta w Warszawie

Miejsce u zbiegu ulic Kamienne Schodki i Brzozowej, gdzie znajdowała się Wieża Biała

Ulica Kamienne Schodki (odcinek "górny")

Miejsce, gdzie stała Wieża Marszałkowska

Ulica Brzozowa

Widok z Gnojnej Góry na ulice Celną i Brzozową


Bibliografia

Strona z Kleina (1904) z informacją o spadku w Warszawie
  • +Baruch Maksymilian, (1929), Warszawa średniowieczna. Dawne mury warowne miasta Starej Warszawy. Z przedrukiem rozprawy Wilhelma Kolberga: Ślady dawnych murów otaczających miasto Starą Warszawę, Towarzystwo Miłośników Historji. Bibljoteka Historyczna im. T. Korzona, nr 21, 1929. Plik DjVu.
  • Borel Pierre (Borelli Petri, łac. Borellus Petrus), (1670), Historiarum, & Observationum Medicophysicarum, Centuriæ IV… Accesserunt. D. Isaaci Cattieri… Observationes Medicinales rarae, Dn. Borello communicatæ: Et Renati Cartesii Vita eodem P. Borello Authore, Francofurti, ANNO M DC LXX, 1670, (s. 264). Plik GoogleBooks.
    Wydanie wcześniejsze: Borel Pierre, (1656), Historiarum…, Parisiis, M. DC. LVI., 1656. Plik GoogleBooks.[22]
  • Brewster David, (1832), The Edinburgh Encyclopaedia, vol. XIII, Philadelphia, Published by Joseph and Edward Parker, 1832. Plik DjVu
    Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
    .
  • Buchner Otto, (1861), Versuch eines Quellenverzeichnisses zur Literatur über Meteoriten, w: Broenner Heinrich L., Abhandlungen, herausegeben von der Senckenburgischen naturforschenden gesellschaft, Bd. 3, Frankfurt a.M. 1859-1861, s. 455-482. Plik PDF; plik DjVu.
  • Chladni Ernst F.F., (1812), Ueber Gediegeneisen, und besonders über eine noch nicht bekannte, im Mailändischen gefundene Gedigeneisenmasse, Schweigger's Journal für Chemie und Physik, Bd. 4, Heft 1, 1812, s. 116-120. Nebst Beilage I: Chronologisches Verzeichnis der herabgefallenen Stein- und Eisenmassen, s. 1-19, (s. 10). Plik PDF; plik hPDF.
  • Chladni Ernst F.F., (1815a), Neues Verzeichniss der herabgefallenen Stein- und Eisenmassen, in chronologischer Ordnung, Annalen der Physik, 20, Bd. 50, 1815, s. 225-256, (s. 244). Plik DjVu
    Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
    ; plik GIF.
  • Chladni Ernst F.F., (1819), Ueber Feuer-Meteore, und über die mit denselben herabgefallenen Massen (O ognistych meteorach i o masach spadających z nimi) (Nebst zehn Steindrucktafeln und deren Erklärung von Carl von Schreibers), Wien 1819, ss. 434, (s. 79 i 229-230).[23][24] Plik PDF[25]; plik GoogleBooks; plik doi.
  • Chladni Ernst F.F., (1826), Nouveau Catalogue des chutes de pierres ou de fer; de poussières ou de substances molles, sèches ou humides, suivant l’ordre chronologique, Annales de chimie et de physique, 31, ser. 2, Paris 1826, s. 253-270, (s. 257).[26] Plik DjVu
    Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
    ; plik hPDF.
  • Kesselmeyer Paul August, (1861), Ueber den Ursprung der Meteorsteine. Tafel XII-XIV., w: Broenner Heinrich L., Abhandlungen, herausegeben von der Senckenburgischen naturforschenden gesellschaft, Bd. 3, Frankfurt a.M. 1859-1861, s. 313-454, (s. 372 i 417). Plik PDF; plik DjVu.
  • Klein Hermann Joseph, (1904), Jahrbuch der Astronomie und Geophysik. Enthaltend die wichtigsten Fortschritte auf den Gebieten der Astrophysik, Meteorologie und physikalischen Erdkunde, XIV. Jahrgang 1903, Eduard Heinrich Mayer, Leipzig 1904. Plik DjVu (str. tytułowa).
  • Korpikiewicz Honorata, (1988), Spadające gwiazdy czyli rzecz o meteorach i meteorytach, KAW, Poznań 1988. ISBN 83-03-02272-5.
  • Rizzi-Zannoni Giovanni Battista Antonio, (1772), Carte de la Pologne, Londyn 1772. Plik sLib.
  • Silliman G.S., (1859), Origin of aerolites, New York 1859, ss. 31, (s. 24).[27] Plik DjVu; plik DjVu.
  • Woźniak Beata, Woźniak Marek, (2013), Kamień, który zniszczył wieżę więzienną (Stone, who destroyed the prison tower), Acta Soc. Metheor. Polon., 4, 2013, s. 121-128 (abstrakt). Plik DjVu
    Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
    ; plik ASMP.

Przypisy

  1. ^ jak się okazuje, data 1600 jest błędnie podana przez Kleina (1904); zdarzenie miało miejsce prawdopodobnie w połowie XVII wieku
  2. ^ powołanie na Chladni (1815a) (wg klucza: Gilbert, Bd. 50, rok 1815, s. 244)
  3. ^ Chladni (1819), s. 229
  4. ^ kamień o zapachu siarki
  5. ^ a b c Borelli (1670, s. 264); dysponujemy wcześniejszymi wydaniami dzieła z 1656 i 1670 roku, gdzie informacja ta ma inne brzmienie
  6. ^ o domniemanym spadku 27 października 1634 roku pisze Chladni (1819 s. 223-224) podając źródło doniesienia; w bazie meteorytów MetBull nie ma pod tą datą zarejestrowanego spadku; o tym doniesieniu również na portalu: Encyclopédie des météorites françaises
  7. ^ chodzi prawdopodobnie o spadek meteorytu Mount Vaisi we Francji w 1637 roku; dokładna data spadku tego meteorytu nie jest znana, podawane są również 1629 i 1639; więcej na Encyclopédie des météorites françaises – Mont Vaisi
  8. ^ chodzi prawdopodobnie o spadek meteorytu Mount Vaisi we Francji w 1637 roku; dokładna data spadku tego meteorytu nie jest znana, podawane są również 1629 i 1639
  9. ^ według (Chladni 1819) chodzi o spadek meteorytu Fünen 30 marca 1654 roku w Danii. Meteoryt zaginął. Opis spadku znajduje się w Historiarum anatomicarum rariorum, centuria III et IV Thomasa Bartholinusa, s. 213
  10. ^ Pierre de Noyers – postać tajemnicza, mało o nim mówią popularne źródła historyczne, ale z racji swoich kontaktów z Heweliuszem postać znana miłośnikom astronomii. Przybył do Polski prawdopodobnie w orszaku de Guebrian (już w 1649 roku został wysłany z misją do Paryża, ale nie wiadomo czy doszła ona do skutku). Po śmierci Marii Ludwiki zniknął z pola widzenia. Gdzie przebywał? Nie wiadomo. Czy był z Janem Kazimierzem we Francji? (Portfolio Królowej Maryi Ludwiki..., Poznań 1844)
  11. ^ Pierre de Noyers został pochowany w krypcie kościoła św. Krzyża w Warszawie ([http://warszawa.gazeta.pl/warszawa/1,34880,8841907, Tajemnice_z_krypty__tu_lezy_elita_polityczna_ Polski.html])
  12. ^ Boratini Tytus Liwiusz – w historii Polski zapisał się przede wszystkim jako zarządca krakowskiej mennicy. To od jego nazwiska powstał termin Boratynka i związana z nimi niechlubna historia osłabienia polskiej monety i ówczesny kryzys gospodarczy
  13. ^ za Wikipedią: W połowie XIX wieku Wieżę Białą rozebrano (według Kolberga „Brama na Kamiennych Schodkach rozebraną została w r. 1833” (Baruch 1929)). Dolne partie pierwotnej wieży odkryto podczas badań archeologicznych w połowie XX wieku i w większości zniszczono podczas późniejszych remontów nawierzchni ulicy Kamienne Schodki
  14. ^ o istnieniu aresztu w jednej z baszt na Podwalu wspomnianym przez Marka Ostrowskiego pisze również Baruch (1929)
  15. ^ Brewster (1832)
  16. ^ Chladni (1815a)
  17. ^ Chladni (1819)
  18. ^ za Wikipedią: Wieżę Marszałkowską rozebrano po 1808 roku. Do końca XX wieku w pomieszczeniu w przyziemiu wieży znajdował się sklep z pamiątkami. Na kamiennej przyporze Baszty Marszałkowskiej do 1998 roku stał pomnik warszawskiej syrenki, który przeniesiono na Rynek Starego Miasta
  19. ^ za Wikipedią: W połowie XIX wieku Wieżę Białą rozebrano. Dolne partie pierwotnej wieży odkryto podczas badań archeologicznych w połowie XX wieku i w większości zniszczono podczas późniejszych remontów nawierzchni ulicy Kamienne Schodki
  20. ^ Braun (1572-1617)
  21. ^ Baruch (1929)
  22. ^ pierwsze wydanie Historiarum, et Observationum Medicophysicarum, Centuria prima [-Centuria secunda] in qua, non solum, Multa utilia, sed & rara, stupenda ac inaudita continentur, Castris, MDC. LIII, ukazało się w 1653 roku, a ostatnie w 1676 już po śmierci Borelego w 1671 roku; biografia – Pierre Borel (c.1620-1671)
  23. ^ zawiera dodatek (katalog kolekcji w Wiedniu): Schreibers Karl Franz von, Anhang. Verzeichniss der Sammlung von Meteor-Massen, welche sich im k. k. Hof-Mineralien-Cabinette in Wien befindet. Vom Director von Schreibers, s. 425-434
  24. ^ cytowane w tytule 10 tablic (zehn Steindrucktafeln) to powołanie na: Schreibers Karl Franz von, (1820), Beyträge zur Geschichte und Kenntriss meteorischer…
  25. ^ na kopii egzemplarza z biblioteki Harvard University na końcu znajdują się odręczne notatki nieznanego autora!?
  26. ^ w: Arago François, Gay-Lussac Joseph Louis, Annales de chimie et de physique
  27. ^ krótkie notki o doniesieniu Friedland 1304 oraz o spadku meteorytu w Warszawie w 1654 roku (Warszawa 1600)

Zobacz również

Linki zewnętrzne

Źródło „http://wiki.meteoritica.pl/index.php5/Warszawa_1600”
Osobiste