O ile nie zaznaczono inaczej, prawa autorskie zamieszczonych materiałów należą do Jana Woreczko & Wadi.

(Unless otherwise stated, the copyright of the materials included belong to Jan Woreczko & Wadi.)

Z Wiki.Meteoritica.pl

Wersja z 14:28, 17 sty 2025

Strona w budowie (Site under construction) Jeszcze to chwilę potrwa (It will take a while)

Nowe artefakty meteorytowe

W styczniu 2024 roku Jarosław Morys zamieścił na Facebooku (profil MADEINSPACE.pl) bardzo ciekawą informację.

Ukazał się draft artykułu Jambon et al. (2024) opisujący zidentyfikowanie nowych artefaktów z żelaza meteorytowego pochodzących ze stanowisk archeologicznych cmentarzysk Częstochowa-Raków oraz Częstochowa-Mirów znajdujących się w Muzeum Częstochowskim.

W zbiorach artefaktów pochodzących ze stanowisk archeologicznych w Polsce znajduje się wiele przedmiotów wykonanych z żelaza. Część z nich została zidentyfikowana, jako przedmioty wykonane z żelaza meteorytowego lub z jego udziałem. Najbardziej znane artefakty to dwie bransolety z Częstochowy-Rakowa i siekierka z Wietrzno-Bóbrki. W zgłoszonym w 2024 roku artykule Jambon et al. (2024) opisano wyniki analiz części żelaznych artefaktów z cmentarzysk z okresu halsztackiego z rejonu Częstochowy. Spośród 26 przebadanych przedmiotów jednoznacznie zidentyfikowana dwie nowe bransolety (jedna to obręcz na łydkę), jako wykonane z udziałem żelaza meteorytowego. Oraz zidentyfikowaną jedną szpilę, która ma w swoim składzie nikiel co mogłoby wskazywać na udział w jej produkcji fragmentów meteorytu żelaznego. W polskich zbiorach znajdują się setki artefaktów żelaznych, otwiera to wielki pole do badań i poszukiwań innych „kosmicznych artefaktów”.

Tłumaczenie abstraktu artykułu Jambon et al. (2024):

Cmentarz Częstochowa-Raków w południowej Polsce (okres halsztacki C) był badany w latach 1955, 1960–61 oraz 2001. W trakcie wykopalisk odkryto około stu żelaznych przedmiotów, z których bardzo niewiele zostało dotychczas poddanych analizie. Analiza metodą przenośnej fluorescencji rentgenowskiej (p-XRF)^[1] 26 egzemplarzy ujawniła, że cztery bransolety i szpila zawierają żelazo meteorytowe, podczas gdy wszystkie pozostałe przedmioty wykonano z żelaza wytapianego. Choć liczba zbadanych obiektów jest skromna, stanowią one jedną z największych kolekcji produktów z żelaza meteorytowego odkrytych na jednym stanowisku archeologicznym na świecie.

Obecność zarówno żelaza meteorytowego, jak i wytapianego w tym samym kontekście pozwala na analizę roli domieszki żużlu w procesie produkcji w porównaniu do zanieczyszczenia materiału. Skład przedmiotów zawierających żelazo meteorytowe jest dość zróżnicowany, nawet w obrębie jednego egzemplarza, co można wyjaśnić powiązaniem z żelazem wytapianym. Sugeruje to, że użyto pojedynczego meteorytu, prawdopodobnie współczesnego upadku, co wyklucza import.

To potwierdza, że mieszkańcy znali techniki obróbki żelaza, że żelazo meteorytowe nie miało już ogromnej symbolicznej wartości, jaką miało w epoce brązu przed odkryciem technologii wytopu żelaza, i sugeruje, że było ono używane po prostu jako surowiec do produkcji żelaza.

Za artykułem:

Dwa badane cmentarzyska (Częstochowa-Raków, stanowisko 4, oraz Częstochowa-Mirów, stanowisko 1)^[2] znajdują się w Częstochowie i należą do kultury łużyckiej, grupy górnośląsko-małopolskiej, będącej częścią środkowoeuropejskiego kompleksu kulturowego pól popielnicowych z późnej epoki brązu i wczesnej epoki żelaza. Podgrupa częstochowsko-gliwicka grupy górnośląsko-małopolskiej jest znana jako enklawa pochówków szkieletowych, co odróżnia ją od kultury łużyckiej, gdzie dominują rytuały pogrzebowe z kremacją.

Cmentarzysko Częstochowa-Raków prawdopodobnie zostało założone przez ludność kultury łużyckiej jako ostatnie w regionie. Wyróżnia się ono spośród wyżej wymienionych stanowisk bogactwem wyposażenia grobów w ceramikę i przedmioty metalowe, w tym liczne żelazne, a także wyjątkowo dobrym stanem zachowania szkieletów i obiektów.

Wcześniej Zimny (1965), Piaskowski (1982) oraz Jambon (2017) opublikowali analizy dwóch żelaznych bransolet wykonanych z meteorytowego żelaza, pochodzących z cmentarzyska w Częstochowie-Rakowie. Jednak z raportu Zimnego (1965) wynikało, że nie wszystkie żelazne obiekty z tego cmentarzyska zostały zbadane metalograficznie w latach 60. XX wieku.

To stanowiło bodziec do przeprowadzenia testów przesiewowych żelaza z Częstochowy-Rakowa w ramach szerszych badań nad pochodzeniem surowców żelaznych z wczesnej epoki żelaza w Polsce, zainicjowanych przez A. Jambona i K. Dzięgielewskiego. Dzięki badaniom p-XRF^[1] zidentyfikowano kolejne dwie żelazne bransolety z Częstochowy-Rakowa oraz szpilę z Częstochowy-Mirowa jako zawierające żelazo meteorytowe.

Wyniki analiz: zawartość niklu przekracza 2% w przypadku wszystkich czterech bransolet, około 0,7% w przypadku szpili i jest mniejsza niż 0,1% we wszystkich pozostałych przypadkach. Na tej podstawie można obecnie stwierdzić, że bransolety są prawdopodobnie wykonane z meteorytowego żelaza, szpila może być meteorytowa lub nie, a wszystkie pozostałe przedmioty z pewnością nie są.

W przypadku czterech bransolet (A-D) dane analityczne wskazują, że są one kompozytami zawierającymi zarówno składnik meteorytowy, jak i wytopiony, a ich skład jest niejednorodny, od niemal czystego żelaza meteorytowego po około 20% zawartości żelaza meteorytowego. Na podstawie najwyższej zawartości niklu można oszacować, że macierzysty meteoryt był ataksytem, rzadką grupą meteorytów żelaznych o wysokiej zawartości niklu.

Widzieliśmy już, że dane można podzielić na dwie grupy na podstawie zawartości niklu (Ni). Bransolety A (Cz.I-9:60, grób 1) i B (Cz.I-294:61, grób 62), które były już analizowane (Zimny, 1965; Jambon, 2017), wykazują zmienną zawartość niklu od 21,1 do 8,7% dla bransolety A oraz od 9,2 do 7,8% dla bransolety B. Dwie inne bransolety charakteryzują się wysoką zawartością niklu: bransoleta C (Cz.I-252/2:4, grób 71) od 14,8 do 8,1% oraz bransoleta D (żelazny pierścień na kostkę) (Cz.I-67:60, grób 11) od 5,1 do 2,8%. Trzy pierwsze można uznać za wykonane z żelaza meteorytowego bez bliższego badania. Czwarta natomiast znajduje się na dolnej granicy typowych wartości dla meteorytu, jeśli weźmiemy pod uwagę najwyższą wartość (5,1%).

Zawartość niklu (a w mniejszym stopniu stosunek Ni/Co) w bransoletach A, B i C wskazuje na meteorytowy materiał pierwotny o wysokiej zawartości niklu. W przypadku bransolety D zawartość niklu jest niska (jeden punkt analizy), ale wysoki stosunek Ni/Co sugeruje również komponent ataksytowy. Ponieważ ataksyty są rzadkimi meteorytami, stanowi to dodatkowy argument, że prawdopodobnie wykorzystano tylko jeden meteoryt. To żelazo, używane jako ruda, zostało zmieszane z żelazem wytopionym. Najbardziej prawdopodobnym wnioskiem jest, że żelazo meteorytowe pochodzi z przypadkowego i lokalnego upadku (lub znaleziska).

Z tego, co wiadomo, jedynymi przedmiotami (4 z 26 analizowanych) zawierającymi żelazo meteorytowe są bransolety (Raków; w tym jedna używana jako obręcz na kostkę) i ewentualnie szpilka (Mirów). Natomiast sześć innych bransolet nie zawiera żelaza meteorytowego, podobnie jak inne ozdoby (4 naszyjniki), broń (2 groty włóczni) i narzędzia (5 noży i sierp).

Cztery artefakty zawierające meteorytowe żelazo w czterech grobach czynią cmentarzysko w Częstochowie-Rakowie jednym z nielicznych stanowisk archeologicznych na świecie, obok słynnych stanowisk egipskich.^[3]

Nowe zidentyfikowane artefakty z żelaza meteorytowego wraz z już opisanymi i zarejestrowanymi w Meteoritical Bulletin Database bransoletami z Częstochowy-Rakowa zwiększają wydatnie pulę takich wyjątkowych obiektów!

Czekamy na publikację końcowej wersji artykułu Jambon et al. (2024).

Ciekawostka: Nad fragmentem (100 m²) stanowiska Częstochowa-Raków, przebadanym w 1960 roku, wzniesiono pawilon muzealny. Odkryte pochówki zostały zachowane in situ wraz z otaczającym je terenem i udostępnione publiczności w 1965 roku. Rezerwat Archeologiczny, utworzony w tamtym czasie, jest częścią Muzeum Częstochowskiego. Oprócz zachowanej części cmentarzyska można tam zobaczyć wystawę zatytułowaną „Z mroku dziejów”, poświęconą kulturze łużyckiej.

Galerie

Fragment ekspozycji Rezerwatu Archeologicznego Muzeum Częstochowskiego (stan: sierpień 2013 r.; fot. Wadi & Woreczko Jan, dzięki uprzejmości Macieja Kosińskiego, Kierownika Działu Archeologii Muzeum Częstochowskiego)

Rezerwat Archeologiczny

Zachowane in situ cmentarzysko Częstochowa-Raków

Bransoleta A (Cz.I-9:60)

Bransoleta B (Cz.I-294:61)

Bibliografia

• Błaszczyk Włodzimierz, (1965), Cmentarzysko Kultury Łużyckiej w Częstochowie-Rakowie (The Cemetery of Lusation Culture at Częstochowa-Raków), w: Wł. Błaszczyk (red.), Cmentarzysko kultury łużyckiej w Częstochowie-Rakowie, Rocznik Muzeum w Częstochowie, I, Częstochowa 1965, s. 25-224 (ilustracje).^[4] Zbiory W&W.

• Bukowski Zbigniew, (1982), Najstarsze znaleziska przedmiotów żelaznych w środkowej Europie a początki metalurgii żelaza w kulturze łużyckiej w dorzeczu Odry i Wisły (Die ältesten Eisenfunde in Mitteleuropa und die Anfänge der Eisenmetallurgie in der Lausitzer Kultur im Stromgebiet der Oder und Weichsel), Archeologia Polski, 26(2), 1981, s. 321-401. Plik RCIN.

• Jambon Albert, Bielińska Gerta, Kosiński Maciej, Wieczorek-Szmal Magdalena, Miśta-Jakubowska Ewelina, Tarasiuk Jacek, Dzięgielewski Karol, (2024), Heavenly metal for the commoners: Meteoritic irons from the Early Iron Age cemeteries in Częstochowa (Poland), Journal of Archaeological Science: Reports, 62, april 2025, ss. 11 (abstrakt).^[5][6] Plik doi.

• Kotowiecki Andrzej, (2004), Artifacts in Polish collections made of meteoritic iron, Meteoritics & Planetary Science, vol. 39(S8), 2004, s. A151-A156. Plik doi; plik aDs.

• Kotowiecki Andrzej, (2016), Polskie zabytki wykonane z żelaza meteorytowego, Meteoryt, 1, 2016, s. 18-22. Plik PDF.

• +Napierała Marcin, (2021), Żelazo meteorytowe w starożytnym Egipcie przed okresem późnym (Meteoritic iron in ancient Egypt before the late period), Folia Praehistorica Posnaniensia, 26, 2021, s. 241-279. Plik doi.

• Piaskowski Jerzy, (1960), Metaloznawcze badania wyrobów żelaznych z okresu halsztackiego i lateńskiego z Małopolski, Materiały Archeologiczne, 2, 1960, s. 197-224.

• +Piaskowski Jerzy, (1982), A study of the origin of the ancient high-nickel iron generally regarded as meteoric, w: T.A. Wertime, S.F. Wertime (eds.), Early pyrotechnology: the evolution of the first fire-using industries, Smithsonian Institution Press, Washington D.C., 1982, s. 237-243.

• Zimny Jerzy, (1965), Metaloznawcze badania halsztackich wyrobów żelaznych z Częstochowy-Rakowa (Metallographic Investigations of the Hallstatt Iron Ware from Częstochowa-Raków), w: Wł. Błaszczyk (red.), Cmentarzysko kultury łużyckiej w Częstochowie-Rakowie, Rocznik Muzeum w Częstochowie, I, Częstochowa 1965, s. 329-400. Zbiory W&W.

• Zimny Jerzy, (1966), Halsztackie wyroby z żelaza meteorytowego z Częstochowy-Rakowa (ok. 700-550 r.p.n.e.), Z Otchłani Wieków, r. XXXII, z. 1, 1966, s. 29-34. Plik PDF.

Przypisy

Zobacz również

• artefakty: Czestochowa Rakow I i II, Wietrzno-Bobrka

• Muzeum Częstochowskie

Linki zewnętrzne

• Facebook – MADEINSPACE.pl: Nowe zabytki z żelaza meteorytowego w Polsce!💥

• Wikipedia – Kultura halsztacka  ●  Okres halsztacki

• woreczko.pl – Kair 2012 (Gebel Kamil)