Częstochowa Raków, Częstochowa Mirów

Z Wiki.Meteoritica.pl

(Różnice między wersjami)

Skocz do: nawigacji, wyszukiwania

Wersja z 20:50, 19 sty 2025

1i

Nowe artefakty meteorytowe

Schemat rozmieszczenia grobów na cmentarzysku Częstochowa-Raków (źródło: Kapica 1965)

W styczniu 2024 roku Jarosław Morys zamieścił na Facebooku (profil MADEINSPACE.pl) bardzo ciekawą informację.

Ukazał się draft artykułu Jambon et al. (2024) opisujący zidentyfikowanie nowych artefaktów z żelaza meteorytowego pochodzących ze stanowisk archeologicznych cmentarzysk Częstochowa-Raków oraz Częstochowa-Mirów znajdujących się w Muzeum Częstochowskim.

W zbiorach artefaktów pochodzących ze stanowisk archeologicznych w Polsce znajduje się wiele przedmiotów wykonanych z żelaza. Część z nich została zidentyfikowana, jako przedmioty wykonane z żelaza meteorytowego lub z jego udziałem. Najbardziej znane artefakty to dwie bransolety z Częstochowy-Rakowa i siekierka z Wietrzno-Bóbrki. W zgłoszonym w 2024 roku artykule Jambon et al. (2024) opisano wyniki analiz części żelaznych artefaktów z cmentarzysk z okresu halsztackiego z rejonu Częstochowy. Spośród 26 przebadanych przedmiotów jednoznacznie zidentyfikowana dwie nowe bransolety (jedna to obręcz na łydkę), jako wykonane z udziałem żelaza meteorytowego. Oraz zidentyfikowaną jedną szpilę, która ma w swoim składzie nikiel co mogłoby wskazywać na udział w jej produkcji fragmentów meteorytu żelaznego. W polskich zbiorach znajdują się setki artefaktów żelaznych, otwiera to wielki pole do badań i poszukiwań innych „kosmicznych artefaktów”.

Tłumaczenie abstraktu artykułu Jambon et al. (2024):

Cmentarz Częstochowa-Raków w południowej Polsce (okres halsztacki C) był badany w latach 1955, 1960–61 oraz 2001. W trakcie wykopalisk odkryto około stu żelaznych przedmiotów, z których bardzo niewiele zostało dotychczas poddanych analizie. Analiza metodą przenośnej fluorescencji rentgenowskiej (p-XRF)^[1] 26 egzemplarzy ujawniła, że cztery bransolety i szpila zawierają żelazo meteorytowe, podczas gdy wszystkie pozostałe przedmioty wykonano z żelaza wytapianego. Choć liczba zbadanych obiektów jest skromna, stanowią one jedną z największych kolekcji produktów z żelaza meteorytowego odkrytych na jednym stanowisku archeologicznym na świecie.

Obecność zarówno żelaza meteorytowego, jak i wytapianego w tym samym kontekście pozwala na analizę roli domieszki żużlu w procesie produkcji w porównaniu do zanieczyszczenia materiału. Skład przedmiotów zawierających żelazo meteorytowe jest dość zróżnicowany, nawet w obrębie jednego egzemplarza, co można wyjaśnić powiązaniem z żelazem wytapianym. Sugeruje to, że użyto pojedynczego meteorytu, prawdopodobnie współczesnego upadku, co wyklucza import.

To potwierdza, że mieszkańcy znali techniki obróbki żelaza, że żelazo meteorytowe nie miało już ogromnej symbolicznej wartości, jaką miało w epoce brązu przed odkryciem technologii wytopu żelaza, i sugeruje, że było ono używane po prostu jako surowiec do produkcji żelaza.

Za artykułem:

Dwa badane cmentarzyska (Częstochowa-Raków, stanowisko 4, oraz Częstochowa-Mirów, stanowisko 1)^[2] znajdują się w Częstochowie i należą do kultury łużyckiej, grupy górnośląsko-małopolskiej, będącej częścią środkowoeuropejskiego kompleksu kulturowego pól popielnicowych z późnej epoki brązu i wczesnej epoki żelaza. Podgrupa częstochowsko-gliwicka grupy górnośląsko-małopolskiej jest znana jako enklawa pochówków szkieletowych, co odróżnia ją od kultury łużyckiej, gdzie dominują rytuały pogrzebowe z kremacją.

Cmentarzysko Częstochowa-Raków prawdopodobnie zostało założone przez ludność kultury łużyckiej jako ostatnie w regionie. Wyróżnia się ono spośród wyżej wymienionych stanowisk bogactwem wyposażenia grobów w ceramikę i przedmioty metalowe, w tym liczne żelazne, a także wyjątkowo dobrym stanem zachowania szkieletów i obiektów.

Wcześniej Zimny (1965), Piaskowski (1982) oraz Jambon (2017) opublikowali analizy dwóch żelaznych bransolet wykonanych z meteorytowego żelaza, pochodzących z cmentarzyska w Częstochowie-Rakowie. Jednak z raportu Zimnego (1965) wynikało, że nie wszystkie żelazne obiekty z tego cmentarzyska zostały zbadane metalograficznie w latach 60. XX wieku.

To stanowiło bodziec do przeprowadzenia testów przesiewowych żelaza z Częstochowy-Rakowa w ramach szerszych badań nad pochodzeniem surowców żelaznych z wczesnej epoki żelaza w Polsce, zainicjowanych przez A. Jambona i K. Dzięgielewskiego. Dzięki badaniom p-XRF^[1] zidentyfikowano kolejne dwie żelazne bransolety z Częstochowy-Rakowa oraz szpilę z Częstochowy-Mirowa jako zawierające żelazo meteorytowe.

Wyniki analiz: zawartość niklu przekracza 2% w przypadku wszystkich czterech bransolet, około 0,7% w przypadku szpili i jest mniejsza niż 0,1% we wszystkich pozostałych przypadkach. Na tej podstawie można obecnie stwierdzić, że bransolety są prawdopodobnie wykonane z meteorytowego żelaza, szpila może być meteorytowa lub nie, a wszystkie pozostałe przedmioty z pewnością nie są.

W przypadku czterech bransolet (A-D) dane analityczne wskazują, że są one kompozytami zawierającymi zarówno składnik meteorytowy, jak i wytopiony, a ich skład jest niejednorodny, od niemal czystego żelaza meteorytowego po około 20% zawartości żelaza meteorytowego. Na podstawie najwyższej zawartości niklu można oszacować, że macierzysty meteoryt był ataksytem, rzadką grupą meteorytów żelaznych o wysokiej zawartości niklu.

Widzieliśmy już, że dane można podzielić na dwie grupy na podstawie zawartości niklu (Ni). Bransolety A (Cz.I-9:60, grób 1) i B (Cz.I-294:61, grób 62), które były już analizowane (Zimny, 1965; Jambon, 2017), wykazują zmienną zawartość niklu od 21,1 do 8,7% dla bransolety A oraz od 9,2 do 7,8% dla bransolety B. Dwie inne bransolety charakteryzują się wysoką zawartością niklu: bransoleta C (Cz.I-252/2:4, grób 71) od 14,8 do 8,1% oraz bransoleta D (żelazny pierścień na kostkę) (Cz.I-67:60, grób 11) od 5,1 do 2,8%. Trzy pierwsze można uznać za wykonane z żelaza meteorytowego bez bliższego badania. Czwarta natomiast znajduje się na dolnej granicy typowych wartości dla meteorytu, jeśli weźmiemy pod uwagę najwyższą wartość (5,1%).

Zawartość niklu (a w mniejszym stopniu stosunek Ni/Co) w bransoletach A, B i C wskazuje na meteorytowy materiał pierwotny o wysokiej zawartości niklu. W przypadku bransolety D zawartość niklu jest niska (jeden punkt analizy), ale wysoki stosunek Ni/Co sugeruje również komponent ataksytowy. Ponieważ ataksyty są rzadkimi meteorytami, stanowi to dodatkowy argument, że prawdopodobnie wykorzystano tylko jeden meteoryt. To żelazo, używane jako ruda, zostało zmieszane z żelazem wytopionym. Najbardziej prawdopodobnym wnioskiem jest, że żelazo meteorytowe pochodzi z przypadkowego i lokalnego upadku (lub znaleziska).

Z tego, co wiadomo, jedynymi przedmiotami (4 z 26 analizowanych) zawierającymi żelazo meteorytowe są bransolety (Raków; w tym jedna używana jako obręcz na kostkę) i ewentualnie szpilka (Mirów). Natomiast sześć innych bransolet nie zawiera żelaza meteorytowego, podobnie jak inne ozdoby (4 naszyjniki), broń (2 groty włóczni) i narzędzia (5 noży i sierp).

Cztery artefakty zawierające meteorytowe żelazo w czterech grobach czynią cmentarzysko w Częstochowie-Rakowie jednym z nielicznych stanowisk archeologicznych na świecie, obok słynnych stanowisk egipskich.^[3]

Patrz → Częstochowa (artefakty)

Nowe zidentyfikowane artefakty z żelaza meteorytowego wraz z już opisanymi i zarejestrowanymi w Meteoritical Bulletin Database bransoletami z Częstochowy-Rakowa zwiększają wydatnie pulę takich wyjątkowych obiektów!

Czekamy na publikację końcowej wersji artykułu Jambon et al. (2024).

Ciekawostka: Nad fragmentem (100 m²) stanowiska Częstochowa-Raków, przebadanym w 1960 roku, wzniesiono pawilon muzealny. Odkryte pochówki zostały zachowane in situ wraz z otaczającym je terenem i udostępnione publiczności w 1965 roku. Rezerwat Archeologiczny, utworzony w tamtym czasie, jest częścią Muzeum Częstochowskiego. Oprócz zachowanej części cmentarzyska można tam zobaczyć wystawę zatytułowaną „Z mroku dziejów”, poświęconą kulturze łużyckiej.

Artykuł Strąk (2024, wyborcza.pl), fragment:

Archeologiczne odkrycie w Częstochowie. Aż pięć ozdób z meteorytu na cmentarzyskach sprzed 2 tys. lat

Przyjechali do Częstochowy zobaczyć dwie bransolety z żelaza meteorytowego, a odkryli trzy kolejne pradziejowe ozdoby wykonane z materiału nieziemskiego pochodzenia. Wszystkie prawdopodobnie powstały z jednego meteorytu. Polsko-francuski zespół naukowców wkrótce opublikuje wyniki swoich badań. [Jambon (2024)]

(…) "Bransoleta z żelaza meteorytowego znaleziona w grobie szkieletowym nr 71 na cmentarzysku w Częstochowie-Rakowie, odkrytym w trakcie remontu budynku Rezerwatu Archeologicznego w roku 2001 - czytamy opis. - W grobie tym natrafiono na pochówek mężczyzny, który na prawej ręce miał bransoletę otwartą, ze stykającymi się końcami, o przekroju okrągłym i średnicy 7,5 cm. Wykonano ją z żelaza meteorytowego o zawartości niklu ok. 15 proc.".

- Została odkryta przeze mnie - przypomniała z satysfakcją podczas konferencji prasowej poprzedzającej otwarcie wystawy jej koordynatorka i jedna z kuratorek Magdalena Wieczorek-Szmal, archeolog z Muzeum Częstochowskiego. - Razem z Maćkiem - podkreśliła, wskazując kierownika Działu Archeologii Macieja Kosińskiego.

(…) W 1955 roku przy okazji budowy wiaduktu w al. Pokoju odkryto cmentarzysko ludności kultury łużyckiej datowane na wczesną epokę żelaza. Podczas badań wykopaliskowych przeprowadzonych w roku odkrycia oraz w latach 1960-61 archeolodzy znaleźli 80 grobów szkieletowych i ciałopalnych, a w nich naczynia ceramiczne oraz ozdoby, narzędzia i broń; część z nich z brązu i żelaza.

- Cmentarzysko na Rakowie, podobnie jak to odkryte mniej więcej w tym samym czasie na częstochowskim Mirowie, należy do kultury łużyckiej, do podgrupy częstochowsko-gliwickiej - precyzuje Magdalena Wieczorek-Szmal. - Charakteryzuje ją obrządek birytualny, czyli występowanie grobów ciałopalnych obok szkieletowych. To ciekawostka, bo cała kultura łużycka znana jest z kremacji. Spopielanie ciał było powszechnym, dominującym obrządkiem tej kultury w Europie Zachodniej i Środkowej u schyłku epoki brązu i we wczesnej epoce żelaza. Tymczasem u nas pojawia się obrządek szkieletowy. To nas wyróżnia - zaznacza archeolożka.

Fragment cmentarzyska na Rakowie został przykryty specjalnie zaprojektowanym pawilonem. W otwartym w 1965 roku Rezerwacie Archeologicznym do dzisiaj można oglądać zachowane "in situ" (w miejscu odkrycia) stanowisko z 18 pochówkami z lat 800-650/625 p.n.e. Obecnie towarzyszy mu wystawa "Z mroku dziejów", która przedstawia różne aspekty życia ludności kultury łużyckiej.

(…) - W 1965 roku wraz z otwarciem Rezerwatu Archeologicznego w "Roczniku Muzeum Częstochowskiego" zostało opublikowane kompleksowe opracowanie dotyczące odkrytego cmentarzyska na Rakowie. Poza analizą archeologiczną, antropologiczną, badaniami ceramiki czy materiału kostnego znalazły się w nim także badania metaloznawcze inż. Jerzego Zimnego - relacjonuje Magdalena Wieczorek-Szmal. - Miały na celu przede wszystkim poznanie składu chemicznego wyrobów metalowych i sposobu ich wykonania.

Wówczas na terenie cmentarzyska znaleziono ponad 120 metalowych przedmiotów, w tym około 30 z żelaza. Inż. Zimny [Zimny (1965)] zbadał dziewięć z nich: dwa groty, nóż, sierp, cztery bransolety i naszyjnik. - Stwierdził, że dwie bransolety zostały wykonane z żelaza meteorytowego. Okazało się, że zawierają w swoim składzie nikiel - mówi Magdalena Wieczorek-Szmal. - W dużym uproszczeniu: już od 3-4 proc. zawartości niklu przyjmuje się, że żelazo może mieć pochodzenie meteorytowe.

(…) To te dwie nieziemskie bransolety jesienią 2022 roku przyciągnęły do Częstochowy prof. Alberta Jambona i dr. Karola Dzięgielewskiego.

(…) Prof. Jambon i dr Dzięgielewski z zespołem fizyków i chemików z Uniwersytetu Jagiellońskiego i Akademii Górniczej w Krakowie ponownie przeanalizowali dziewięć przedmiotów zbadanych przez inż. Jerzego Zimnego w latach 60. Skorzystali z najnowocześniejszej aparatury oraz - co ważne - użyli bardzo mało inwazyjnych metod w porównaniu z tymi sprzed lat. Potwierdzili nieziemskie pochodzenie dwóch bransolet.

- To już była dla nas wielka radość - przyznaje archeolożka z Muzeum Częstochowskiego. - Potem przygotowaliśmy do badania kolejne artefakty z cmentarzyska rakowskiego i dwa z Mirowa. W sumie 26 przedmiotów. Ku naszemu zaskoczeniu okazało się, że z żelaza meteorytowego zostały wykonane jeszcze dwie ozdoby z Rakowa: nagolennik - ozdoba nogi znaleziona w latach 60. oraz bransoleta odkryta w 2001 roku podczas remontu rezerwatu. A także około 3-centymetrowy fragment prawdopodobnie ozdobnej szpili z Mirowa - wylicza Magdalena Wieczorek-Szmal.

Co ciekawe, te wszystkie pięć przedmiotów zrobiono najprawdopodobniej z ataksytu, rzadko spotykanej odmiany meteorytu żelaznego, charakteryzującego się bardzo wysoką zawartością niklu - od kilkunastu do nawet 20 proc. Zdaniem naukowców można więc uznać, że powstały z tego samego meteorytu, który upadł gdzieś w okolicy. Ktoś go znalazł, a miejscowy kowal wykonał z niego przedmioty jak ze zwykłego żelaza, które w tym czasie było importowane.

- Żelazo na terenach obecnej Polski pojawiło się około 800 roku przed Chrystusem - tłumaczy dr Karol Dzięgielewski. - Przez kilkaset lat było sprowadzane z innych rejonów Europy, gdzie wytapiano je z rud. U nas jeszcze nie znano tej technologii. Żelazo najczęściej transportowano w formie dwupiramidalnych grzywien. Takich sztab zachowało się trochę do dziś, znane są m.in. z Biskupina - opowiada.

(…) [pełne brzmienie artykułu → www.straznicyczasu.pl]