Jerzmanowice 1993

(…) Zabierałem się do napisania obiecanego, krótkiego artykułu dla „Meteorytu” o chondrach, a tu 14 stycznia br. miał miejsce w Jerzmanowicach k. Krakowa efekt geofizyczny (?) meteorologiczny (?) astronomiczny (?). O godz. 18.50 mieszkańcy Jerzmanowic zaobserwowali lot kuli barwy rtęciowoniebieskiej, a następnie usłyszeli dwa wybuchy w odstępie 50 sekund. Pierwszy spowodował odspojenie fragmentu pionowej ściany wysokiego ostańca skały wapiennej^[1] i rozrzut jej dużych (do kilkunastu kg) fragmentów na odległość ok. 150 m. Zniszczeniu uległy dachy okolicznych domów. W gruncie stwierdzono po wybuchu liczne bruzdy i wgłębienia. W trzydziestu domach zniszczone zostały bezpieczniki elektryczne, a w kilku stopione przewody, uszkodzone telewizory. Miejsce i efekty drugiej eksplozji nie są znane. Po pierwszym wybuchu spadł grad. Efekty świetlne i akustyczne były widoczne i słyszane m.in. w Krakowie. Byłem tych efektów świadkiem. Obserwatorium Geofizyczne PAN w Skale zanotowało dwa wstrząsy.

Opisane zjawisko w Jerzmanowicach wzbudziło zainteresowanie meteorologów, geofizyków, astronomów, geologów i nas mineralogów. W terenie aktywnie działa krakowska grupa Polskiego Towarzystwa Miłośników Astronomii. Byłem w Jerzmanowicach z astronomami z Obserwatorium Astronomicznego UJ i oglądałem liczne skutki wybuchu (efekty fali akustycznej, elektromagnetyczne i in.). Powołano grupę specjalistów różnych dyscyplin, którzy pod moim kierunkiem mają opisać to ciekawe zjawisko i ew. opracować krótki raport. (…)

Zjawisko w Jerzmanowicach

14 stycznia 1993 roku około godziny 19-tej czasu lokalnego na dużym obszarze wokół Krakowa wystąpiło niezwykła zjawisko atmosferyczne – błysk, przelatująca ognista kula i towarzyszące im zjawiska dźwiękowe (Kułak 1995).^[2] W Krakowie widziano przelot bardzo jasnej kuli ognistej przypominającej meteor, a na Rynku Głównym zrobiło się jasno jak w dzień. Kulę ognistą widziano także w innych miejscowościach – zmierzała ona w kierunku Jerzmanowic (Płeszka, Ściężor 1994; Włodarczyk 1994; Kułak 1995).

W tym samym czasie silna eksplozja uszkodziła Skałę Babią znajdującą się około 800 m od centrum Jerzmanowic (rys. 2b). Formacja zbudowana z wapieni skalistych oksfordu jest jedną z mniej wyróżniających się skałek w okolicy. W promieniu 1 km od Skały Babiej znajduje się grupa skałek o ostrzejszych kształtach, obejmująca najwyższe wzniesienie w promieniu 30 km. Wąski grzbiet Skały Babiej o długości około 20 m przebiega w kierunku wschód-zachód i ma wysokość 4-10 m (Bąk i in. 1995). Dwie osoby zamieszkałe w odległości około 1 km od Babiej Skały widziały tuż przed wybuchem bardzo jasną kulę ognistą, początkowo jaskrawoczerwoną, a później ciemnoczerwoną, poruszającą się bardzo szybko po linii prostej. Przelot trwał około 1 sekundy po czym nastąpił silny błysk i ogłuszający huk eksplozji. Odłamki skalne zostały rozrzucone z dużą siłą w promieniu do 200 m, powodując zniszczenia w okolicznych zabudowaniach. Oprócz szkód mechanicznych wystąpiły bardzo silne impulsy elektryczne niszczące sieć telefoniczną oraz przewody sieci elektrycznej i sprzęt elektryczny powszechnego użytku.

Objętość ubytku skały w wyniku wybuchu została oszacowana na podstawie widocznych w pięciu miejscach śladów powierzchniowych. Oddzielony w wyniku wybuchu materiał skalny legł u podnóża skały lub został rozproszony. Jego całkowitą objętość można oszacować na około 2,5 m³, a masę na około 5-6 ton (Bąk i in. 1995).

Zjawisko w Jerzmanowicach próbowano wyjaśnić przyjmując naturę meteorologiczną lub/i astronomiczną. Sytuacja meteorologiczna w dniu 14 stycznia 1993 r. w okolicach Krakowa i Jerzmanowic wskazywała na obecność frontu chłodnego, chmur burzowych, brak opadów i stosunkowo suche powietrze w warstwie przyziemnej. Około godziny 19-tej czasu lokalnego odnotowano dwa silne wyładowania atmosferyczne. Okoliczności te mogą wskazywać na jedną lub dwie eksplozje pioruna kulistego (Morawska-Horawska, Ustrnul 1995). Inne próby wyjaśnienia zjawiska jerzmanowickiego jako eksplozji bolidu (Włodarczyk 1994) wydają się być mniej prawdopodobne. Mineralogiczno-geochemiczne badania próbek skał nie wykazały obecności meteorytów ani tektytów. W próbkach odspojonych wybuchem nie stwierdzono zmian termicznych (Manecki, Manecki 1995).

Dwa wyładowania atmosferyczne zarejestrowane zostały w Obserwatorium Sejsmologicznym OJC na obszarze Ojcowskiego Parku Narodowego (rys. 2b). Czynna była rejestracja trzech kompletów sejsmografów krótko- i długookresowych (9 sejsmografów). Bezpośrednio przed „zjawiskiem” nie ma śladów zakłóceń ani zjawisk sejsmicznych. Natomiast wszystkie sejsmografy zareagowały na pierwszy rozbłysk o godzinie 18:58:53,9 czasu lokalnego (17:58:53,9 UT). Dalej rejestrowały już tylko sejsmografy SM-3 (rys. 2a). Podobny szok elektromagnetyczny wielokrotnie towarzyszył bliskim wyładowaniom elektrycznym. Drugi rozbłysk został zarejestrowany o godzinie 19:00:17,0 czasu lokalnego (18:00:17,0 UT). Oba zaobserwowane wówczas zjawiska zostały uznane za wyładowania elektryczne w atmosferze związane z lokalną burzą (Mazur 1995). Ich zapisy na sejsmogramie mają typowy charakter zaburzenia elektrycznego o bardzo dużej amplitudzie (rys. 2b). Na zapisach zwracają uwagę grupy fal znacznie mniejszej amplitudy zarejestrowane 9,7 s po impulsach elektrycznych. Można je zinterpretować jako fale akustyczne. Odległość od stacji sejsmicznej OJC do Skały Babiej wynosi 3250 m, a prędkość V_A = (3250 m)/(9,7 s) = 335 m/s dobrze zgadza się z prędkością dźwięku w atmosferze.