O ile nie zaznaczono inaczej, prawa autorskie zamieszczonych materiałów należą do Jana Woreczko & Wadi.

(Unless otherwise stated, the copyright of the materials included belong to Jan Woreczko & Wadi.)

Z Wiki.Meteoritica.pl

Wersja z 00:31, 12 lut 2012

Zweryfikowany przez Jerzego Pokrzywnickiego spadek

Spadek z 1775 (?) roku na Ukrainie (stone OC).

Według Pokrzywnickiego (1964) spadek meteorytu Owrucz miał miejsce w 1770 roku zimą!

Figurujący w starym katalogu British Muzeum^[2] meteoryt Obruteza był błędną interpretacją, a źródłem doniesień o meteorycie Obruteza był spadek meteorytu Owrucz. Pokrzywnicki zweryfikował zapis u Priora i już w nowym katalogu (Grady 2000) nazwa Obruteza figuruje jako synonim meteorytu Owrucz, wskazał również bardziej prawdopodobne miejsce spadku.

Według Pokrzywnickiego (1964)

O METEORYCIE OWRUCZ

W katalogu meteorytów British Museum z roku 1953^[2] figuruje (s. 272) meteoryt Obruteza, Wolhynia Poland. Doubtful. Approx. 51°0'W, 26°0'E, gdzie wspomniano o spadku w roku 1775 lub 1776 kilku kamieni, z których jeden był przez pewien czas przechowywany, lecz później zaginął. Podając powyższą wiadomość autor katalogu powołuje się na Stojkowicza (por. notkę³), lecz jednocześnie zaznacza, że dowód meteorycznego pochodzenia tych kamieni nie jest pewny (is not conclusive).

Cóż to jest za tajemnicza Obruteza, którego nazwa plącze się w różnych źródłach od około 150 lat i która nie figuruje na żadnych mapach? Otóż mamy tu po prostu do czynienia ze zniekształconą nazwą miasta Owrucza. Sięgnijmy więc do źródeł i zobaczmy, co o tym spadku one nam mówią.

Najstarszym, jak się zdaje, źródłem w tym przypadku jest treść listu Tadeusza Czackiego do Karola Kortuma, ogłoszonego w pracy tego ostatniego z roku 1805¹. A więc sam list prawdopodobnie jest jeszcze dawniejszy. Kortum (1749-1808), członek Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, pierwszy zbierał informacje o meteorytach spadłych na ówczesnych ziemiach polskich i korespondował w tej sprawie z Czackim, wizytatorem szkół na obszarze guberni kijowskiej, wołyńskiej i podolskiej. Oto treść listu Czackiego do Korturna:

Dwa razy, ile wiemy, powietrzne kamienie w południowych prowincjach Polski spadły; jeden w Oleszkowcach o mil dwie^[3] od Owrucza, drugi we wsi Błocińce o milę od Białej Cerkwi². W r. 1770 w zimie spadła w Oleszkowcach masa płynna, która po niejakim czasie skamieniała. Widzący ją zapewniają, iż miała drobne ziarnka i podobna była kamieniowi pod Białą Cerkwią spadłemu. Jedna część tego kamienia odesłana do katedry Żytomierskiej zaginęła, druga przy kościele parafialnym w Wielednikach złożona, za wystawieniem nowej Świątyni, podobnemuż podpadła losowi. Niedbałość i lekceważenie zatraciły tę pamiątkę. Wszelkie starania o odzyskanie jakiegokolwiek ułomka były bezskuteczne. Stawieni przed komissyą ludzie wyznali, iż lud prosty obmywał ten kamień i teyże wodzie leczenie febry przypisywał. Obywatele i dawni posiadacze Wielednik zgodnie tę powieść twierdzili.

Nazwa Obruteza i rok spadku trafiły do literatury dzięki opisowi spadku przez profesora chemii w Charkowie Stojkowicza, podanemu w języku niernieckim³. O spadku tym wspomina również Chladni⁴ oraz Eichwald⁵, a opis zgodny z treścią tekstu Kortuma podaje nadto Lewicki⁶. To jest, jak się zdaje wszystko, co się tyczy źródeł.

W relacji Stojkowicza należy odnotować brak nazwy wsi, gdzie miał spaść meteoryt. Należy również zauważyć, że Stojkowicz uzyskał swe dane z ustnej informacji Czackiego dopiero w roku 1807. Podając ich treść Stojkowiczowi mógł Czacki datę spadku przekręcić, a mogła również nie dopisać pamięć zarówno jemu, jak i Stojkowiczowi. W każdym razie musimy się oprzeć co do daty spadku na najstarszym i najwiarygodniejszym źródle, tj. na danych Kortuma, i oznaczyć datę spadku na "Zima 1770 roku". Oczywiście informacje o spadku "płynnej masy" należy przypisać fantazji.

Co się tyczy miejsca spadku, nasuwają się następujące uwagi: chcąc ustalić współrzędne spadku szukałem na mapach i w słownikach geograficznych w okolicach Owrucza wsi Oleszkowce, ale na próżno. Natomiast istniała na północowschód od Wielednik, około 20 wiorst^[4] na NNW od Owrucza, wieś Olejnicze vel Olenicze (przybliżone współrzędne: φ=51°29' i λ=28°38') parafii wielednickiej, co by się dobrze zgadzało z wiadomością, że meteoryt spadł o 2 mile od Owrucza i że dostał się m.in. do kościoła parafialnego w Wielednikach (położonych o około 25 km na zachód od Owrucza).

Należy więc sądzić, że pamięć Czackiego zawiodła i że wieś Olenicze pomieszał z Oleszkowcami w powiecie krzemienieckim (gmina Bazalia, parafii Wiśniowiec) lub ze wsią o takiejże nazwie w powiecie płoskirowskim nad rzeką Smotryczem W każdym razie nazwa meteorytu Owrucz nie jest właściwa, bo miejsce spadku leżało dość daleko od tego miasta. Ponieważ jednak prawdziwa nazwa wsi, gdzie meteoryt spadł nie jest zupełnie pewna, zachowuję dla niego nazwę Owrucz.

Okazy tego meteorytu należy uważać za zaginione, niemniej jeśli wierzyć Czackiemu, a raczej osobom, które oglądały meteoryt i uznać je za kompetentne do stwierdzenia jego podobieństwa do meteorytu Biała Cerkiew, to moglibyśmy przyjąć, że był to meteoryt kamienny, chondryt, możliwe że szary chondryt (Cg), ponieważ zwykle kolor przede wszystkim uderza w oczy i mógł być cechą podobieństwa jego do meteorytu Biała Cerkiew. Zresztą istnieją różne odmiany szarych chondrytów. Chociaż meteoryt ten figuruje jako wątpliwy (pod nazwą Obruteza) we wspomnianym katalogu British Museum, to jednak sam fakt spadku nie wydaje się wątpliwy.

Sądzę, że niniejsza krótka notatka sprostuje nazwę meteorytu i wyjaśni wreszcie zarówno kwestię miejsca jak i czasu jego spadku oraz spowoduje odpowiednie sprostowanie w katalogach meteorytów świata⁷.

¹ Kortum, Karol. Uwagi nad kamieniami meteorycznymi z przyłączonym opisem kamienia, który spaśdź miał na Ukrainie pod Bialocerkwią w.r. 1797. Nowy Pam. Warsz. XVIII (1805), ss. 336-354. Praca ta jest jedną z dwóch pierwszych prac autorów polskich o meteorytach. Druga z nich jest pracą Stanisława Jundziłła, profesora Uniwersytetu Wileńskiego, pt. Kamienie meteoryczne, Dz. Wileński, 1805, nr 2, ss. 23-48 oraz nr 3, ss. 1-14.

² O tym meteorycie por. Acta Geophys. Pol., VII, I (1959).^[5]

³ In der Nähe von Obruteza in Pohlen. Im Jahre 1775 oder 1776 fielen in der Nähe von Obruteza in Volhinien einige Steine aur der Luft. Einer derselben wurde in der Kirche aufgehangen, und der abergläubisehe Pöbel schrieb ihm heilende Kräfte gegen das Fieber zu. Aus diesem Grunde nahm jederman etwas von diesem Steine za Pulver gerieben; in der Folge stürzte die Kirche zusammen und mit ging auch der Stein verloren.

Diese Geschichte habe ich aus dem Munde Sr. Excellenz des Herrn Geheimen Raths Tschatzky in Charkow, der sie mir am 3 Februar 1807 erzählt hat. St. (Ann. d. Pysic., 1809, 31, s. 306-307 - arykuł Stojkowicza, prof. chemii Uniw. Charkowskiego).

⁴ Ann. d. Phys., 20, s. 250 (1815).

⁵ Ein Verzeichnis von Meteoritenfallen in Russland. Ermans Archiv fur Wissensch. Kunde Russlands, 5, s. 176 (1847). Eichwald powołując się na Czackiego podaje rok spadku 1775 lub 1776.

⁶ Lewicki O. Aerolity upawszije w Owruckom i Wasilkowskom ujezdach w konce proszłago stoletija. Kijewskaja starina, 61 (1898). Dział: Dokumienty, izwiestija i zamietki, s. 3.

⁷ Pokrzywnicki J. On the old missing meteorite of the district of Owrucz. Bull. de la Soc. des Amies des Sc. et Lettres de Poznań, série B, XIV (1958), s. 419-421.

Inne źródła

Stoikowitz (1809)

B. In der Nähe von Oburteza in Polen.

Im Jahre 1775 oder 1776 fielen in der Nähe von Oburteza in Volhinien einige Steine aus der Luft. Einer derselben wurde in der Kirche aufgehangen, und der abergläubische Pöbel schrieb ihm heilende Kräfte gegen das Fieber zu. Aus diesem Grunde nahm jedermann etwas von diesem Steine, zu Pulver gerieben; in der Folge sturzte die Kirche zusammen, und mit ihr ging auch der Steine verloren *).

*) Diese Geschichte habe ich aus dem Munde Sr. Excellenz, des Herrn geheimen Raths Tsehatzky in Charkow, der lie mir am 3. Februar 1807 erzählt hat. St.

tłum.: B. W pobliżu Owrucza w Polsce.

W 1775 lub 1776 było w pobliżu Owrucza (Oburteza) na Wołyniu kilka kamieni z powietrza. Jeden z nich został zawieszony w kościele, a zabobonny lud wierzył w jego uzdrawiającą moc w gorączce. Z tego powodu, każdy co miał coś z tego kamienia, przetarł go do proszku, przez to zepsuli razem z kościołem, a wraz z tym poszedł kamień na stracenie *).

*) Tą historię znam z ust Jego Ekscelencji Pana Tajnej Rady Tsehatzky w Charkowie, który mi ją 3 lutego 1807 roku powiedział.

W katalogu Prior (1953)

*Obruteza, Volhynia, Poland,      Doubtful. Fell 1775 or 1776.      Approx. 51°0'N., 26°0'E. Several stones fell, and one was preserved for a time but later lost (—, Stoikovitz, Ann. Physik (Gilbert), 1809, vol. 31, p. 306); the evidence for the meteoritic nature of these stones is not conclusive.

W katalogu Grady (2000)

Owrucz          51°20' N, 28°50' E Zhytomyr Province, Ukraine Fall 1775 Stone, possibly a chondrite Synonym(s): Obruteza, Ovruch Several stones fell, and one was preserved for a time but later lost. The actual place of the fall was probably Olenicze, 20 verst NNW of Ovruch, aprox. 51°29'N, 28°38'E, A. Stoikovitz (1809); J. Pokrzywnicki (1958)

Lokalizacja

(W) Weledniki

współrzędne wsi Olejnicze vel Olenicze wg Pokrzywnickiego (1964)

Mapy

Miejscowość Owrucz (źródło: Mapy austro-węgierskie, 1880-1912)

Bibliografia

• Grady Monica M., (2000), Catalogue of Meteorites. 5th Ed. Cambridge University Press, Natural History Museum London, UK, 2000. ISBN 978-0521663038.

• Prior George T., (1953), Catalogue of Meteorites. With special reference to those represented in the collection of the British Museum (Natural History). printed British Museum, 1953. Plik PDF

• Pokrzywnicki Jerzy, (1958), On the old missing meteorite of the district of Owrucz. Bull. Soc. Amis. Sci. Lettr. de Poznań, Sér. B, Livr. XIV, Poznań 1958, s. 419-421.

• Pokrzywnicki Jerzy, (1964), O meteorycie Owrucz. Acta Geophys. Polon., vol. XII, nr 3, 1964, s. 179-180. Plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl

• +Stoikowitz, (1809), Nachrichten von mehreren russischen Luftsteinen, besonders von denen, dle am 1. Octob. 1787 im Gouvernement von Charkow^[6] herabgefallen find. Ann. d. Phys., 31, 1809, s. 305-322. Tam też o meteorycie Owrucz (Obruteza). W tym tomie Ann. d. Phys. relacja ze spadku i wyniki analiz meteorytu Stannern (tam również tablice z rysunkami okazów!). Plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl

Przypisy

1. ^ jeśli nie zaznaczono inaczej, podano współrzędne przyjęte w oficjalnej bazie meteorytów Meteoritical Bulletin Database
2. ^ ^{a b} Prior (1953)
3. ^ zapewne chodzi o milę rosyjską = 7 wiorst = około 7,5 km
4. ^ 1 wiorsta to około 1070 metrów; Wikipedia - Wiorsta
5. ^ artykuł o meteorycie Biała Cerkiew
6. ^ chodzi o meteoryt Kharkov - spadek, chondryt zwyczajny L6, TKW ~1500 g

Zobacz również

• meteoryt Bjelaja Zerkov

Linki zewnętrzne

• Meteoritical Bulletin Database (MBD) - meteoryt Owrucz
• Encyclopedia of Meteorites (EoM) - meteoryt Owrucz

• Wikipedia - Owrucz