(Unless otherwise stated, the copyright of the materials included belong to Jan Woreczko & Wadi.)
Mezö-Madaras
Z Wiki.Meteoritica.pl
Linia 8: | Linia 8: | ||
| mbclass = fall | | mbclass = fall | ||
| metbull = 16628 | | metbull = 16628 | ||
- | | lokalizacja = Mădăraş, | + | | lokalizacja = Mădăraş, region Mureş, [[Rumunia]] |
- | | położenie = 46°30'N, 25°44'E | + | | położenie = 46°30'N, 25°44'E<ref name="true coord">rzeczywiste miejsce spadku to okolice jeziora ''Lacul Culpiu'' (46°38,437'N, 24°26,878'E)</ref> |
| data = 4 września 1852 roku, 16:30 (sobota) | | data = 4 września 1852 roku, 16:30 (sobota) | ||
| typ = chondryt zwyczajny L3.7 | | typ = chondryt zwyczajny L3.7 | ||
Linia 20: | Linia 20: | ||
Spadek deszczu meteorytów 4 września 1852 roku (sobota) w okolicy miejscowości Mădăraş w [[Rumunia|Rumunii]] (chondryt zwyczajny, rzadki typ L3.7, TKW 22,7 kg<ref name="TKW"></ref>). | Spadek deszczu meteorytów 4 września 1852 roku (sobota) w okolicy miejscowości Mădăraş w [[Rumunia|Rumunii]] (chondryt zwyczajny, rzadki typ L3.7, TKW 22,7 kg<ref name="TKW"></ref>). | ||
+ | |||
+ | W katalogu meteorytów Grady (2000) podano błędnie lokalizację (46°30'N, 25°44'E) wskazującą na miasto ''Mădăraș'' (dawn. ''Mezö-Madaras'') w regionie ''Harghita''. Rzeczywisty rejon spadku znajdował się na północ od miasta o tej samej nazwie, ale leżącego w regionie ''Mureş''. W relacji Knöpfler (1854) podano bliższe prawdzie współrzędne jako: 46°57'N, 41°59' O.L.v.F.<ref name="O.L.v.F.">{{!O.L.v.F.}}</ref>, co odpowiada współczesnemu: 46°57'N, 24°19'E. Obszar spadku rozciągał się w kierunku SW-NE od jeziora ''Lacul Culpiu'' (określanego dawniej jako '''''Isten-tó''''' – ''Boskie jezioro'').<ref>patrz portal '''erdelykincsei.com'''</ref> | ||
Linia 111: | Linia 113: | ||
- | Bolid poruszał się w kierunku SW-NE. Towarzyszyły mu wybuchy i dudniące grzmoty (słyszane były w miejscowościach od Alba Iulia, Aiud, Turda, Cluj-Napoca do Târgu Mureş, Reghin). Deszcz meteorytów spadł w eliptycznym obszarze o długości ~10 km i ~4 km szerokości. Świadkowie pracujący w pobliżu jeziora Isten (''Isten-tó''), słyszeli świst i widzieli kamienie spadające do południowej części jeziora. Wielkość okazów | + | Bolid poruszał się w kierunku SW-NE. Towarzyszyły mu wybuchy i dudniące grzmoty (słyszane były w miejscowościach od Alba Iulia, Aiud, Turda, Cluj-Napoca do Târgu Mureş, Reghin). Deszcz meteorytów spadł w eliptycznym obszarze o długości ~10 km i ~4 km szerokości. Świadkowie pracujący w pobliżu jeziora ''Isten'' (''Isten-tó''), słyszeli świst i widzieli kamienie spadające do południowej części jeziora. Wielkość znajdowanych okazów w terenie rosła z kierunku SW na NE. Za Török (1882b): ''{{Wielokropek}}na południowy-zachód od jeziora Boskiego – czyli kierunek, z którego meteoryt wyruszył, pojawił się – spadały mniejsze kamienie. Na północ od jeziora z kolei znajdowano okazy wielkości pięści, zaś w odległości na pół godziny marszu od zbiornika wodnego natrafiono na okaz ważący 18 funtów, który był wbity w ziemię do tego stopnia, że widać było tylko jego krawędzie. {{Wielokropek}}'' |
- | + | ||
- | Za Török (1882b): ''{{Wielokropek}}na południowy-zachód od jeziora Boskiego – czyli kierunek, z którego meteoryt wyruszył, pojawił się – spadały mniejsze kamienie. Na północ od jeziora z kolei znajdowano okazy wielkości pięści, zaś w odległości na pół godziny marszu od zbiornika wodnego natrafiono na okaz ważący 18 funtów, który był wbity w ziemię do tego stopnia, że widać było tylko jego krawędzie. {{Wielokropek}}'' | + | |
Według relacji spadło dużo więcej meteorytów (ok. 50-60 kg) niż zebrano. Zdarzenie miało miejsce ponad 150 lat temu, ale chyba [[:Category:Warto szukać|warto szukać nadal]]? | Według relacji spadło dużo więcej meteorytów (ok. 50-60 kg) niż zebrano. Zdarzenie miało miejsce ponad 150 lat temu, ale chyba [[:Category:Warto szukać|warto szukać nadal]]? | ||
Linia 122: | Linia 122: | ||
<gallery caption="" widths="200px" heights="200px" perrow="3"> | <gallery caption="" widths="200px" heights="200px" perrow="3"> | ||
+ | File:Mezö-Madaras_(Mapy_austro-wegierskie_42-47).jpg|Mapa rejon spadku, miejscowości: '''Mezö-Madaras''', '''Mezö-Bánd'''. Współrzędne na mapie są w starym układzie odniesienia ''Ferro''<ref name="O.L.v.F."></ref> (źródło: Mapy austro-węgierskie, 1880-1912) | ||
</gallery> | </gallery> | ||
Linia 180: | Linia 181: | ||
* Wikipedia (HU) – [http://hu.wikipedia.org/wiki/Mezőmadarasi_meteorit Mezőmadarasi meteorit] | * Wikipedia (HU) – [http://hu.wikipedia.org/wiki/Mezőmadarasi_meteorit Mezőmadarasi meteorit] | ||
+ | * portal '''erdelykincsei.com''' – [http://erdelykincsei.com/2012/02/02/marosszeki-mezoseg-tortenelmi-tukor-telepulesek-templomok-hetedik-resz-istentelep/ Marosszéki-Mezőség – Történelmi tükör: települések, templomok – hetedik rész: Istentó] | ||
[[Category:Poza granicami Polski]] | [[Category:Poza granicami Polski]] |
Wersja z 11:55, 17 kwi 2014
Strona w budowie (Site under construction) Jeszcze to chwilę potrwa (It will take a while) |
Mezö-Madaras → | |
Spadek | |
Lokalizacja | Mădăraş, region Mureş, Rumunia |
Położenie[2] | 46°30'N, 25°44'E[1] |
Data | 4 września 1852 roku, 16:30 (sobota) |
Charakterystyka | |
Typ | chondryt zwyczajny L3.7 |
Masa | 22,7 kg[3], największy okaz 10,1 kg[4] |
Liczba okazów | deszcz meteorytów |
Meteoritical Bulletin Database | |
Synonimy → | |
w NHM Cat: Fekete, Madaras, Maros, Mezoe-Madaras, Mezö-Madarasz, Weiler; po węgiersku: Mădăraş (Mezőmadaras) |
Spadek deszczu meteorytów 4 września 1852 roku (sobota) w okolicy miejscowości Mădăraş w Rumunii (chondryt zwyczajny, rzadki typ L3.7, TKW 22,7 kg[3]).
W katalogu meteorytów Grady (2000) podano błędnie lokalizację (46°30'N, 25°44'E) wskazującą na miasto Mădăraș (dawn. Mezö-Madaras) w regionie Harghita. Rzeczywisty rejon spadku znajdował się na północ od miasta o tej samej nazwie, ale leżącego w regionie Mureş. W relacji Knöpfler (1854) podano bliższe prawdzie współrzędne jako: 46°57'N, 41°59' O.L.v.F.[5], co odpowiada współczesnemu: 46°57'N, 24°19'E. Obszar spadku rozciągał się w kierunku SW-NE od jeziora Lacul Culpiu (określanego dawniej jako Isten-tó – Boskie jezioro).[6]
Okoliczności spadku meteorytu Mezö-Madaras według Török (1882b) (tłumaczenie Piotr Antypiuk; więcej szczegółów → patrz Meteoryty imperium węgierskiego):
Trzecim w węgierskiej kolekcji meteorytów zawierających drobinki żelaza jest kamień, który został nazwany mezőmadarasi[7]. W tym przypadku nie ma mowy o spadku jednego czy dwóch kamieni, a o całej ich gromadzie. 4. września 1852 roku, między 4. a 5. godziną po południu przez Transylwanię przeszła prawdziwa burza meteorytów. Spadały one w obrębie długiej na półtorej mili [~10 km] i szerokiej na pół mili [~4 km][8] elipsy na terenie Równiny Transylwańskiej, w okolicach gminy Mező-Madaras, w miejscu, gdzie znajduje się długie na 500 kroków, szerokie na 250 kroków i głębokie na 2 sążnie [~4 m] jezioro zwane Boskim (Istentó). W pobliżu owego jeziora znajdowało się tzw. Czarne gospodarstwo. Liczni chłopi pracujący na polach i łąkach gospodarstwa widzieli na własne oczy meteorytową burzę, zebrali także część czarnych kamieni, które spadły z nieba. Okoliczności spadku szczegółowo opisał Dr Vilmos Knöpfler**. Przy zupełnie bezwietrznej pogodzie, na całkowicie czystym, niezachmurzonym niebie pojawiła się kula ognia poruszająca się z południowego-zachodu na północny-wschód. Po wypaleniu się kuli na terenie od Károlyvár'u [Alba Iulia] i Nagy-Enyed [Aiud] po miejscowości Torada [Turda] i Kolozsvár [Cluj-Napoca], w kierunku północno-wschodnim zaś aż po Maros-vásárhely [Târgu Mureş] i Szász-Régen [Reghin] dało się słyszeć huk zbliżony do tego towarzyszącemu burzy czy też grzmot powstający na skutek wystrzałów z odległych armat, dział. Po tym huku chłopi, obserwując spadające kolejno kamienie, słyszeli jeszcze powtarzające się, świszczące dźwięki. Kilku wieśniaków, jako że stali w pobliżu jeziora Boskiego, widziało także, jak w taflę wody uderza jeden ze spadających kamieni, wzbijając tym samym wodę na wysokość jednego sążnia [~2 m] i powodując duże zafalowanie jeziora. Co istotne, na południowy-zachód od jeziora Boskiego – czyli kierunek, z którego meteoryt wyruszył, pojawił się – spadały mniejsze kamienie. Na północ od jeziora z kolei znajdowano okazy wielkości pięści, zaś w odległości na pół godziny marszu od zbiornika wodnego natrafiono na okaz ważący 18 funtów [10,1 kg], który był wbity w ziemię do tego stopnia, że widać było tylko jego krawędzie. Ten znakomity egzemplarz trafił do muzeum wiedeńskiego i stanowi prawdziwy skarb w jego zbiorach. W kolekcji muzeum są zaledwie dwa meteoryty większe od tego, tj. okahabai[9] i knyahinyai[10] – oba pochodzą z Węgier. Łączną masę meteorytów z tego spadku można ocenić na cetnar [50-60 kg].
Meteoryty z Mező-Madaras są czarne, na nierównych skorupach znać liczne zagłębienia zbliżone kształtem do palców u dłoni. Kształt kamienia jest kolejno: zaokrąglony, bulwiasty, spłaszczony. Część właściwa jest szara z brudnobiałymi plamami, pokryta wieloma mieniącymi się na biało lub żółtawo, żelaznymi przebarwieniami. Szczyty pęknięć połyskują stalą. Ciężar właściwy 3,50.
Pál Partsch, ówczesny dyrektor Wiedeńskiego Muzeum Mineralnego poprosił o poddanie analizie meteorytów mezőmadarasi wykładowcę z Getyngi, Wöhlera, który parał się tym już od wielu lat. Wöhlera przeprowadził analizę we współpracy z angielskim chemikiem, Atkinsonem. W jego opinii – uśredniając – 19,06% składu meteorytów stanowi żelazo, 7,4% nikiel, 0,25% natomiast kobalt i fosfor. W masie właściwej poza oczkami żelaza zauważalne są także drobne plamki siarczanu żelaza i dwa rodzaje krzemianów, z których jeden po rozpuszczeniu w kwasie solnym przyjmuje postać galaretowatą, drugi zaś jest nierozpuszczalny. Krzemiany te są mieszanką oliwinów, augitów i labradorytów.
______
- ** Sitzungsberichte d. math. naturwissenschaftlichen Klasse der kais. Akademie der Wissenschaften. XI. köt. 676. s köv. lapjain.[11]
Nie ma informacji o ewentualnych późniejszych znaleziskach okazów z tego spadku.
Okazy i fragmenty meteorytu Mezö-Madaras w największych kolekcjach:
Zbiór waga okazów
(Koblitz MetBase)uwagi Vienna, Naturhist. Mus. 8,96 kg (main mass)[4] Berlin, Mus. Naturk., Humboldt Univ. 2,72 kg Budapest, Nat. Mus. 1813 g jeden z okazów Tübingen, Min.-Petrogr. Inst. 1642 g London, Nat. Hist. Mus. 700 g Moscow, Acad. Sci. 612 g Tempe, Arizona State Univ. 555 g Calcutta, Mus. Geol. Surv. India 538 g Budapest, Eötvös Lorand Univ. 435 g (…) Cluj, Min. Mus. Univ. 224 g (…)
Brak okazów tego meteorytu w polskich kolekcjach.
Źródła
Kesselmeyer (1861) (s. 372, 438)
11. 1852 4. Sept. Fekete und Istento, 1 M. W. von Mezo-Madaras, im bergischen Haidlande Mezöség. – Sp.-Gew.: 3,50[12] Siebenbürgen 48°37'N. 24°19'O. WA. 11. 1853. 674.[11] P.91. 1854.627.[13] W. 1860. S. 1860.
609. 11 1852. 4. Sept. Fekete und Teich Istento, 1 M. W. von Mezo-Madaras, im bergigen Haidlande Mezöség. Siebenbürgen 46°37'N
24°19'O.P. 91. 1854. 627.[13] WA. 11. 1853. 674[11] Aus einer Feuerkugel unter starkem Donner und Getöse viele Steine, daren grösster etwa 18 ℔.[4]
Buchner (1861) (s. 60-61)
Mezo-Madaras, Siebenbürgen 1852, Sept. 4.
Vrh. d. siebenbürgen Vereins 1852, 153, 1853, 19. 1858, 165. Corr. Bl. d. Regensb. Vereins 1852, 128. 1853, 16. WAB. 11, 674.[11] Wöhler ebd. 17, 284.[14] AChPh. 96, 251. EJ. 68, 357 PhCtr 1854, 203. 1855, 777. PA. 91, 627.[13] Inst. 1856, 187. SJ. (2) 22, 272. PhilM. (4) 11, 141. J. 1853, 934. GuH. 7, 77. Br. 100, 103. PA. 111. 355, 366.
- Rozwinięcia skrótów → patrz Bibliografia/Buchner Otto
Lokalizacja
(A) Aiud, Alba Iulia, (B) Band, (M) Mădăraş, (R) Reghin, (T) Târgu Mureș, Turda
Jezioro Lacul Culpiu (Isten-tó)
Współrzędne wg innych autorów
Na północnym zachodzie miejsce spadku meteorytu Mocs
* W 2018 roku Google zmieniło zasady działania apletu, mapa może wyświetlać się niepoprawnie (pomaga Ctrl+F5); więcej → Szablon:GEMap-MyWiki
Aiud (węg. Nagyenyed), Alba Iulia (węg. Gyulafehérvá), Band (węg. Mezőbánd), Mădăraș, Reghin (węg. Régen), Târgu Mureș (dawn. Tîrgu Mureş, węg. Marosvásárhely), Turda. Jezioro Lacul Culpiu (Jezioro Boskie) (dawn. Isten-tó, Istentó, Isten-Tó).
Bolid poruszał się w kierunku SW-NE. Towarzyszyły mu wybuchy i dudniące grzmoty (słyszane były w miejscowościach od Alba Iulia, Aiud, Turda, Cluj-Napoca do Târgu Mureş, Reghin). Deszcz meteorytów spadł w eliptycznym obszarze o długości ~10 km i ~4 km szerokości. Świadkowie pracujący w pobliżu jeziora Isten (Isten-tó), słyszeli świst i widzieli kamienie spadające do południowej części jeziora. Wielkość znajdowanych okazów w terenie rosła z kierunku SW na NE. Za Török (1882b): (…)na południowy-zachód od jeziora Boskiego – czyli kierunek, z którego meteoryt wyruszył, pojawił się – spadały mniejsze kamienie. Na północ od jeziora z kolei znajdowano okazy wielkości pięści, zaś w odległości na pół godziny marszu od zbiornika wodnego natrafiono na okaz ważący 18 funtów, który był wbity w ziemię do tego stopnia, że widać było tylko jego krawędzie. (…)
Według relacji spadło dużo więcej meteorytów (ok. 50-60 kg) niż zebrano. Zdarzenie miało miejsce ponad 150 lat temu, ale chyba warto szukać nadal?
Mapy
Mapa rejon spadku, miejscowości: Mezö-Madaras, Mezö-Bánd. Współrzędne na mapie są w starym układzie odniesienia Ferro[5] (źródło: Mapy austro-węgierskie, 1880-1912) |
Galeria
Meteoryty ze zbiorów Muzeum Historii Naturalnej w Budapeszcie (fot. Wadi & Jan Woreczko)
Mezo-Madaras (MHN Budapeszt).jpg
Kompletny okaz meteorytu Mezö-Madaras (1,068 kg) |
Bibliografia
- Buchner Otto, (1861), Versuch eines Quellenverzeichnisses zur Literatur über Meteoriten, w: Broenner Heinrich L., Abhandlungen, herausegeben von der Senckenburgischen naturforschenden gesellschaft, Bd. 3, Frankfurt a.M. 1859-1861, s. 455-482, (s. 60-61). Plik PDF; plik DjVu.
- Grady Monica M., (2000), Catalogue of Meteorites. 5th Ed., Natural History Museum, Cambridge University Press, London, UK, 2000. ISBN 978-0521663038. Plik PDF.
- Kesselmeyer Paul August, (1861), Ueber den Ursprung der Meteorsteine. Tafel XII-XIV., w: Broenner Heinrich L., Abhandlungen, herausegeben von der Senckenburgischen naturforschenden gesellschaft, Bd. 3, Frankfurt a.M. 1859-1861, s. 313-454, (s. 372, 438). Plik PDF; plik DjVu.
- Knöpfler Wilhelm, Partsch Paul Maria, (1854), Anszug aus dem ämtlichen Berichte über den am 4. September 1852 bei Mezö-Madaras in Siebenbürgen stattgehaben Meteoriten-Fall, w: Über den Meteorstein-Niederfall unweit Mezö-Madaras in Siebenbürgen am 4. September 1852, Sitzungsberichte der Mathematisch-Naturwissenschaftliche Classe Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften, 11, 1854, s. 675-681. Plik DjVu.
- Koblitz Jörn, MetBase. Meteorite Data Retrieval Software, Version 7.3 (CD-ROM), Ritterhude, Germany 1994-2012. MetBase.
- Partsch Paul Maria, (1854), Über den Meteorstein-Niederfall unweit Mezö-Madaras in Siebenbürgen am 4. September 1852, Sitzungsberichte der mathematisch-naturwissenschaftliche Classe der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften, 11, 1854, s. 674-675. Plik DjVu.
- Partsch Paul Maria, (1854), Meteorsteinfall unweit Mezö-Madaras in Siebenbürgen, Annalen der Physik, 91, Bd. 167, 1854, s. 627-628. Plik DjVuŹródło: Wiki.Meteoritica.pl.
- Tokody László, Dudichné Vendl Mária, (1951), Magyarország meteoritgyűjteményei (Meteorite collections in Hungary), Akadémiai Kiadó, Budapest 1951, ss. 102, (s. 39). Plik
GIF.
- Török József, (1882a), A Magyar Birodalom meteoritjei (I. rész), Természettudományi Közlöny, XIV (159), 1882, s. 433-442. Plik DjVuŹródło: Wiki.Meteoritica.pl; plik PDF.
- Török József, (1882b), A Magyar Birodalom meteoritjei (II. rész), Természettudományi Közlöny, XIV (160), 1882, s. 497-514. Plik PDF.
- Wöhler Friedrich, (1855), Analyse der Meteorsteine von Mezö-Madaras in Siebenbürgen, Sitzungsberichte der mathematisch-naturwissenschaftliche Classe der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften, 17, 1855, s. 284-287. Plik DjVu.
Przypisy
Zobacz również
- meteoryt Mocs
- Meteoryty imperium węgierskiego
Linki zewnętrzne
- Meteoritical Bulletin Database (MBD) – meteoryt Mezö-Madaras
- Encyclopedia of Meteorites (EoM) – meteoryt Mezö-Madaras
- Muzeum Historii Naturalnej w Wiedniu, Austria (Naturhistorisches Museum Wien) – Naturhistorisches Museum
- Muzeum Historii Naturalnej w Budapeszcie, Węgry (Hungarian Natural History Museum, Budapest) – Magyar Természettudományi Múzeum Budapest ● Meteorites in the Carpatian Basin
- Muzeum Mineralogiczne Uniwersytetu Babeș-Bolyai w Cluj-Napoca, Rumunia (Museum of Mineralogy, Babeș-Bolyai University, Cluj-Napoca) – Muzeul de Mineralogie Universitatea Babeș-Bolyai din Cluj ● Colectia de meteoriti
- Meteoryt Mezö-Madaras w kolekcjach polskich – brak
- woreczko.pl – Elipsa rozrzutu (strewn field, strewnfield, distribution ellipse)
- Wikipedia (HU) – Mezőmadarasi meteorit
- portal erdelykincsei.com – Marosszéki-Mezőség – Történelmi tükör: települések, templomok – hetedik rész: Istentó