O ile nie zaznaczono inaczej, prawa autorskie zamieszczonych materiałów należą do Jana Woreczko & Wadi.

(Unless otherwise stated, the copyright of the materials included belong to Jan Woreczko & Wadi.)

Z Wiki.Meteoritica.pl

Wersja z 11:00, 16 lut 2015

Doniesienie o spadku deszczu meteorytów około 1304 roku w Strzelcach Krajeńskich

Dlaczego hasło ma tytuł Bierzwnik, a nie Friedland?

Doniesienie „Friedland” z początku XIV wieku jest wymieniane we wszystkich katalogach meteorytowych. Wydarzenie to miało miejsce w tak odległych czasach, iż wydawać by się mogło, że jest to już historia zamknięta i nie warta dalszych dociekań – powielany, suchy zapis w zestawieniach – Friedland, 1304. Dopiero publikacja Jacka Brzustowicza z 2001 roku tchnęła nowe życie w tę historię.^[3] Tytułowe pytanie Czy cystersi z Bierzwnika widzieli meteoryt? stało się inspiracją do wielu nowych odkryć i hipotez. Nazwa Friedland nabrała nowego znaczenia w świetle niedawnych odkryć i nowych badań meteorytów Morasko. Teoria o spadku deszczu meteorytów pod Poznaniem w nie tak zamierzchłej przeszłości, około 700 lat temu (czyli ok. roku 1300), stała się prawdopodobna i atrakcyjna. Hipoteza Rainera Bartoschewitza (2001), że meteoryty Tabarz, Przełazy i Morasko mogą pochodzić z tego samego spadku, dając najdłuższą ze znanych elips, zaowocowała hipotezą „Bolidu wielkopolskiego”. Być może właśnie doniesienie „Friedland 1304”, którego świadkami byli cystersi z Bierzwnika, stanie się jednym z argumentów kwestionujących te hipotezy? Czekamy na dalsze wyniki badań laboratoryjnych i wnioski historyków.

Friedland Friedeburg Friedeberg Vredeland Vredberch… Bierzwnik

W katalogu meteorytów Grady (2000) pod datą 1304 jest zarejestrowany wątpliwy (doubtful) spadek meteorytów. Dnia 1 października 1304 roku w miejscowości Friedland (Friedeland, Friedeburg) spadł deszcz (?) meteorytów żelaznych (?)^[2].

Friedland Frankfurt, Germany Fall 1304, October 1 Stone. Doubtful Synonym(s): Friedeburg Several stones, black and hard as iron, are said to have fallen at a place given by the some authors as Friedland (Branderburg, 52°7'N, 14°15'E) and by some others as Friedeburg (on the Saale, 51°37'N, 11°45'E), E.F.F. Chladni (1819)[4]. The evidence is not conclusive.

Relacje z tego dramatycznego wydarzenia z początku XIV wieku, interpretowanego dziś jako opisy spadku deszczu meteorytów, znajdujemy w wielu historycznych źródłach. Przebieg zjawiska był zapewne obserwowany z wielu miejsc ówczesnej Europy, a jego skutki rozleglejszy zasięg → patrz Bolid wielkopolski? Panuje niestety spore zamieszanie dotyczące daty i miejsca tego zdarzenia. Nie ulega niemal wątpliwości, że było to:

- 1 października (tzn. w dniu św. Remigiusza^[5]); taką datę znajdujemy w: Kronikach Detmara – Remigius, a także u: Kranz (1520, 1563, 1574, 1580 i dalsze) – Remigii, Simonis (1730) podaje datę 1. Octobr. am Tage Remigii,

- lub 1 listopada – w Roczniku Kołbackim wymienia się dzień uroczystości Świętych Dusz, który to dzień Karwowski (2009) utożsamia z dniem 1 listopada – świętem zmarłych(?)^[6].

ale już rok tego wydarzenia jest różny w różnych źródłach:

- 1303 – Simonis (1730)^[7],

- 1304 – Spangenberg (1572), Kranz (1580), Dresser (1596), Christmann et al. (1624), Olearius (1667), Chladni (1803, 1808, 1815a, 1819, 1826),

- 1305 – Rocznik Kołbacki^[8], Rocznik Limousin, Chladni (1819),

- 1306 – Kroniki Detmara

i jego ustalenie pozostaje nierozstrzygnięte.

Również miejsce zdarzenia jest różnie podawane w źródłach (wg kolejności ich powstania → patrz Friedland 1304/Źródła):

- Vredberch in patria – Rocznik Kołbacki (niejednoznaczne (Prümers 1877); może być Vredebur),

- Kroniki Detmara – vredeberch^[9] (Grautoff 1829), Bredeberch (Hirzel 1884), Friedeberg im Lande über der Oder (Kletke 1867),

- Marchia Brandenburgēsi, ad opidū Vredeland - Kranz (1520, Saxonia),

- Brandenburger Marcke ben Fredtlandt - Kranz (1563, Saxonia),

- Friedeburg an der Sala – Spangenberg (1572),

- Vredeland, in Marchia Brandenburgensi – Kranz (1574, Saxonia),

- Vredeland veteris Marchiæ, in solo Wandalico – Kranz (1580, Wandalia),

- Friedeburg an der Saal / Friedeburg an der Sala – Dresser (1596), Olearius (1667),

- Vandales – Rocznik Limousin (1685),

- Fredeland / im Land Stargard – Simonis (1730).

Natomiast Chladni (1803, 1808, 1815a, 1819, 1826) w oparciu o powyższe źródła podawał jako miejsce zdarzenia: Friedburg, Friedeburg an der Saale, Friedland, Friedland im Brandenburg. Można zauważyć, że tak jak średniowieczni kronikarze na swój sposób interpretował miejsce zdarzenia wprowadzając kolejne nazwy.

Wiesław Czajka (Czajka 2010, 2011, 2013) łącząc hipotezę „bolidu wielkopolskiego” z doniesieniem „Friedland 1304” datuje to wydarzenie na 2–3 dni przed Wielkanocą (18 kwietnia) 1305 roku według kalendarza juliańskiego. Za doniesienie opisywane przez kronikarzy jako „Friedland 1304” uznaje on kometę widzianą trzy dni przed i trzy dni po Wielkanocy 1305 roku (patrz rozdział: Hipoteza bolidu wielkopolskiego i Friedland 1304/Komety).

W swym pierwszym artykule o wydarzeniach z początku XIV wieku Czy cystersi z Bierzwnika widzieli meteoryt? Brzustowicz (2001) za pierwotne źródło doniesienia uważa Rocznik Kołbacki obok Kronik Detmara. Pozostałe źródła prawdopodobnie opierały się na tych wcześniejszych zapisach i podlegały naturalnemu procesowi interpretacji i modyfikacji, więc zapewne ich autorzy nie zawsze dochowywali staranności w odpisie. Skąpa dawniej wiedza geograficzna i ówczesny chaos nazw osad, miast i regionów (ich granic), skutkowały występowaniem w źródłach tak różnych lokalizacji zdarzenia.

W swym artykule z 2009 roku Karwowski i Brzustowicz^[10] wskazują Strzelce Krajeńskie (niem. Friedeberg) jako prawdopodobne miejsce zdarzenia. Miasto to lokowane po 1272 roku nosiło początkowo nazwę Vredeberge, ale wkrótce po utworzeniu w XIV wieku nowej prowincji brandenburskiej, zwanej Nową Marchią, otrzymało nową formę pisemną – Friedeberg (1366 r.). Na przestrzeni dziejów miasto wymieniano w dokumentach jako: Vredeberge – 1286 r., Vredebrech – 1290 r., Vredeberch^[9] – 1296 r., Ffredenbrghe – 1337 r., Vreideberg – 1361 r., Friedeberg – 1366 r., Friedebergk – 1373 r., Friedenbergk – 1381 r., Vredeberg – 1464 r. – ostatecznie przyjęła się nazwa Friedeberg (Graliński 2005).

Warto zauważyć, że w tamtym okresie, na terenie dzisiejszego kraju związkowego Saksonia-Anhalt, znajdowała się osada o nazwie Vredeberch dziś – Freideburg (Saale) – dzielnica Gerbstedt^[9], ale czy Spangenberg (1572) dokonał poprawnej identyfikacji miejsca?

Współczesne ustalenia

W artykule Karwowskiego i Brzustowicza z 2009 roku znajdujemy szczegółowy opis śledztwa dotyczący domniemanego spadku około 1300 roku. Wnikliwa analiza źródeł, weryfikacja zapisów i precyzyjny wywód wskazuje na bardzo duże prawdopodobieństwo, że około roku 1304 w Strzelcach Krajeńskich doszło do spadku obfitego deszczu meteorytów. Więcej szczegółów w artykule Karwowskiego (Karwowski et al. 2009) i w źródłach – Friedland 1304/Źródła.

Za Karwowskim (2009)^[10]

Fragment Rocznika Kołbackiego^[11]

(…)

Poniżej tekst po łacinie z drobnymi ewentualnymi zmianami (uisa (visa)) Anno milleno trecenteno quoque quino Vredberch in patria sunt maxima signa preacta, Festum sanctarum dum coluit plebs animarum. Tunc pluit ignitas de celi culmine petras. Urna uelud tina fuit harum uisa (visa) ruina. In qua parte pluit terra perusta fuit.^[12]

Próba tłumaczenia tekstu łacińskiego z wariantowym znaczeniem słów:

„W 1305 roku w parafii „patria” (okolicy, kraju) Strzelce. przeżyte zostały wielkie znaki (uczynione zostały potężne znaki), podczas uroczystości Świętych Dusz, kiedy to gromadzi się lud. Wtedy to, ze szczytu nieba (z najwyższego punktu nieba) spadł deszcz ognistych kamieni. Urny i garnki (Urny i naczynia na wino) zostały zniszczone (widoczne były ich zniszczenia, lub które spowodowały zniszczenia ew. urny z prochami i naczynia na wino zostały zniszczone). W miejscu, w którym spadł ognisty deszcz, ziemia była doszczętnie spalona (lub w miejscu, w którym upadły ziemia była doszczętnie spalona)”. Nazwa Vredberch – została przyjęta jako odnosząca się do Strzelec Krajeńskich (Brzustowicz 2001, 2004)

(…)

Fragment Kroniki Detmara

(…)

Zapis tekstu współczesny: 1306. 1.Octbr. (am Tage S. Remigius).

„Am 1.October d. J. fielen bei Friedeberg im Lande über der Oder „feurige Steine (d. i. Meteorsteine) aus dem Wolken in die Erde, verbrannten, was sie berührten, und thaten groβen Schaden”.^[13]

Oraz jego tłumaczenie: 1306 1 Październik (w dniu św. Remigiusza^[5])

1 października tegoż roku spadły pod Strzelcami w kraju za Odrą „ogniste kamienie (kamienie meteorowe ) z chmur na ziemie, spaliły czego dotknęły i uczyniły wielkie szkody”.

W tekście używamy nazwy Strzelce Krajeńskie, jako odpowiednik nazwy Friedeberg.

(…)

Fragment Saxonia

(…)

I kolejne wzmianki: „In Marchia Brandenburgensi ad oppidum Vredeland die Remigii (1304)^[14] ceciderunt e coelo igniti in morem grandinis lapilli, et incensis praediss et quibuscunque rebus in agro comprehensis, ingens damnum rusticae plebi importarunt” –– „SAXONIA” – Kranz.^[15]

„W Marchii Brandenburskiej, na miasto Vredeland. w dniu Remigiusza (1304) spadły z nieba ogniste kamyki (lapilli – zdrobnienie od kamienie) podobne do gradu, i podpaliwszy grunty (posiadłości) i ogarnąwszy wszystko na polu, spowodowały ogromną szkodę (własności) ludu (chłopów, wieśniaków) (lub: wyrządziły ogromną krzywdę ludowi)” – ten tekst przypomina bardzo poprzednie. „SAXONIA” – Kranz. Istnieje też dopisek odnośnie tego samego cytatu, że lokalizacja brzmiała „Vredeland in Vandalia”.

(…)

(…)

W Brandenburgii, w tym w Nowej Marchii, istniały miasta o nazwie Frydland (np. Mirosławiec), ale wzmianki z Rocznika Kołbackiego i Kroniki Ditmara raczej przesądzają, że chodziło o Friedeberg a nie Frydland.

PODSUMOWANIE

Z przeprowadzonych dociekań wynika, że około roku 1300 na miejscowość Strzelce Krajeńskie spadł deszcz meteorytów. Opisy są zgodne co do charakteru spadku. Opis wydaje się bardzo wiarygodny. Najbliższymi świadkami spadku mogli być mnisi z klasztoru w Bierzwniku – z filii Kołbacza. Zatem dotarcie wiadomości do Kołbacza nie trwało zbyt długo. Znaczenie zjawiska spadku deszczu meteorytów musiało być poważne, gdyż znalazło stosunkowo długą wzmiankę w Roczniku Kołbackim obok ważnych historycznych wydarzeń w skali europejskiej. Pozostałe źródła poza Kroniką Detmara są najprawdopodobniej wynikiem powielania pierwotnej wiadomości. Zaistniałe zjawisko musiało być znamienne i wywołało zainteresowanie. Możemy się jedynie domyślać, że był to dzienny bolid. Zastanawiający jest fakt wywołania pożarów po spadku odłamków meteorytu. Skoro spadające z nieba kamienie spowodowały pożary należy przypuszczać, że mieliśmy do czynienia z deszczem meteorytów żelaznych. Pozostaje pytanie. Czy istnieją szanse na odnalezienie meteorytów w rejonie Strzelec Krajeńskich? Taka szansa naszym zdaniem istnieje. Obszar dookoła murów miejskich nie jest zabudowany i może, po uzyskaniu zgody warto by podjąć poszukiwania. Teren starego miasta został doszczętnie zniszczony po wojnie i objęty jest nową zabudową i poszukiwanie w obrębie miasta wydaje się utrudnione z powodu znacznych ilości powojennego gruzu zawierającego niewątpliwie dużo metalu.

(…)

Tyle Karwowski i Brzustowicz. Zagadnienie to jest szczegółowo badane również przez Wiesława Czajkę (Czajka 2010, 2011, 2013).

Hipoteza bolidu wielkopolskiego

Hipoteza „Bolidu wielkopolskiego” (Czajka, astroblemy.pl; zmodyfikowane)

W 2001 roku Rainer Bartoschewitz (Bartoschewitz et al. 2001) porównując wyniki analiz składu chemicznego meteorytu Tabarz z danymi dla Moraska i Przełazów wysunął hipotezę, że te trzy meteoryt mają wspólne pochodzenie (patrz → Hipoteza Bartoschewitza). Meteoryty te są oktaedrytami gruboziarnistymi (Og, coarse octahedrites) typu IAB-MG. Również miejsca ich znalezienia (włączając meteoryt Jankowo Dolne o podobnym składzie) leżą niemal na jednej linii (patrz rysunek).

Niezależnie, w 2001 roku, ukazała się publikacja Jacka Brzustowicza (Czy cystersi z Bierzwnika widzieli meteoryt?) łącząca katalogowe wydarzenie Friedland 1304 (Grady 2000) z hipotezą, że w starych kronikach opisujących to wydarzenie jest mowa o bolidzie widzianym z Bierzwnika w województwie zachodniopomorskim, w powiecie choszczeńskim (patrz → doniesienie Friedland 1304).

Z połączenia tych dwóch koncepcji, w 2010 roku Wiesław Czajka zaproponował hipotezę, że opisywaną w starych kronikach i katalogach kometę, obserwowaną w kwietniu 1305 roku (trzy dni przed i trzy dni po Wielkanocy), należy interpretować jako opis bolidu odpowiedzialnego za wspólny spadek meteorytów Tabarz, Przełazy i Morasko (patrz → hipoteza Bolid wielkopolski).

Czy spadek meteorytu może spowodować pożar?

W źródłach możemy znaleźć opis pożaru wywołanego przez spadek meteorytu pod Friedland: spadł z nieba grad ognistych kamieni, powodując pożary gospodarstw i plonów w polu. W czasach współczesnych nie odnotowano jak dotąd przypadku pożaru wznieconego przez meteoryt. Ale na przykład w opisach spadku meteorytu Velikoi-Ustyug (Великий Устюг)^[16] znajdujemy wzmiankę o wywołanym przez niego pożarze (Svyatskii 1927). Więc kto wie?

Rozsądnym wydaje się przyjęcie hipotezy, że to nie spadające żarzące się meteoryty wznieciły pożar, bo przy tej skali zjawiska (nie był to spadek „kraterotwórczy”) spadające fragmenty nie są aż tak rozgrzane. Pożary mogły wybuchnąć, ale w wyniku szkód wywołanych falą uderzeniową i zniszczeń spowodowanych spadającymi meteorytami, na przykład poprzez zaprószenie ognia z palenisk.

Źródła

Najwcześniejsze źródła

Wcześniejsze od publikacji Chladniego źródła w porządku chronologicznym ich powstania/ukazania się (na część z nich powoływał się Chladni; kompletne zestawienie → patrz Friedland 1304/Źródła).

Najwcześniejszym źródłem są Kroniki Detmara (Brzustowicz 2001) (odczytane i wydane dopiero w XIX wieku), ale wg Brzustowicza to Rocznik Kołbacki jest bardziej wiarygodny. (Ciekawy zapis dotyczący wydarzeń około 1300 roku znajduje się w Arago et al. (1865), patrz „Wzmianki o wydarzeniu u późniejszych autorów”)

Kroniki Detmara (Detmar, Chronik von 1101-1395) (źródło: Karwowski et al. 2009). Odczyt fragmentu według Kletke (1867, s. 67) (oryginalne brzmienie (odczyt) patrz Grautoff 1829 i Hirzel 1884):

Współczesny zapis tekstu Kronik Detmara, s. 67

1306. 1. Octbr. (am Tage S. Remigius). Am 1. October d. J. fielen bei Friedeberg im Lande über der Oder „feurige Steine (d. i. Meteorsteine) aus dem Wolken in die Erde, verbrannten, was sie berührten, und thaten großen Schaden”.

Fragment Rocznika Kołbackiego w odczycie i drukowany w zbiorze dokumentów do historii Pomorza Zachodniego (w: Prümers 1877) (źródło: KPBC).^[11] Odczyt fragmentu według Prümers (1877, s. 486):

Współczesny zapis tekstu Rocznika Kołbackiego, s. 486

MCCCV Anno milleno trecenteno quoque quino Vredberch in patria sunt maxima signa peracta, Festum sanctarum dum coluit plebs animarum. Tunc pluit ignitas de celi culmine petras. Urna uelud tina5) fuit harum uisa ruina. In qua parte pluit, terra perusta fuit. 5) In den Monum.[17] verlesen una und eversa. Die richtige Lesart tina und visa hat auch die Chron. princip. Saxon. (vgl. Märkische Forschungen IX. S. 4.) In dem dort gegebenen Abdrucke unseres Gedenkvrses steht in der ersten Zeile quinto statt quino und als zweite Zeile folgt darauf der in unseren Annalen nicht enthaltene Bers: Virginis ex utero nato Jhesu Nazareno. In der dritten Zeile steht Vredebur statt Vredberch. Die vierte endlich hat metrisch richtiger: dum plebs coluit.

Wszystkie późniejsze źródła w mniej lub bardziej wiarygodny sposób interpretują wcześniejsze teksty. Kronikarze w procesie interpretacji i modyfikacji starych zapisów zapewne starali się umiejscowić wydarzenia w oparciu o swoją wiedzę geograficzną. Jednak skąpa wówczas wiedza geograficzna i ówczesny chaos nazw osad, miast i regionów (ich granic), skutkowały występowaniem w ich odpisach tak różnych lokalizacji zdarzenia. Również sposób określania daty, nawiązujący często do ważnych wydarzeń i osób, też niósł ryzyko błędów. Nie można wykluczyć także świadomego „przenoszenia” odległych zdarzeń „na swój teren”, po to by uatrakcyjnić własną kronikę lub „schlebiać” lokalnym osobistościom, że to za ich kadencji czy panowania, pojawiały się „znaki na niebie”, którym nadawano prorocze znaczenia?

Spangenberg Cyriacus (1572, s. 532), Mansfeldische Chronica. Der Erste Theil. później wydana jako Sächsische Chronica (źródło: GoogleBooks). Cytowany przez Chladniego fragment (odczyt niepewny)^[18] (na marginesie „wyrzutka”: Anno 1304 Glůende steine.):

Sächsische Chronica, s. 532

ANNO 1304. Fielen glůende[19] heisse steine in einem Donderwetter[20] vom Himel / den Friedeburg an der Sala / und waren dieselben Steine kolschwartz[21] / und so hart als Eysen[22] /und wo die hinsielen / verbrandten und versengeten sie das Grass / als ob ein Kolfewer[23] da gewesen were.

W kronice znajdują się też wpisy o widocznych w 1301 i 1305 roku kometach → patrz Friedland 1304/Komety.

To w kronice Spangenberga po raz pierwszy pojawia się nazwa Friedeburg an der Sala, pomimo, że we wcześniejszych źródłach (Detmar Cronik i Rocznik Kołbacki) wymieniane są nazwy vredeberch, Bredeberch, Vredberch. Również to tu po raz pierwszy napotykamy określenia: glühende – niem. „rozżarzony”, Donnerwetter – niem. burza, kohlschwartz – niem. „czarny jak węgiel”, Eisen – niem. żelazo, kohlefeuer – niem. „zwęglony”. W źródłach wcześniejszych mamy opis spadku kamieni, które spowodowały liczne zniszczenia i pożary, tak tu opis ma już znamiona „deszczu meteorytów żelaznych” i charakteryzuje meteoryty, które spadły.

Kranz Albert, (1574, s. 616), Saxonia (źródło: GoogleBooks). Oryginalne brzmienie fragmentu na który powołuje się Chladni (1803, 1815a i 1819):

Saxonia, s. 616

Quo tempore nonnulla sunt visa de cælo prodigia, cum in Marchia Brandenburgensi, ad oppidum Vredeland, die Remigij ceciderint è cælo igniti in morem grandinis lapilli, & incensis prædijs, & quibusque rebus in agro compræhensis, ingentia damna rusticæ plebi importârint.

Kranz Albert (1580, s. 174), Wandalia (źródło: GoogleBooks). Oryginalne brzmienie fragmentu:

Wandalia, s. 174

1304. (…) Portenta per ea tempora memorantur. Nam ad oppidum Vredeland veteris Marchiæ, in solo Wandalico, in die sancti Remigii cecidit grando de cœlo, in qua igniti lapilli, qui plurima excitauerunt incēdia, vbi stramina & paleas aut aliam arsuram materiam inciderunt. Nihil fuit innoxium quod illis contingeretur. Tecta rusticarum domorum, sœnum in horreis cū frugibus cōcrematur, ipsa in agris pecora ledebantur. Res prioribus seculis incomperta. (…) Na marginesie znajduje się wyrzutka: Lapidibus ignites pluit, qui bus omnia cōflagrant.

Brak informacji o komecie z 1305 roku.

Podobne brzmienie mają teksty w innych wydaniach Saxonii i Wandalii. Brzmienie relacji u Kranza może wskazywać, że korzystał on z nieznanych nam współcześnie źródeł oraz że nie inspirował się zapisem u Spangenberga (1572).

Obszerny wykaz źródeł – Friedland 1304/Źródła.

Obok zaćmień Słońca i Księżyca, komety należały w dawnych czasach, do najbardziej spektakularnych zjawisk obserwowanych na niebie. Do czasu wyjaśnienia ich rzeczywistej natury pojawienie się komety na nieboskłonie było interpretowane jako zapowiedź nieszczęść. Jeszcze na początku XX wieku, przed kolejnym powrotem komety Halleya w 1910 roku, świat ogarnęła histeria napędzana katastroficznymi wizjami „skutków przejścia Ziemi przez ogon komety”^[24] (Brzostkiewicz 1985). Obecnie wiemy, że komety mogą istotnie stanowić zagrożenie dla życia na Ziemi, ale tylko w przypadku bezpośredniej kolizji – tzn. spadku jądra komety.

W starych kronikach niemal wszystkim opisom obserwowanych wówczas komet towarzyszą komentarze przypisujące im rolę „zwiastunów” ważnych wydarzeń. Rzadko były one interpretowane jako zapowiedź zdarzeń o pozytywnych skutkach. Najczęściej pojawienie się na niebie komety zapowiadało, w mniemaniu nie tylko kronikarzy, wydarzenia tragiczne i katastrofalne w skutkach. Spisując dzieje króli, papieży i rodów szlacheckich oraz królestw i krain, kronikarze często wymieniali pojawienie się komet w kontekście np. śmierci ważnych osób, przegranych bitew lub wojen, klęsk głodu, epidemii lub katastrof naturalnych, powodzi, suszy lub długotrwałych mrozów.

Początek XIV wieku obfitował w komety. Przeglądając stare kroniki należy brać poprawkę na mogące w nich występować przekłamania i błędne datowania powstałe w wyniku „kompilacji” informacji z dzieł wcześniejszych, a przez to silnej pokusie dla autorów w ich interpretacji „na korzyść” bieżących układów politycznych. W zamieszczonych poniżej doniesieniach o obserwowanych w latach 1301-1305 kometach, dwie z nich powtarzają się najczęściej. Są to:

• kometa z 1301 roku, była to widoczna w październiku 1301 roku kometa Halleya (Brady 1982, Yeomans et al. 1981) oraz
• kometa z kwietnia 1305 roku.

Ta druga kometa widoczna była trzy dni przed i trzy dni po Wielkanocy (niem. Ostern, łac. Pascha). W najstarszym źródle Spangenberg (1572) czytamy: „drey Tage vor Ostern / vnd drey Tage darnach”, w źródłach późniejszych opisywana była też jako kometa widoczna w czasie Paschy (=Wielkanocy) (tempore Paschæ, in festo Paschatis, circa Pascha). Gdzieś między pojawieniem się tych dwóch komet lokuje się wydarzenie „Friedland 1304”.

Najbardziej wyczerpującym katalogiem komet, opartym na starych źródłach, jest katalog: Lubieniecki Stanisław, (1668), Theatrum cometicum (źródło: CBN Polona).

Opis komet obserwowanych w latach 1301-1305.

Theatrum cometicum strona tytułowa

Theatrum cometicum s. 250 i 251

Theatrum cometicum s. 252

Na stronie – Friedland 1304/Komety podano źródła, w których opisano obserwowane w latach 1301-1305 komety. Ich pojawienie się ówcześni kronikarze wymieniali m.in. obok doniesień o wydarzeniu „Friedland 1304”.

Spostrzeżenia i kolejne pytania

Analizując dostępne źródła, w których znajdują się wzmianki o wydarzeniu „Friedland 1304” oraz kroniki tamtych czasów, można pokusić się o kilka spostrzeżeń i prawdopodobnych scenariuszy. Należy zaznaczyć, że z dzisiejszej perspektywy często trudno jednoznacznie zinterpretować stare teksty. Wiele z nich spisywanych było w sposób subiektywny. Zastanawiać się też można nad ich rzetelnością. Zapewne też niektóre źródła zaginęły lub są niedostępne.

Wnikliwy badacz, po przebrnięciu przez źródła i oswojeniu się z nazwami: Vredeberch, Friedeburg, Vredeland, Friedeland…, zauważy jednak pewne prawidłowości oraz zada sobie kolejne pytania.

• Niewątpliwie średniowieczni kronikarze, choć nie znali rzeczywistej natury komet i źródeł spadku meteorytów, potrafili odróżniać zjawiska krótkotrwałe – bolidy od zjawisk długotrwałych – komet (patrz → Friedland 1304/Komety).

• Późniejsi „łowcy meteorytów” – Boguslawski, Chladni, Greg, Kesselmeyer – w swych pracach bazowali na informacjach zaczerpniętych ze starych kronik i katalogów. Zapewne też znali zapisy dotyczące obserwowanych wówczas komet, ale tak jak autorzy starych annałów, widzieli różnicę między zjawiskami astronomicznymi, a wydarzeniami o znamionach bolidów i spadków meteorytów (patrz → Friedland 1304/Źródła). Żaden z niech nie zamieścił w swoich katalogach, komet z 1301 i 1305 roku, jako bolidów!

• Najstarsze i prawdopodobnie „z pierwszej ręki” źródła Rocznik Kołbacki i Kroniki Detmara lokują wydarzenia we Vredeburch/Vredburch. Według Karwowskiego chodzi o Strzelce Krajeńskie (Karwowski et al. 2009). Kroniki Detmara wskazują na rok 1306, natomiast w Roczniku Kołbackim część historyków datuje to wydarzenie na 1305 rok (Prümers 1877) lub tylko pomiędzy latami 1298-1306 (Arndt 1866).

• W opisie źródeł można zauważyć silny wpływ relacji Spangenberga (1572) na późniejszych autorów. To u Spangenberga po raz pierwszy pojawia się lokalizacja Friedeburg an der Sala, którą zapewne błędnie utożsamił on z nazwą znanej mu, blisko leżącej osady o nazwie Vredeberch. To za sprawą jego błędnej lokalizacji zjawisko zostało „przeniesione” przez późniejszych kronikarzy na teren po lewej stronie Odry i trafiło do kronik historycznej Brandenburgii i Saksonii (patrz → Friedland 1304/Źródła).

• Angelus (1593 i 1598), w kronikach Marchii Brandenburskiej, w opisie komety z 1305 roku, powołuje się na Spangenberga (1572), ale nie wspomina o wydarzeniu w 1304 roku. Przepisał informację o komecie, ale o doniesieniu „Friedland 1304” już nie! Być może wiedział, że nie dotyczyło ono Marchii Brandenburskiej.

• Brzmienie relacji u Kranza (1520, 1574, 1580) może wskazywać, że korzystał on z nieznanych nam obecnie źródeł. Nie można wykluczyć, że wymieniany przez niego Vredeland, to wspomniany przez Karwowskiego (Karwowski et al. 2009) i Pokrzywnickiego (1960) Frydland obecny Mirosławiec (dawn. Frydląd Marchijski, niem. Märkisch Friedland). Może Kranz korzystał z nieznanych nam źródeł z okolic ówczesnego Mirosławca, gdzie tamtejsi mieszkańcy również mogli być świadkami przelotu olbrzymiego bolidu.

(B) Bierzwnik, (F) Friedeburg an der Sala, (K) Kołbacz, (M) Mirosławiec, (S) Strzelce Krajeńskie; [IAB] meteoryty Morasko i Przełazy (źródło: Google Maps)

Jeśli zaznaczymy na mapę interesujące nas miejsca, które pojawiają się w najstarszych i najbardziej wiarygodnych relacjach to:

• Dla obserwatorów z Kołbacza spadek meteorytów Morasko miał miejsce „w kierunku na” Strzelce Krajeńskie (Vredeberch) lub inaczej „we Vredeberch”.

• Rozmieszczenie znalezionych okazów meteorytu Morasko (Muszyński et al. 2012) może sugerować, że bolid z którego spadły nadleciał z północnego-wschodu i był doskonale widoczny dla obserwatorów z Kołbacza, Mirosławca i Bierzwnika.

• Wydarzenie „Friedland 1304” rozegrało się na niebie nad ziemiami po prawej stronie Odry – w Wandalii. Za sprawą błędnej lokalizacji Spangenberga (1572) trafiło do kronik krain po lewej stronie rzeki. Równocześnie za sprawą nierzetelności autorów annałów „rozpierzchło się” po wielu innych lokalizacjach i zaczęło żyć własnym, ubarwianym przez nich życiem. Późniejsi kronikarze interpretując źródła „przenosili” odległe zdarzenia „na swój teren” (na zachód od Odry), po to by uatrakcyjnić własną kronikę lub schlebiać lokalnym osobistościom czy też po prostu bezkrytycznie przepisując informacje od swoich poprzedników.

• Wątpliwy spadek/znalezisko Tabarz nałożyło się na enigmatyczną, trudną w interpretacji i nie do końca wiarygodną część źródeł opisujących zdarzenia sprzed 700 lat. Krytyczna analiza źródeł pozwala wątpić w zasadność „hipotezy bolidu wielkopolskiego”. Prawdopodobnie mieszkańcy rejonów na zachód od Odry nie widzieli bolidu, z którego spadły meteoryty Morasko. Zapis o nim trafił na tamte tereny za sprawą kronikarzy, a nie relacji świadków.

• Jeśli zaś chodzi o meteoryt Seeläsgen (Przełazy) to poza podobieństwem jego składu chemicznego do składu meteorytu Morasko, wielu badaczy wskazuje na jego odmienną budowę makroskopową (stopień zszokowania, charakter inkluzji innych minerałów). Jest prawdopodobne, że dwa podobne meteoryty mogą pochodzić z różnych spadków. Przecież klasyfikacji meteorytów żelaznych (podziału na grupy) dokonuje się właśnie na bazie ich podobieństwa chemicznego. Dwa polskie meteoryty kamienne Pułtusk i Grzempy należą do popularnego typu H5, mają podobny skład chemiczny, ale nikt nie twierdzi, że mogą pochodzić ze wspólnego spadku.

Prawdopodobnie mnisi z klasztorów, leżących na terenie dzisiejszej północno-zachodniej Polski, widzieli spadek deszczu meteorytów Morasko. Było to dnia 1 października pomiędzy rokiem 1304 a 1306. Niebo przeciął potężny bolid z kierunku północno-wschodniego, a w jego wyniku spadł deszcz meteorytów żelaznych Morasko. Ślady tego wydarzenia znajdujemy dziś w starych kronikach i najnowszych badaniach naukowych.

Lokalizacja

Źródło: Wiki.Meteoritica.pl

© Jan Woreczko & Wadi

(B) Bierzwnik, (F) Freideburg (Saale)^[9], (K) Kołbacz, (M) Mirosławiec, (S) Strzelce Krajeńskie

[IAB] meteoryty Morasko i Przełazy

współrzędne doniesienia Friedland podane w katalogach Kesselmeyer (1861) i Grady (2000)

* W 2018 roku Google zmieniło zasady działania apletu, mapa może wyświetlać się niepoprawnie (pomaga Ctrl+F5); więcej → Szablon:GEMap-MyWiki

Miejscowości Bierzwnik (niem. Marienwalde), Kołbacz (niem. Kolbatz), Mirosławiec (dawn. Frydląd Marchijski, niem. Märkisch Friedland), Strzelce Krajeńskie (niem. Friedeberg)

Współrzędne podane w katalogach Kesselmeyer (1861) i Grady (2000) wskazują na miejscowości:

Friedland – miasto w Niemczech, w kraju związkowym Brandenburgia, w powiecie Oder-Spree

i Freideburg (Saale) – dzielnica Gerbstedt (dawn. Vredeberch).

Mapy

Fragment arkusza 4 mapy Preussen und Herzogthum Warschau z 1808 roku z nazwami Friedberg (Strzelce Krajeńskie) i Marienwalde (Bierzwnik) (oraz wieś Garz nad Płonią)	Fragment arkusza 5 mapy Preussen und Herzogthum Warschau z 1808 roku z nazwą Friedland (Mirosławiec)
Fragment arkusza mapy Provinz Posen z 1844 roku z nazwami: Friedeberg (Strzelce Krajeńskie), Marienwalde (Bierzwnik) i Märk Friedland (Mirosławiec) (źródło: David Rumsey Map Collection)	Fragment arkusza mapy z Klöden (1844), Historia dyplomacji…[25] z 1844 roku z nazwą Vredeberg (Strzelce Krajeńskie) (źródło: WBC)

Galeria

Pocysterski klasztor w Bierzwniku (fot. Wadi & Jan Woreczko)

Klasztor

Próba rekonstrukcji nawy

Wnętrze kaplicy

Bibliografia

• Angelus Andreas (Engelium Andream), (1593), Rerum Marchicarum Breviarium. Das ist: Kurtze und doch warhafftige beschreibung der vornembsten geschichten und Historien / so sich vor und nach Christi Geburt als uber 2000. Jaren im Chur und Fůrstenthumb der Marck Brandenburg von Jar zu Jar bis auff gegenwertiges 1593. Jahr begeben und zugetragen haben:…, Wittemberg (Wittenberg) 1593, (s. 53). Plik europeana; plik europeana.

• Angelus Andreas (Angelum Andream), (1598), Annales Marchiae Brandenburgicæ, das ist ordentliche Verzeichnus und Beschreibung der fürnemsten und gedenckwirdigsten Märkischen Jahrgeschichten und Historien, so sich vom 416. Jahr vor Christi Geburt bis aufs 1596 Jahr… zugetragen haben, Frankfurt a.d. Oder 1598 (MDXCVIII), (s. 121). Plik dLib.

• Arago François, Barral J.A., (1865), Astronomie populaire, T. 4 (quatrième), Paris 1865, s. 181-322 (Livre XXVI, Météores cosmiques), (s. 188 i 189) (i wydania późniejsze). Plik PDF.

• Arndt Wilhelmo, (1866), Annales et Notae Colbazienses, w: Georg Heinrich Pertz (red.), Monumenta Germaniae Historica, Scriptorum, tom XVIIII, Hannoverae 1866, (s. 716-717). Plik DjVu.

• Bartoschewitz Rainer, (2001), Morasko – największy znany obszar rozrzutu na świecie?, Meteoryt, 4, 2001, s. 20. Plik PDF.

• Bigot de Morogues Pierre-Marie Sébastien, (1812), Mémoire historique et physique sur les chutes des pierres tombées sur la surface de la Terre à diverses époques, Orléans 1812, ss. 360, (s. 51).^[26] Plik PDF; plik hPDF; plik DjVu.

• Blumenbach J.F., (1804), Noch ein Beitrag zur Geschichte der vom Himmel gefallenen Aerolithen oder Meteorsteine, Magazin für den neuesten Zustand der Naturkunde, 7, 1804, s. 233-253 (s. 236).^[27] Plik PDF.

• Blumhof J.G.L., (1804), Zur Geschichte der Meteorsteine, Magazin für den neuesten Zustand der Naturkunde, 8, 1804, s. 133-139.^[28] Plik PDF.

• Boguslawski Georg von, (1854), Zehnter Nachtrag zu Chladni's Verzeichnisse der Feuermeteore und herabgefallenen Massen (Wien 1819), Annalen der Physik, IV, 90 uzupeł. (ergänzungsband), 1854, s. 1-155, (s. 72). Plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  .

• Boguslawski Georg von, (1854a), Zehnter Nachtrag zu Chladni's Verzeichnisse der Feuermeteore und herabgefallenen Massen (Wien 1819) (Schluss von S. 155.), Annalen der Physik, IV, 90 uzupeł. (ergänzungsband), 1854, s. 353-456, (s. 438 tabela). Plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  .

• Bonaventure de Saint-Amable, (1685), Histoire de St Martial apôtre des Gaules et principalement de l'Aquitaine et du Limousin, (Annales du Limousin), vol. III, 1685, (s. 607). Plik GoogleBooks.

Brzustowicz (2001), Czy cystersi z Bierzwnika widzieli meteoryt?

• Brzustowicz Grzegorz Jacek, (2001), Czy cystersi z Bierzwnika widzieli meteoryt?, Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny, 8, 2001, s. 317-320. Plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  .

• +Brzustowicz Grzegorz Jacek, (2004), Cystersi z Lasu Świętej Marii, Choszczno 2004, s. 23-26.

• +Brzustowicz Grzegorz Jacek, (2004), Rycerstwo Ziemi Choszczeńskiej XIII-XVI wieku, Polityka-gospodarka-kultura-genealogia, Warszawa 2004, s. 37.

• Buchner Otto, (1859), Die Feuermeteore, insbesondere die Meteoriten historisch und naturwissenschaftlich betrachtet, Gießen 1859, ss. 192, (s. 33). Plik iDjVu; plik doi; plik DjVu.

• Buchner Otto, (1861), Versuch eines Quellenverzeichnisses zur Literatur über Meteoriten, w: Broenner Heinrich L., Abhandlungen, herausegeben von der Senckenburgischen naturforschenden gesellschaft, Bd. 3, Frankfurt a.M. 1859-1861, s. 455-482. Plik PDF; plik DjVu.

• Chladni Ernst F.F., (1803), Chronologisches Verzeichniss der mit einem Feuermeteor niedergefallenen Stein- und Eisenmassen, nebst einigen Bemerkungen, Annalen der Physik, Bd. 15, 1803, s. 307-328 (s. 308, 313). Plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  . Plik PDF.

• Chladni Ernst F.F., (1808), Beiträge zu den Nachrichten von Meteorsteinen, Annalen der Physik, Bd. 29, 1808, s. 375-383, (s. 375-376). Plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  .

• Chladni Ernst F.F., (1812), Ueber Gediegeneisen, und besonders über eine noch nicht bekannte, im Mailändischen gefundene Gedigeneisenmasse, Schweigger's Journal für Chemie und Physik, Bd. 4, Heft 1, 1812, s. 116-120. Nebst Beilage I: Chronologisches Verzeichnis der herabgefallenen Stein- und Eisenmassen, s. 1-19, (s. 5). Plik PDF; plik hPDF.

• Chladni Ernst F.F., (1815a), Neues Verzeichniss der herabgefallenen Stein- und Eisenmassen, in chronologischer Ordnung, Annalen der Physik, 20, Bd. 50, 1815, s. 225-256, (s. 234). Plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  ; plik GIF.

• Chladni Ernst F.F., (1819), Ueber Feuer-Meteore, und über die mit denselben herabgefallenen Massen (O ognistych meteorach i o masach spadających z nimi) (Nebst zehn Steindrucktafeln und deren Erklärung von Carl von Schreibers), Wien 1819, ss. 434, (s. 78, 200-201).^[29][30] Plik PDF^[31]; plik GoogleBooks; plik doi.

• Chladni Ernst F.F., (1826), Nouveau Catalogue des chutes de pierres ou de fer; de poussières ou de substances molles, sèches ou humides, suivant l’ordre chronologique, Annales de chimie et de physique, 31, ser. 2, Paris 1826, s. 253-270, (s. 255).^[32] Plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  ; plik hPDF.

• Christmann Wolfgang Jakob, Schickard Wilhelm, Meiderlin Peter, (1624), Theopyroscopia Theologico-Physica, Das ist: Geistlich- und natürliche Betrachtung, deß Anno 1623. den 17. Nov. vom Him[m]el gefallenen Fewers, Augspurg 1624, (s. 10). Plik DjVu.

• Czajka Wiesław, (2010), Rozważania na temat bolidu wielkopolskiego, Meteoryt, 3, 2010, s. 7-9. Plik PDF.

• Czajka Wiesław, (2011), Weryfikowanie XIX-wiecznych katalogów spadków z terytorium Polski (Verification of the Catalogues of Meteorites and Fireballs from XIX Century in the Territory of Poland), Acta Soc. Metheor. Polon., 2, 2011, s. 16-24. Plik PDF; plik ASMP.

• Czajka Wiesław, (2013), Bolid wielkopolski. Okoliczności spadku meteorytu Morasko, Wyd. nakładem własnym, Warszawa 2013.

• Detmar [von Lübeck], Chronik von 1101-1395. Odczyt w: Kletke Karl, (1867), Regesta historiae Neomarchicae. Die Urkunden zur Geschichte der Neumark und des Landes Sternberg, in Auszügen mitgetheilt, Abt. 1, Berlin 1867, s. 67. Plik GoogleBooks. Oryginalne brzmienie w: Die Chroniken der niedersächsischen Städte. Lübeck, Bd. 1, Leipzig Verlag von S. Hirzel, 1884, s. 398. Plik iDjVu.

• Dresser Matthaeus, (1596), Sächsisch Chronicon Darinnen Ordentlich begriffe die Fürnemste und denckwirdigsten Sachen…, Wittembergk, Magdebrurgk 1596, (s. 311-312). Plik dsLib.

• Gilbert Ludwig Wilhelm (Herausgeber), (1804), Nachträge zu den Aufsätzen in den Annalen ber die aus der Luft gefallenen Steine, Annalen der Physik, Bd. 18, 1804, s. 257-339 (s. 327). Plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  .

• Grady Monica M., (2000), Catalogue of Meteorites. 5th Ed., Natural History Museum, Cambridge University Press, London, UK, 2000. ISBN 978-0521663038. Plik NHM Data Portal; plik PDF.

• +Graliński Grzegorz, (2005), Strzelce Krajeńskie – Friedeberg (Neumark) – Historia jednego miasta, Strzelce Krajeńskie 2005. ISBN 83-908932-3-1. Plik PDF.

• Grautoff Ferdinand Heinrich, (1829), Chronik des Franciscaner Lesemeisters Detmar, nach der Urschrift und mit Erganzungen aus andern Chroniken, w: Lubeckischen Chroniken in niederdeutscher Sprache. Erster Theil, Hamburg 1829, (s. 186). Plik PDF.

• Greg R. Philips, Esq., F.G.S., (1861), A Catalogue of Meteorites and Fireballs, from A.D. 2 to A.D. 1860^[33], Report of the British Association for the Advancement of Science (B.A.A.S.), 30th Meeting (1860), London 1861, s. 48-120.^[34] Źródło: MeteoriteHistory.info; plik DjVu; plik PDF; wersja full-HTML (h) (str. tytułowa).

• Kämtz Ludwig Friedrich, (1836), Lehrbuch der Meteorologie. Dritter Band, Halle, 1836, (s. 266). O bolidach. Plik PDF.

• Karwowski Łukasz, Brzustowicz Grzegorz J., (2009), Strzelce Krajeńskie – średniowieczny deszcz meteorytów (Medieval rain of meteorites – Strzelce Krajeńskie), Acta Soc. Metheor. Polon., 1, 2009, s. 59-66. Plik PDF; plik ASMP.

• Kesselmeyer Paul August, (1861), Ueber den Ursprung der Meteorsteine. Tafel XII-XIV., w: Broenner Heinrich L., Abhandlungen, herausegeben von der Senckenburgischen naturforschenden gesellschaft, Bd. 3, Frankfurt a.M. 1859-1861, s. 313-454, (s. 365, 409, 444). Plik PDF; plik DjVu.

• Klein Hermann Joseph, (1904), Jahrbuch der Astronomie und Geophysik. Enthaltend die wichtigsten Fortschritte auf den Gebieten der Astrophysik, Meteorologie und physikalischen Erdkunde, XIV. Jahrgang 1903, Eduard Heinrich Mayer, Leipzig 1904. Plik DjVu (str. tytułowa).

• Koblitz Jörn, MetBase. Meteorite Data Retrieval Software, Version 7.3 (CD-ROM), Ritterhude, Germany 1994-2012. MetBase.

• Kranz Albert (Alberti Crantzii), (1574), Saxonia et Metropolis Alberti Crantzii… Quibus Res Saxonum et Adiacentium Regionum, ac totius ferè Germaniæ, in vtroque statu, tam Ecclesiastico quàm Politico, ab ouo, quod aiunt, quàm luculentiβimè panduntur & explicantur, (Saxonia), Coloniae 1574 (MDLXXIIII), (s. 616).^[35] Plik GoogleBooks; plik DjVu.

• Kranz Albert (A. Krantzii), (1580), Wandalia. De Wandalorum vera origine, variis gentibus, crebris è patria migrationibus, regnis item, quorum vel autores vel euersores fuerunt. Cum indice locupletiss, Francofurti 1580 (MDLXXX), (s. 174).^[36] Plik GoogleBooks; plik DjVu.

• Lubieniecki Stanisław, (1668), Stanislai de Lubienietz Lubieniecii Rolitsii Theatrum cometicum, duabus partibus constans… Cz. 1-3, Amstelodami, typis Danielis Baccamude, apud Franciscum Cuperum, Bibliopolam. Anno 1668, (s. 250-252 (wyd. 1668)). Antologia 415 komet do roku 1655. Źródło: CBN Polona (wydanie z 1668 roku): Theatrum cometicum (całość). Pliki GoogleBooks (wydanie z 1681 roku): Theatrum cometicum tom 1  ●  Theatrum cometicum tom 2.

• Olearius (Olearii) Gottfried, (1667), Halygraphiæ Topo-Chronologicæ. Pars posterior, Das ist: Ort- und Zeit-Beschreibung der Stadt Hall in Sachsen…, (Halygraphiæ, Halygraphia Topo-Chronologica. Pars posterior, Das ist: Ort- und Zeit-Beschreibung der Stadt Hall in Sachsen…), Leipzig 1667, (s. 157). Pliki: GoogleBooks  ●  GoogleBooks.

• Pokrzywnicki Jerzy, (1960), O bolidach obserwowanych nad Polską, Acta Geophys. Polon., vol. VIII, nr 3, 1960, s. 224-257, (s. 226).^[37] Plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  .

• Rocznik Kołbacki (Annalen des Klosters Colbatz), w: Prümers Rodgero, (1877), Pommersches Urkundenbuch. Bd. 1, Abt. 2, Annalen und Abt-Reihe des Klosters Colbatz, Todtenbuch und Abt-Reihe des Klosters Neuencamp, Personen- und Orts-Register, Stettin 1877, (s. 486). Plik dLib.

• Simonis Enoch Friederich, (1730), Vorhandene Nachricht von der im Stargardischen Kreyse des Hertzogthums Mecklenburg belegenen Stadt Friedeland, Theils aus einer von Herrn Martin Gustav Fischer…, Neu Brandenburg 1730, (s. 50-51). Plik PDF.

• Spangenberg Cyriacus, (1572), Mansfeldische Chronica. Der Erste Theil, później wydana jako Sächsische Chronica, Cum Gratia & Priuilegio, M.D.LXXII., 1572, (s. 532). Plik GoogleBooks.

• +Святский Д.О. (Svyatskii D.O.), (1927), Лесной пожар от метеорита в XIII веке (Историческая справка), Вестник знания, № 22, 1927, s. 1365-1366. Plik TXT.

• Woźniak Marek, (2014), Friedland 1304 – zajrzyjmy do źródeł (Friedland 1304 – let’s look to the sources), Acta Soc. Metheor. Polon., 5, 2014, s. 155-181 (abstrakt). Plik ASMP.

Dodatkowe pozycje: Friedland 1304/Źródła i Friedland 1304/Komety.

Przypisy

Zobacz również

• źródła – Friedland 1304/Źródła
• o obserwowanych w tamtym okresie kometach – Friedland 1304/Komety
• hipoteza Bolidu wielkopolskiego
• bibliografia źródła historyczne

Linki zewnętrzne

• Meteoritical Bulletin Database (MBD) – meteoryt wątpliwy (Doubtful meteorite) Friedland
• Encyclopedia of Meteorites (EoM) – meteoryt wątpliwy (Doubtful meteorite) Friedland

• Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny – Rocznik nr 8
• Cyfrowa Biblioteka Narodowa – Stanisław Lubieniecki, Theatrum cometicum…
• Gmina Bierzwnik – Klasztor pocysterski w Bierzwniku

• Wikipedia – Bierzwnik  ●  Mirosławiec  ●  Strzelce Krajeńskie  ●  Wandalowie
• Wikipedia(DE) – Friedeburg (Saale)
• Wikipedia (DE) – Kranz Albert  ●  Olearius Gottfried  ●  Spangenberg Cyriacus
• Portal poświęcony meteorytom francuskim – Encyclopédie des météorites françaises autorstwa Pierre-Marie Pelé

• MSMK – Czajka Wiesław, Mapa Spadków Materii Kosmicznej na obszar Polski (astroblemy.pl/MSMK; Internet Archive, Wayback Machine – http://astroblemy.pl/)

Co jeszcze na stronę? (What else to supplement?) (poszukać, uzupełnić …)