O ile nie zaznaczono inaczej, prawa autorskie zamieszczonych materiałów należą do Jana Woreczko & Wadi.

(Unless otherwise stated, the copyright of the materials included belong to Jan Woreczko & Wadi.)

---

Z Wiki.Meteoritica.pl

Enkolpion z żelazem meteorytowym?

Artefakt - XIII-to wieczny krzyż (enkolpion^[1]) z Trepczy k. Sanoka z 'relikwią' z żelaza meteorytowego?!

Według Kotowieckiego (2003)

(tekst zmodyfikowany przez Redakcję)

(...) Bardzo ciekawym zabytkiem, może nie wykonanym z żelaza meteorytowego, ale wykonanym dla meteorytu (?) jest XIII-to wieczny „Enkolpion z Trepczy” k/Sanoka. Znalezisko to zostało szczegółowo opisane przez mgr Jerzego Ginalskiego^[2] - odkrywcę tego zabytku, a jednocześnie Dyrektora Muzeum Budownictwa Ludowego Park Etnograficzny w Sanoku.

Enkolpion^[1] z relikwią jest unikatowym relikwiarzem jednym z kilku enkolpionów znalezionych w trakcie ratowniczych badań wykopaliskowych na terenie grodziska „Horodyszcze” prowadzonych w latach 1996-1997. Jak to opisuje autor opracowania, jest kompletnie zachowanym enkolpionem o prosto zakończonych ramionach i formie pośredniej pomiędzy krzyżem greckim i łacińskim, jego awers zdobi wyobrażenie Ukrzyżowania, ukształtowane w reliefie wypukłym, rewers natomiast przedstawienie krzyża wydobyte z powierzchni przy zastosowaniu reliefu wgłębnego. Czworokątnie zakończone i nie poszerzające się na końcach ramiona sprawiają, iż odbiega on swoją formą od typowych enkolpionów kijowskich zakończonych bardzo często medalionami ujętymi w dwa kuliste guziki. Jak zauważa dalej autor różnica polega również na rozplanowaniu kompozycji - scenie ukrzyżowania nie odpowiada na drugiej stronie wizerunek Matki Boskiej, brak także w otoczeniu przedstawień centralnych jakichkolwiek dodatkowych postaci, symboli czy inskrypcji. Relikwiarz swoim kształtem nawiązuje nieco do niektórych enkolpionów palestyńskich (zwanych też syryjsko-palestyńskimi) rozprzestrzenionych w basenie Morza Śródziemnego. Wewnątrz dwudzielnego relikwiarza z Trepczy znajdowała się niewielka relikwia w kształcie trójkątnego klina.

Relikwię umieszczono wzdłuż pionowej belki krzyża, ściśle dopasowując podstawą do jednej z krawędzi - tylko w tym położeniu mieściła się ona na tyle, że pektorał^[3] mógł być dokładnie zamknięty. Relikwiarze na ogół przybierały formę czczonej relikwii, dlatego też interpretowano ów przedmiot jako fragment drewna z Krzyża Świętego. Za tym stwierdzeniem przemawiał również kształt relikwii przypominający drzazgę a także jej faktura sprawiająca miejscami wrażenie powierzchni drewna. Przeczyły temu pozostałe cechy, takie jak: ciemnografitowa barwa, metaliczny połysk i idealna wręcz gładkość niektórych partii, a przede wszystkim zdecydowanie za duży jak na drewno ciężar właściwy. Szczegółowe badania laboratoryjne przeprowadzone przez Dr Marka Krąpca z AGH w Krakowie zachowanego fragmentu doprowadziły do określenia dokładnego składu pierwiastkowego. Przeprowadzona natomiast przez Dr Elżbietę Bielańską przy użyciu mikroskopu skaningowego w Instytucie Metalurgii PAN Oddział w Krakowie analiza wykazała, że dominującym pierwiastkiem występującym w ponad 90% masy relikwii jest żelazo, a wśród domieszek stwierdzono obecność chloru, ołowiu, arsenu, miedzi, wapnia, glinu oraz krzemu. Tak wysoki udział żelaza, przy jednoczesnym zupełnym braku węgla, wyklucza wykonanie tego przedmiotu w okresie wczesnego średniowiecza przy zastosowaniu dostępnych wówczas technik wytopu. Występowanie związków chloru i arsenu sugerowało, że możemy mieć tu do czynienia z żelazem meteorytowym lub ewentualnie rodzimym. Wykonano, więc dalsze analizy pod kątem występowania poszczególnych pierwiastków na powierzchni relikwii, które dowiodły, że jony domieszek są względnie regularnie rozmieszczone w strukturze krystalicznej żelaza. Biorąc pod uwagę całościowe wyniki analiz Dr Marek Krąpiec wysunął hipotezę, że jedynym prawdopodobnym wytłumaczeniem pochodzenia badanego fragmentu jest przypisanie mu pozaziemskiej proweniencji. Relikwia umieszczona w enkolpionie z Trepczy, jego zdaniem jest niezwykle rzadką, bo pozbawioną niklu, odmianą meteorytu żelaznego! Autor opracowania J. Ginalski zauważa, że ten jedyny w swoim rodzaju przypadek wykorzystania skrawka meteorytu jako relikwii, pozwala sądzić, że zawierający ją enkolpion został wytworzony niejako na miarę, czyli dopiero wtedy, gdy relikwię tę pozyskano. Za stwierdzeniem takim zdaje się przemawiać z jednej strony fakt jej dokładnego dopasowania do wnętrza relikwiarza, z drugiej zaś, niepowtarzalna forma trepczańskiego pektorału. Moim zdaniem przedmiot ten jest na tyle rewelacyjny i interesujący, jako zabytek, że należałoby mu poświęcić dalsze badania (z uwagi na brak nawet śladowych cząstek niklu nie jest to meteoryt). W tym miejscu należy się prawdopodobnie zgodzić z teorią Prof. Ł. Karwowskiego, że może to być kawałek gwoździa przywiezionego z Ziemi Świętej.

Lokalizacja

Galeria

Enkolpion z Trepczy (fot. Andrzej Kotowiecki)

Widok z przodu i z tyłu na enkolpion. Na środkowym zdjęciu widać relikwię z żelaza

Bibliografia

• +Ginalski J., (1999-2000), Enkolpiony z grodziska Horodyszcze w Trepczy koło Sanoka. Acta Archeologica Carpathica, Tom XXXV, PAN Oddz. Kraków, 1999-2000, s. 211-262.

• Kotowiecki Andrzej, (2003), Polskie zabytki wykonane z żelaza meteorytowego. Materiały II Seminarium Meteorytowego Olsztyn 2003, Olsztyńskie Planetarium i Obserwatorium Astronomiczne i Polskie Towarzystwo Meteorytowe, Olsztyn 2003. s. 55-64. Plik PDF

• Kotowiecki Andrzej, (2004), Artifacts in Polish collections made of meteoritic iron. Meteoritics and Planetary Science, vol. 39, nr 8, supp., 2004, s. A151-A156. Plik PDF

• +Piaskowski Jerzy, (1960), Metaloznawcze badania wyrobów żelaznych z okresu halsztackiego i lateńskiego z Małopolski. Materiały Archeologiczne, Tom II, 1960, s. 197-.

Przypisy

1. ^ ^{a b} enkolpion - kapsułka, medalion noszony na piersiach przez chrześcijan, zawierający relikwie lub cytaty z Pisma Świętego
2. ^ Ginalski 1999-2000
3. ^ pektorał inaczej napierśnik, to rodzaj biżuterii świeckiej lub religijnej noszonej na piersi, zapinanej od tyłu; Wikipedia - Pektorał

Linki zewnętrzne

• ArtMet - Polskie zabytki wykonane z żelaza meteorytowego
• MSMK - Mapa Spadków Materii Kosmicznej na obszar Polski - MSMK astroblemy.pl
• Wikipedia - wieś Trepcza
• Wikipedia - Enkolpion • Pektorał

Co jeszcze na stronie?

• gdzie znajduje się obecnie artefakt?