O ile nie zaznaczono inaczej, prawa autorskie zamieszczonych materiałów należą do Jana Woreczko & Wadi.

(Unless otherwise stated, the copyright of the materials included belong to Jan Woreczko & Wadi.)

---

Z Wiki.Meteoritica.pl

Meteoryt Białystok

Bialystok →
280px Fragment meteorytu Białystok ze zbioru Museum für Naturkunde w Berlinie (fot. AustroMet)
Spadek
Lokalizacja	Fasty i Knyszyn koło Białegostoku, Polska
Położenie[1]	53°06'N 23°12'E
Data	5 październik 1827 roku, 09:00-10:00
Charakterystyka
Typ	achondryt, EUC-pmict (wcześniej HOW)
Masa	~4 kg
Liczba okazów	wiele, (deszcz meteorytów ?)
Meteoritical Bulletin Database
Synonimy →
wg NHM Cat: Belostok, Bielostok, Fasti, Jaski, Jasli, Jasly, Knaasta, Knasta, Knyszyn, Kuasti-Knasti, Kwasli, Phasti; u Pokrzywnickiego: Bełostok, Jaśki, Jaśly, Jasły

Przed południem miedzy 9 i 10 w piątek 5 października 1827 roku (wg kalendarza juliańskiego^[2]) we wsi Fasty na wschód od Białegostoku, niebo było pogodne z wyjątkiem gęstej czarnej chmury stojącej w zenicie. To z niej posypały się kamienie. Mieszkańcy usłyszeli potężną eksplozję, po której nastąpiły trzaski, jakby strzelano z karabinów, a potem świst i uderzenia o ziemię. Spadłe czarne kamienie zbirano w miejscach, gdzie wcześniej unosił się pył. W sumie zebrano około 4 kg (nie wiadomo ile okazów). Wiele okazów trafiło w błota i rzekę Supraśl. Do dzisiaj zachowało się niewiele tych meteorytów, najwieksze fragmenty znajdują się dziś w zbiorach muzeów w Berlinie i Wiedniu. W Polsce znajduje się zaledwie kilka okruchów o łącznej wadze poniżej 20 g, wiekszość w zbiorach prywatnych. W zbiorach Muzeum Ziemi PAN w Warszawie znajduje się szklana fiolka z okruchami o łącznej wadze 3,7 gramów.

Białystok jest meteorytem kamiennym należącym do typu achondrytów z grupy HED - eukrytów polimiktycznych (wcześniej był klasyfikowany jako howardyt). Meteoryty HED przypominają ziemskie skały magmowe, takie jak bazalt, są jednak jaśniejsze i bardziej kruche od swych ziemskich odpowiedników. Uważa się, że meteoryty takie jak Białystok pochodzą z powierzchni planetoidy Westa, w wyniku zderzeń z innymi asteroidami odłupane fragmenty mogą spadać na Ziemię.

Opis okolicznosci spadku wg Jana Wolskiego^[3]

..Dnia 23 września 1827 r. (w piątek) między godziną 9 a 10 rano, gdy po większej części mieszkańcy wsi Fastów zajęci byli wybieraniem warzywa w ogrodach, dała się słyszeć wielka eksplozja w powietrzu wcale wypogodzonym i naraz wiele innych powtórzonych jakby wystrzałów karabinowych, co zwróciło uwagę obecnych na ogrodach i w różnych miejscach na polu pracujących ludzi, po czym nastąpił mocny świst połączony z dźwiękiem ciał szybko spadających i silne uderzenia w kilku miejscach o ziemię. Zjawisko to zatrwożyło na czas niejaki wszystkich ludzi, ale po przejściu strachu, kiedy jeden z nich odważył się zbliżyć do miejsca spadku i podjął kamień czarny i ukazał skupionemu ludowi, ten ośmielony rozbiegł się na inne przez podniesiony pył zanotowane miejsca i poznachodził podobne kamienie. Za świadectwem ledwo nie całej wsi mieszkańców, spadło wiele innych kamieni na błota i rzekę Supraśl pod samą wsią płynącą...

Postać zewnętrzna mniej więcej kulista, powierzchnia nierówna, czarna, lśniącą się lawą pokryta, masa wewnętrzna popielata, mocno przepalona, krucha, wejrzenie pumeksu zbitego mająca, kryształami oliwinów i chlorytu przecięta, odłam drobno ziarnisty, nierówny, ciężkość gatunkowa mierna...

Opis wg Pokrzywnickiego (1964)

(...)

1. METEORYT BIAŁYSTOK

Synonimy: Bialystok, Bielostok, Bełostok, Jaśli, Jaśly, Jaski, Jasły, Fasty, Phasti, Knasta, Knaasta, Kuasti-Knasti, Kwasli, Knyszyn¹

W.m.s.: φ = 58°13' - λ = 23°10' ²

Meteoryt spadł w piątek 5 października (23 września st. st.) 1827 r. między godz 9 a 10 rano w postaci dużego deszczu aerolitów, który rozsiał się na przestrzeni od okolic Knyszyna do wsi Fasty położonej około 7 km od Białegostoku. Wielka oś elipsy spadku mogła wynosić w przybliżeniu 20 km. Wniosek ten wypływa z odległości Knyszyna od Fastów. Niestety, teren spadku nie został w swoim czasie należycie przeszukany, a gatunek spadłych aerolitów, które okazały się howardytami (wewnątrz jasnoszarego koloru), podobnymi do niektórych skał ziemskich, musiał utrudnić z czasem ich rozpoznanie.

Jak wynika z literatury, w Fastach znaleziono 4 okazy wagi od 0,5 do 4 f, ogólnej wagi 8,5 f^[4] (tj. około 4 kg)³. Oprócz nich pewna ilość odłamów spadła i została znaleziona w dobrach knyszyńskich.

Opis spadku pióra Jana Wolskiego, nauczyciela fizyki gimnazjum białostockiego, został złożony dyrektorowi szkół obwodu białostockiego - Suchodlolskiemu⁴. W opisie tym, jak też w innych opisach pióra Wolskiego, widzimy nie tylko sumienną drobiazgowość, może czasem zbędną, ale i wiele trafnych wniosków co do analizy samego zjawiska.

Deszcz meteorytów białostockich rozsiał się prawdopodobnie na dużej przestrzeni, o czym można sądzić zarówno z faktu, że - jak podają źródła - wiele okazów spadło w rzekę Supraśl i okoliczne błota, jak też z następujących danych. Dnia 24 października 1827 r. na posiedzeniu Wydziału Towarzystwa Królewskiego Przyjaciół Nauk w Warszawie pod przewodnictwem Platera, gen. Wincenty Krasiński ofiarował towarzystwu aerolit spadły w dobrach knyszyńskich, według jego słów 6 października między godz 11 a 12 przed południem podczas "wielkiej burzy, przez kwadrans trwającej". Kamieni podobnych do okazanego miała spaść znaczna ilość, niektóre były wielkości "kurzego jajaka"⁵.

Okaz ofiarowany przez Krasińskiego został przekazany członkowi towarzystwa, chemikowi A. M. Kitajewskiemu do analizy chemicznej.

Podaną przez Krasińskiego datę i godzinę spadku należy uznać za nieścisłą. Ze względu na szczegółowe dane, które przytoczył w swej pracy Wolski, trudno bowiem przypuszczać, że miały tu miejsce w okresie dwóch dni dwa odrębne spadki. "Wielka burza", o której wspomina Krasiński, nie była prawdopodobnie "burzą" w naszym rozumieniu, lecz musiała oznaczać po prostu, że spadkowi towarzyszyły intensywne zjawiska dźwiękowe. Za tym tłumaczeniem przemawia m. in. fakt, że w Fastach podczas spadku meteorytu niebo było pogodne i nie zanotowano żadnej burzy, a nawet deszczu (ludność spokojnie pracowała na polach). Co się wreszcie tyczy tego kwadransa, w ciągu którego miała trwać owa burza, to wydaje się, że czas ten jest mocno przesadzony. Inaczej musielibyśmy dopuścić (biorąc pod uwagę prędkość rozprzestrzeniania się dźwięku), że albo meteoryty nie spadały od razu, ale w odstępach czasu (falami), albo też że źródła dźwięków leżały bardzo daleko od obserwatorów (na paręset kilometrów w atmosferze). Obie te alternatywy wydają się mało prawdopodobne.

Skład mineralny meteorytu jest znany dzięki pracom Partscha i Rosego⁶. Dokładne badania wykazały, że materia meteorytu zawiera głównie bronzyt, oliwin, augit i anortyt. Budowę ma częściowo tufową, częściowo krystaliczną. Odznacza się wyjątkowo wysokim albedo, wynoszącym według Krinova (1955) 44-50%, najwyższym spośród wszystkich zbadanych przez tego autora meteorytów.

Meteoryt białostocki zaliczono do odmiany aerolitów - howardytów. Prior przypisuje howardytom skład hiperstenowo-kilnohiperstenowo-anortytowy i zalicza je do achondrytów bogatych w wapń. Leonard (1956) oznacza je symbolem Ap³p^3'f⁶. Wskaźnik koloru meteorytu wynosi według Krinova (1955) - +1,03. Według Reichenbacha c. wł. met. Białystok wynosił 3,17.

Meteoryt ten już przy końcu ubiegłego stulecia był uważany za bardzo rzadki. W zbiorach świata jest znany jedynie w drobnych ilościach. Wülfing oceniał ogólną jego masę przechowywaną w zbiorach świata zaledwie na 627 g. Wydaje się, że istnieje niewielka szansa na znalezienie w terenie jeszcze nowych odłamków. Są one bowiem po zwietrzeniu ciemnej otoczki barwy jasnoszarej, bardzo kruche i łatwo się rozsypują⁷. Autor badając to zagadnienie w Białymstoku w 1955 r., a następnie w Fastach i Knyszynie, nie zdołał uzyskać żadnych nowych informacji ani też okazów. Nawet pamięć o samym spadku już się prawie zatarła. Nie udało się również odszukać odłamków, które w swoim czasie zostały przekazane do gimnazjum białostockiego.

Odłamek meteorytu otrzymał w Petersburgu w 1829 r. od akademika Kupffera Aleksander Humboldt w czasie swej podróży powrotnej z Syberii⁸.

Wűlfing (o. c.) wysoko cenił materiał meteorytu białostockiego punktując jego wartość 181-228, gdy np. meteoryt pułtuski punktuje tylko liczbą 6, a więc cenił go 30-38 razy wyżej od tego ostatniego.

Nie jest znany los okazu ofiarowanego Towarzystwu Przyjaciół Nauk przez gen. Krasińskiego. Nie wiemy również, czy Kitajewski dokonał jego analizy i jaki ewentualnie był jej wynik. Jeżeli Kitajewski dokonał tej analizy, to nie mógł zużyć całego okazu, który był prawdopodobnie nie mniejszy od "kurzego jajka". Ostatecznie okaz lub jego część mogły być włączone do zbiorów towarzystwa, skonfiskowanych w 1832 r. przez cara Mikołaja I i wywiezionych do Petersburga. Okaz, wagi 290 g, znajdujący się w 1846 r. w zbiorach Petersburskiej A. N. mógł być właśnie okazem Krasińskiego.

W inwentarzu Zakładu Chemii Uniwersytetu Wileńskiego figurował jako "kamień meteoryczny"⁹. Wpis ten datuje się sprzed 1832 r. Jeśli więc nie dotyczy jakiegoś odłamu meteorytu Zaborzyca lub Liksna^[5], mógł być okazem białostockim, który następnie wskutek konfiskaty znalazł się w Uniwersytecie Kijowskim.

Nie jest również wykluczone, że jakiś odłamek meteorytu białostockiego znajdował się w zbiorze meteorytów byłego Muzeum Przemysłu i Rolnictwa. Sugestię tę podał - zresztą z wszelkimi zastrzeżeniami - były dyrektor tego muzeum Leśniowski. Dr Antoni Morawiecki, który przed wojną pracował w tym muzeum, faktu tego sobie nie przypomina. Zbiór ten został zniszczony przez Niemców podczas bombardowania Warszawy w 1939 r. i nie został w gruzach odnaleziony.

Na zakończenie chciałbym dodać parę słów o nazwie meteorytu w źródłach zagranicznych. Przekręcanie prostej, jak się zdaje, nazwy Fasty było wprost rekordowe. Można ten fakt wytłumaczyć z jednej strony nieścisłością ówczesnych map rosyjskich, z drugiej zaś - starą etykietą w języku polskim na dużym odłamie meteorytu w kolekcji Eduardy Cattley w Petersburgu, etykietą noszącą rzekomo napis "Wieś Jasły pod Białymstokiem".

P r z y p i s y

¹ Nazwy te znajdujemy np. w katalogach Siemaszki (1885, 1886, 1891), pracach Goebla, Eichwalda, Bloedego, von Hoffa i in.

² Berwerth (1903) podawał: φ = 53°12' - λ = 23°10', a Katalog British Museum (Prior 1953) podaje: φ = 53°01' N - λ = 23°02' E. Biorąc jednak pod uwagę rozsianie meteorytu na przestrzeni od Knyszyna do Fastów, współrzędne te należało skorygować według środka przypuszczalnej elipsy rozsiania meteorytu.

³ "O spadku kamieni z powietrza pod Białymstokiem we wsi Fasty" - Jan Wolski. Dziennik Wileński, 1827 r. Serja Nauk Przyrodniczych, t. II, str. 391 oraz Nowiny Naukowe 3, s. 42, Dz. Wileński 1828. Patrz również Siemaszko (1891).

⁴ Wiadomości Muzeum Ziemi, 1939 r., Nr 1-2.^[3]

Oprócz dźwięków towarzyszących spadkowi podanych przez Wolskiego, według niektórych źródeł słychać było w ciągu 3-4 minut hałas przypominający ogień karabinowy. Kamienie, jak się zdawało, spadły z gęstej chmury stojącej w zenicie. Miano znaleźć wiele okazów (Berwerth 1903).

⁵ "Towarzystwo Królewskie Przyjaciół Nauk". - Monografia historyczna przez A. Kraushara, ks. III, Kraków-Warszawa, 1905 i ks. IV, 1906, str. 116 oraz teczki Towarzystwa nr 28a, 68, 84 Archiw. Akt Daw. w Warszawie.

⁶ Annalen d. Phys. u. Chemie, 1828, t. 39, str. 421, 1830, Siebter Nachtrag, t. 18, str. 185-186, r. 1860, t. 111, str. 364 i t. 107, str. 160, r. 1867, t. 132, Dritter Nachtrag, str. 317.

⁷ Patrz przypis nr 4.

⁸ J. Pokrzywnicki - "O meteorycie białostockim". Kosmos B, r. II, z. IV (8), 1956.

⁹ "Inwentarz Zakładu Chemii dawnego Uniwersytetu Wileńskiego". Warszawa, 1938 r., str. 87.

(...)

Synonimy

U Pokrzywnickiego^[6] również uwaga o pochodzeniu synonimu Jasły - wg niego błąd pisowni sugeruje, że elipsa spadku sięgała aż do Jaśków za Knyszynem.

U Wülfinga (1897) też w opisie spadku jest nazwa Jasly

(...) Bialystock (Jasly), Gouv. Bialystock, Russisch Polen. (...)

U Greg'a^[7] informacja o spadku

Year.	Day of month.	Locality.	Size or weight.	Direction.	Duration; rate; hour;	Remarks, &c.
1827.*	Oct. 5	Bialistock, Russian Poland	4 lbs.	...	9½ A.M.	Stone-fall; contains no iron; sp. gr. 3·17. (Oct. 8?.)

W katalogu Klein'a^[8] jest informacja o spadku

1827 Oktober 17

9-10h vorm.

Bialystock, Kuasti-Knasti, Jasly

Tu również jest wymieniona nazwa Jasly.

Lokalizacja

W chwili spadku niebo było bezchmurne.

Wiele kamieni spadło w błota i do rzeki Supraśl.

Spadek meteorytu Białystok, opierając się na opisie okoliczności, można klasyfikować jako deszcz meteorytów.

Bibliografia

• Chute d'aërolithe en Russie. Ann. Chim. Phys. Bd. 39, 1828, p. 421. (Abgedruckt aus »Gazette de Saint-Pétersbourg«). (Na podstawie: Wülfing 1897).

• Eichwald E., (1828), Meteorstein von 1827 Białystok, Notizen und dem Gebiete der Natur – und Heilkunde v. Froriep. Erfurt, 20, nr 436, 1828, s. 276-277.

• Niczyporowicz E., (1956), Z historii meteorytu białostockiego. Gazeta Białostocka, nr 72, 1956.

• Pilski Andrzej S., (1994), Meteoryt Białystok. Urania, 65, 1994, s. 142-145.

• Pilski Andrzej S., (1995), The Białystok meteorite shower. Meteorite!, vol. 1(2), 1995, s. 22-23.

• Pokrzywnicki Jerzy, (1956), O meteorycie białostockim. Kosmos B, rocznik II, zeszyt IV(8), 1956, s. 351-358.

• Pokrzywnicki Jerzy, (1964), I. Meteoryty Polski. II. Katalog meteorytów w zbiorach polskich. Studia Geologica Polonica, vol. XV, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa 1964, s. 13-16.

• Wolski Jan, (1827), O spadku kamieni z powietrza pod Białymstokiem we wsi Fasty (oryg. O spadnieniu kamieni z powietrza pod Białym-Stokiem we wsi Fastach). Dziennik Wileński, 1827 r. Serja Nauk Przyrodniczych, t. II, 1827, s. 391-395.

• Wolski Jan, (1828), Nowiny Naukowe. Dziennik Wileński 3, 1828, s. 42. O spadku meteorytu Białystok.

• von Wülfing Ernst Anton, (1897), Die Meteoriten in Sammlungen und ihre Literatur. Nebst Einem versuch den tauschwert der meteoriten zu bestimmen (Meteorites in Collections and Their Literature. Including An Attempt To Determine The Exchange Value Of Meteorites). Tübingen 1897; Verlag der H. Laupp'schen Buchhandlung.

Przypisy

1. ^ jeśli nie zaznaczono inaczej, podano współrzędne przyjęte w oficjalnej bazie meteorytów Meteoritical Bulletin Database
2. ^ w tym czasie na tychj terenach obowiązywał kalendarz gregoriański
3. ^ ^{a b} cały ten tekst został przedrukowany w Gazecie Białostockiej, Niczyporowicz 1956
4. ^ chodzi o funt wagi; Wikipedia - funt wagi
5. ^ chodzi o meteoryty Zaborzika i Lixna
6. ^ Pokrzywnicki 1964
7. ^ Greg 1861
8. ^ Klein 1904

Zobacz również

Linki zewnętrzne

• Meteoritical Bulletin Database (MBD) - meteoryt Bialystok
• Encyclopedia of Meteorites (EoM) - meteoryt Bialystok
• meteoryt Białystok w kolekcjach polskich - katalog PTMet
• Polski Serwis Meteorytów - meteoryt Białystok
• Wikipedia - meteoryt Białystok
• Strona Woreczko o meteorycie Białystok

Co jeszcze na stronę?

•  ???