O ile nie zaznaczono inaczej, prawa autorskie zamieszczonych materiałów należą do Jana Woreczko & Wadi.

(Unless otherwise stated, the copyright of the materials included belong to Jan Woreczko & Wadi.)

---

Z Wiki.Meteoritica.pl

Pierwszy polski paleometeoryt?

W Muzeum Meteorytów i Bursztynu w Kazimierzu Dolnym prezentowana jest licząca ponad 50 okazów kolekcja meteorytów ze zbiorów Adama Ignaciaka (członek PTMet). Wśród eksponatów można obejrzeć m.in. okaz paleometeorytu Niedźwiada!

W lutym 2013 roku w trakcie kopania studni we wsi Górka Lubartowska, gmina Niedźwiada, pow. lubartowski, woj. lubelskie, Grzegorz Bukowski z Muzeum Minerałów Młyn Hipolit znalazł metaliczny, czarno-brunatny kilkugramowy kamyk. Wstępne analizy (zawartość niklu, ślady taenitu i reliktów schreibersytu) wskazują, że jest to paleometeoryt żelazny. Wiek osadów (eocen) w których znaleziono meteoryt szacuje się na kilkadziesiąt (~40) milionów lat.^[1]

W momencie znalezienia okaz miał wymiary ok. 20×14×7 mm i ważył 7,348 g. Na wadze hydrostatycznej ustalono jego gęstość na 7,034 g/cm³.

Złoża bursztynu

Występowanie płytkich złóż bursztynu na północnej Lubelszczyźnie (złoże „Górka Lubartowska” na północ od Lubartowa) w utworach eocenu już dawno zostało udokumentowane (Kramarska et al. 2008). Korzystając z okazji dotarcia do bursztynonośnych warstw podczas kopania studni we wsi Górka Lubartowska, kolekcjoner bursztynu Grzegorz Bukowski przeszukał urobek z niej i w osadach pochodzących z głębokości ok. 14 metrów znalazł obiekt, który okazał się meteorytem. Rok później kolekcjoner i badacz bursztynów Lucjan Gazda^[2], w cienkiej warstwie (ok. 10 cm) twardego piaskowca glukonitowo-kwarcowego^[3] zalegającej na głębokości 14 m, znalazł w części stropowej warstwy, nietypowo wyglądający okaz bursztynu. Ciemnowiśniowa bryłka bursztynu nosiła ślady plastycznej deformacji. Pan Gazda powiązał znalezienie meteorytu z nietypowym bursztynem oraz twardym piaskowcem i zaproponował hipotezę, że są one skutkiem kraterotwórczego spadku meteorytu.

Profil studni, gdzie znaleziono meteoryt (Gazda et al. 2014):

Głębokość [m]	cechy
do 7,0	piaski polimiktyczne, plejstoceńskie
7,0-8,0	piaski pylaste glaukonitowe z okruchami bursztynu
8,0-8,5	mułki czarne, organiczne
8,5-14,0	piaski glaukonitowe z okruchami bursztynu (w dolnej ich warstwie znaleziono meteoryt)
14,0-14,1	piaskowiec glukonitowo-kwarcowy z bursztynem (w tej warstwie znaleziono impaktyt bursztynowy; górna warstwa piaskowca jest twardsza, tkwiący w niej bursztyn jest podobny do znalezionego impaktytu, natomiast bursztyn z warstwy spodniej (mniej twardej) jest bardziej pokruszony oraz nie wykazuje zmian termicznych i ciśnieniowych (inf. Lucjan Gazda))
14,1-21,0	pył piaszczysty glaukonitowy z bursztynem (w tej warstwie występuje bursztyn o jubilerskiej jakości)
21,0-22,0	piaski glaukonitowo-kwarcowe z fosforytami i okruchami bursztynu
poniżej 22,0	margle kredowe

Wstępne wyniki i wnioski z badań impaktytu bursztynowego oraz dalszych poszukiwań (Gazda et al. 2014):

• geneza piaskowca jest syngenetyczna ze znalezionym impaktytem bursztynowym;
• widmo absorpcyjne w zakresie podczerwonym badanego impaktytu bursztynowego różni się od widma normalnych bursztynów z tego złoża, jego wygląd może sugerować, że był on „wygrzany”; bryłka nosi również ślady „uplastycznienia”;
• znaleziono w nim: małe inkluzje zawierające Fe, Ni, Cr i Mn, inkluzje siarczku wapnia nie występującego w typowych bursztynach oraz metaliczne (Fe) kulki;
• w toku dalszych poszukiwań znaleziono małe okruchy bursztynu wykazujące własności magnetyczne; znaleziono również wiele „metalowych fragmentów”;
• znaleziska z innych odwiertów/studni oraz zasięg warstwy „twardego piaskowca” sugerują, że ewentualny krater mógł mieć średnicę nawet 20 km!

Streszczenie referatu wygłoszonego 29 maja 2014 roku podczas dorocznych spotkań badaczy bursztynu w PAN Muzeum Ziemi w Warszawie (Gazda et al. 2014):

Wstępne wyniki badań były prezentowane przez dra Lucjana Gazdę z Politechniki Lubelskiej („Wstępne badania paleometeorytu Niedźwiada”) w czerwcu 2014 roku na konferencji meteorytowej we Wrocławiu. W lutym 2015 roku podczas odbywającej się w Chełmie konferencji „Lubelski bursztyn – znaleziska, geologia, złoża, perspektywy” prezentowano więcej szczegółów dotyczących tego znaleziska (Gazda et al. 2015, 2015).

Zapowiadają się ciekawe badania i być może będzie to kolejny polski paleometeoryt!?

Podziękowania dla Poznanianki Mirosławy Stroińskiej za cenne uwagi i pomoc.

Paleometeoryty

Pojęciem paleometeoryt („stary meteoryt”) określa się dwie grupy meteorytów: meteoryty reliktowe (ang. relict meteorites) i meteoryty kopalne (ang. fossil meteorites). Mówimy o „starych meteorytach” nie w sensie odnoszącym się do bezwzględnego wieku tych meteorytów, gdyż większość z nich uformowała się podczas powstawania Układu Słonecznego i mają one absolutny wiek około 4,6 miliarda lat (z wyłączeniem meteorytów z Marsa i Księżyca, które są dużo młodsze). Mówimy o ich wieku ziemskim (ang. terrestrial age), czyli czasie liczonym od ich spadku na powierzchnię Ziemi. Niektóre meteoryty spadły bardzo dawno na tereny, które pozwoliły zabezpieczyć je od niesprzyjających warunków atmosferycznych i zachować pierwotny skład mineralny, podczas gdy inne dosłownie skamieniały, a tym samym zachowały się po nich tylko „ślady” (Peucker-Ehrenbrink et al. 2001; Drouard et al. 2019^[5]).

Większość meteorytów ulega dosyć szybko procesowi degradacji (wietrzenia) w utleniających warunkach panujących na powierzchni Ziemi. Jeśli spadek miał miejsce na teren pustyni – na zimną i lodową Antarktydę lub na gorące i suche pustynie Afryki, Australii lub Półwyspu Arabskiego – okazy mogą przetrwać kilkadziesiąt tysięcy lat. Najszybciej wietrzeją chondryty^[6], większe szanse przetrwania mają uboższe w metaliczne żelazo achondryty. Najstarsze znalezione meteoryty z gorących pustyń to meteoryty księżycowe: Dhofar 025^[7] i Dhofar 908^[8] o wieku ziemskim, odpowiednio, 500 i 360 tysięcy lat oraz meteoryt marsjański Dhofar 019^[9] mający 340 tysięcy lat^[10], kilkanaście meteorytów z Antarktydy jest starszych, mają one ponad 480 tys. lat. Dwa najstarsze meteoryty z zimnej Antarktydy mają po około 2 miliony lat, są to: Allan Hills 88019 (chondryt typu H5)^[11] i Lewis Cliff 86360 (chondryt typu L4)^[12] (Lauretta et al. 2006).

Stopień zachowania meteorytów po spadku zależy od warunków panujących w rejonie gdzie spadły i od dalszej historii geologicznej terenu. Meteoryty z Antarktydy, wbrew pozorom, zachowały się w lepszym stanie niż okazy znajdowane na suchych, gorących pustyniach (meteoryt uwięziony w lodzie, ale w środowisku bez tlenu, będzie mniej podatny na wietrzenie, niż okaz leżący płytko nawet na ekstremalnie suchej pustyni). Wiele znalezisk na Antarktydzie ma wiek ziemski ponad 300 tysięcy lat, natomiast niewiele okazów znalezionych poza nią osiąga 40000 lat. Wiek meteorytów z Omanu, Zachodniej Australii czy Roosevelt County w USA nie przekracza 50 tys. lat (Lauretta et al. 2006). Jeśli w wyniku procesów geologicznych, meteoryt trafi do środowiska beztlenowego, tzn. zostanie pochłonięty przez osady (lub lód) i odcięty od zabójczego tlenu może przetrwać miliony lat w stanie niewiele zmienionym lub ulec metasomatozie. Granica pomiędzy silnie zwietrzałymi meteorytami, a paleometeorytami jest nieostra.

Meteoryty kopalne (fossil meteorites)

Meteoryty kopalne to takie, które zostały zachowane w osadach geologicznych lub innych warstwach, w których panujące warunki sprzyjają zachowaniu pierwotnego składu i struktury meteorytu. Ziemski wiek takich meteorytów liczony jest w dziesiątkach milionów lat, większość z nich to meteoryty żelazne. Najbardziej znanym meteorytem kopalnym jest meteoryt żelazny typu IIAB Lake Murray^[13], którego wiek szacuje się na około 110-120 milionów lat.^[10] Do tej kategorii należy też niezgłoszony meteoryt Niedźwiada.

Meteoryty reliktowe (relict meteorites)

Mianem meteorytów reliktowych określa się bardzo zmienione obiekty pochodzenia meteorytowego znajdowane w pokładach skał. Są one zbudowane głównie z minerałów wtórnych, ale zachowała się struktura pierwotna meteorytu. W Meteoritical Bulletin Database meteoryty reliktowe zdefiniowano następująco: „relict meteorite: A highly altered object that may have a meteoritic origin. These are dominantly (>95%) composed of secondary minerals formed on the body on which the object was found”.

Większość meteorytów reliktowych to meteoryty kamienne, określane mianem relict OC. Najbardziej znane i najstarsze to znaleziska ze Szwecji: Österplana^[14] i Brunflo^[15], których wiek szacuje się na około 460 milionów lat^[16]. Są to pozostałości po meteorytach kamiennych, chondrytach zwyczajnych.^[10]

Wyróżniana jest również kategoria meteorytów żelaznych reliktowych relict iron. Meteorytem żelaznym reliktowym jest polska Lechówka. Obecnie (luty 2022 r.) w Meteoritical Bulletin Database są zarejestrowane tylko trzy takie meteoryty: Gove, Lechówka oraz grupa kilkunastu meteorytów Ramlat Fasad].

Lokalizacja

Galerie

Konferencja: Lubelski bursztyn – znaleziska, geologia, złoża, perspektywy (Chełm, 12-13 lutego 2015 r.)

Meteoryt Niedźwiada i fragment bursztynu (impaktyt bursztynowy) na piaskowcu glaukonitowo-kwarcowym

Poster „Meteoryt Niedźwiada a sprawa lubelskiego bursztynu” (Gazda et al. 2015)

Poster „Kolizja kosmiczna zapisana w bursztynie z Górki Lubartowskiej” (Gazda et al. 2015)

XXVIII Spotkania badaczy bursztynu (Warszawa, 29 maja 2014 r.; fot. Jan Woreczko)

Typowy bursztyn ze złoża Górka Lubartowska	Impaktyt bursztynowy (z lewej) i typowy bursztyn ze złoża Górka Lubartowska	Wykazujący własności magnetyczne mały fragment bursztynu
Twardy piaskowiec glaukonitowo-kwarcowy (z górnej warstwy; stropowej) z osadzonym bursztynem[17]	Mniej twardy piaskowiec glaukonitowo-kwarcowy (z dolnej warstwy) z osadzonym typowym bursztynem[17]

Bibliografia

• Brachaniec Tomasz, Broszkiewicz Adam, (2013), Kopalne meteoryty, Meteoryt, 1, 2013, s. 16–17. Plik PDF.

• Gazda Lucjan, Mendyk Ewaryst, Rawski Michał, Skrzypiec Krzysztof, (2014), Impaktyt bursztynowy z eocenu Górki Lubartowskiej, w: XXVIII Spotkania badaczy bursztynu. Nowości o bursztynie, broszura (streszczenia referatów), PAN Muzeum Ziemi w Warszawie, 2014.

• Gazda Lucjan, Kiebała Aneta, Huber Miłosz, (2015), Meteoryt Niedźwiada a sprawa lubelskiego bursztynu, Konferencja: Lubelski bursztyn – znaleziska, geologia, złoża, perspektywy, Chełm 12-13 lutego 2015. Poster.

• Gazda Lucjan, Mendyk Ewaryst, (2015), Kolizja kosmiczna zapisana w bursztynie z Górki Lubartowskiej, Konferencja: Lubelski bursztyn – znaleziska, geologia, złoża, perspektywy, Chełm 12-13 lutego 2015. Poster.

• IMCA Insights – April 2009 About Old and Fossil Meteorites by Norbert Classen.

• +Kramarska Regina, Kasiński Jacek R., Sivkov Vadim, (2008), Bursztyn paleogeński in situ w Polsce i krajach ościennych – Geologia, eksploatacja, perspektywy, Górnictwo Odkrywkowe, 2–3, 2008, s. 97–110.

• Lauretta Dante S., McSween Harry Y., (2006), Meteorites and the Early Solar System II, University of Arizona Press, 2006, (s. 889-905: Jull T.A.J., Terrestrial Ages of Meteorites). ISBN 978-0-8165-2562-1. Plik aDs; plik PDFs.

• Peucker-Ehrenbrink Bernhard, Schmitz Birger, (2001), Accretion of Extraterrestrial Matter Throughout Earth’s History, Springer Science+Business Media New York 2001, (s. 241-266: Jull T.A.J., Terrestrial Ages of Meteorites; s. 319-331: Schmitz B., Tassinari M., Fossil Meteorites). ISBN 978-1-4613-4668-5. Plik doi.

• Simms Mike, (2014), Niezwykła historia najbardziej „zwyczajnych” meteorytów: chondryty L, Meteoryt, 1, 2014, s. 4–8. Plik PDF.

• Stochlak Janusz, (2015), Konferencja „Lubelski bursztyn – znaleziska, geologia, złoża, perspektywy” – Chełm, 12–13.02.2015, Przegląd Geol., 63(4), 2015, s. 208-209. Plik PDF.

Przypisy

Zobacz również

• Muzeum Meteorytów i Bursztynu w Kazimierzu Dolnym
• meteoryty: Lechówka, Podgrodzie

Linki zewnętrzne

• Meteoritical Bulletin Database (MBD) – meteoryty: Brunflo  ●  Lake Murray  ●  Österplana  ●  Relict OC

• Wikipedia – Górka Lubartowska  ●  Niedźwiada (gmina)
• Wikipedia – Bursztyn  ●  Glaukonit  ●  Eocen

• Polskie Towarzystwo Meteorytowe (PTMet) – VIII Konferencja Meteorytowa, Wrocław, 27-29 VI 2014
• woreczko.pl – Minerały w meteorytach • Meteorite minerals  ●  Wietrzenie meteorytów; skale stopnia zwietrzenia (weathering level, index, grade)

• Tuba Puław – O muzeach powstałych z pasji
• TVP.pl – Teleexpress 09-06-2014

Media

	(Meteoryt Niedźwiada: Grzegorz Bukowski, Garwolin 5.10.2014, prelekcja dla Ludowego Towarzystwa Naukowo-Kulturalnego)
YouTube – Meteoryty