O ile nie zaznaczono inaczej, prawa autorskie zamieszczonych materiałów należą do Jana Woreczko & Wadi.

(Unless otherwise stated, the copyright of the materials included belong to Jan Woreczko & Wadi.)

Z Wiki.Meteoritica.pl

Aktualna wersja na dzień 22:33, 14 mar 2020

Kamień, który zniszczył wieżę więzienną

„Obserwacja nr 86” Borelli'ego (1670) z informacją o spadku w Warszawie

Na „Mapie Spadków Materii Kosmicznej na teren Polski” Wiesław Czajka (portal astroblemy.pl) naniósł ikonę, która oznacza domniemany spadek meteorytu w Warszawie w 1600 roku. W katalogu (Klein 1904) pod datą 1600 znajduje się zapis:

Kleina (1904)

Zeit des Falles, …	Tageszeit	Fallort oder Fundort
1600[1]	–	Warschau7)

⁷⁾ Stein, welcher den Turm eines Gefängnisses zerstörte.

(tłum.: Kamień, który zniszczył wieżę więzienną)

Nie ma wątpliwości, że informację o wydarzeniach w Warszawie w 1600 roku^[1] Klein musiał zaczerpnąć z wcześniejszych źródeł. Początkowo prowadziliśmy śledztwo w celu ustalenia, gdzie w 1600 roku znajdowało się w Warszawie więzienie (wyniki opisane poniżej). Ale, jak się okazało, należało jednak poszukać źródła informacji Kleina. Udało się nad wyraz dobrze!

Szukając odpowiedzi, natrafiamy na nowe pytania. Czy był to rzeczywiście meteoryt? Czy na pewno zniszczył wieżę więzienną? Czy spadek miał miejsce w Warszawie? Co z tym wydarzeniem ma wspólnego meteoryt Sagan (Dąbrowa Łużycka) (ta hipoteza wydaje się nam najatrakcyjniejsza!)?

Pierwsze ustalenia, hipotezy

Przygotowując na początku 2013 roku artykuł o tym wydarzeniu do rocznika Acta Soc. Metheor. Polon. (Woźniak, Woźniak 2013) udało nam się zebrać sporo ciekawego materiału. Te pierwsze ustalenia posłużyły do opracowania tego hasła na Wiki.Meteoritica.pl.

Katalog Kesselmeyera (1861)

Oczywiste było szukanie informacji o tym wydarzeniu w katalogu (Kesselmeyer 1861), ponieważ do opracowania swojego katalogu znanych wówczas wydarzeń meteorytowych podszedł on bardzo rzetelnie. Zestawił je chronologicznie i z podziałem na kraje, przejrzał krytycznie wcześniejsze źródła oraz postarał się wyeliminować wykluczające się i mało wiarygodne fakty. Tak zatem to wygląda u Kesselmeyera (1861):

Kesselmeyer (1861) (s. 372 i 417)

2.

16..

–

–

Warschau.

Polen

52°13'N.

21°5'O.

G.50.1815.244.[2]

349.

2.

16.. – –

Warschau.

Polen

52°13'N. 21°5'O.

C. 229.[3]

1 nach Schwefel riechender Stein[4], der den Thurm eines Gefängnisses zerstörte.

Jak widać, Kesselmeyer nie był w stanie podać dokładniej daty doniesienia, więc zapisał rok spadku „symbolicznie” 16.. oraz umieścił je w swoim zestawieniu (na stronie 417) pomiędzy rokiem 1650 (1650. 6. Aug.; Dordrecht, Holland) i 1654 (1654. 30. März; Insel Fuhnen, Dänemark^[5]). Ale co najważniejsze, Kesselmeyer powołuje się na publikacje (Chladni (1815 i 1819), gdzie należało szukać pierwotnej informacji. Zauważyć też można, że Klein wpisał u siebie datę zdarzenia błędnie i raczej bezpodstawnie.

Prace Chladniego (1815 i 1819)

W zestawieniu opublikowanym przez Chladniego w Annales der Physik (Chladni 1815) na stronie 244 znajduje się pierwotne źródło doniesienia!

Chladni (1815a) (s. 244)

Ein zu Warschau, wahrscheinlich um die Mitte desselben Jahrhunderts, gefallener Stein hat den Thurm eines Gefängnisses zerstört. Petri Borelli histor. et observationes physico-medicae, 1676, cent. III. obs. 86.[6]

(w swobodnym tłum.: Prawdopodobnie w połowie tego wieku w Warszawie spadł kamień, który zniszczył wieżę więzienną.)

Chladni powołuje się zatem na Historiarum, & Observationum… Petri Borelli z 1676 roku, gdzie w części III w obserwacji nr 86 znajduje się opis wydarzenia. W swoim zestawieniu z 1819 roku Chladni przytacza całe fragmenty z Borela:

Chladni (1819) (s. 79 i 229-230)

Nicht lange nach der Mitte desselben Jahrhunderts hat zu Warschaw ein großer Stein den Thurm eines Gefängnisses zerstört.

Ein zu Warschau, wahrscheinlich auch nicht lange nacht der Mitte desselben Jahrhunderts gefallener großer Steine, hat den Thurm eines Gefängnisses zerstört. In Petri Borelli hist. et observ. physico-med. 1676, cent. III. obs. 86,[6] wird nach Erwähnung einiger frühern Steinfälle gesagt: Recentior est casus lapidis, qui Varsoviae turrim carceris destruxit, cujus moles bina vitulina capita aequare poterat; sulphuris odorem undique fundentia hujusce frustula subnigra et quasi vitrea nobis D. de Noyers, Reginae Poloniae secretarius ostendit. (Das muß also nicht lange nach dem Falle gewesen seyn, weil der anfängliche Schwefelgeruch solcher Steine sich späterhin verliert.) Talem Lierguieus Lugduni ex Bartholino habuit. (Von dem vorher erwähnen Steinfalle auf der Insel Fünen.) Morinus vidit a coelo delapsos apud Divionienses, cordis figura donatos, et ponderis 10 librarum, (von dem Steinfalle 1634 in Burgund.[7])

Zatem znajdujemy u Chladniego więcej informacji na temat spadku. Przypuszcza on, że około połowy wieku w nocy spadł na wieżę więzienną kamień i została ona zniszczona. Kamień miał zapach siarki. Widział go niejaki D. des Noyers, Reginae Poloniae secretarius. Chladni nie zacytował całej informacji, więc następnym krokiem było dotarcie do pracy Borela. Była ona kilkakrotnie wznawiana. W zasobach Google Books nie udało się odszukać wydania z 1676 roku, ale są tam skany egzemplarzy z 1656 i 1670 roku. W jednym i drugim na stronie 264 znajduje się wpis, z którego informacje czerpał Chladni.

Historiarum, & Observationum… Petri Borelli (1656)

Borelli (1670) (s. 264)^[6] (patrz również wydanie z 1656 roku)

„Obserwacja nr 86”, Borelli (1670), s. 264

Fulminei lapides. Observatio LXXXVI. Ferunt Avicenna aliiq; multi, faxa ingentia è Cœlo cecidisse, & satis innotuit historia lapidis à D.Borrilly in Provincia asservati 55. Librarum ponderis, qvi èCœlo deciderat &instar dolii ignei cum maximo strepitu lapides omnes terræ circum jacentis ætate nostra calcinaverat, de qva Gassendus noster disseruit[8], fed adhuc recentior est casus lapidis, qvi Varsoviæ turrim carceris destruxit, cujus moles bina vitulina capita æqvare poterat, sulfuris odoré undiq; fundentia, hujusce frustula subnigra & qvasi vitrea nobis D.de Noyers Reginæ Poloniæ Secretario ostendit: talem Nobilis Liergueus Lugduni ex Bartholino habuit, & D. Morinus Mathem Professor Parisinus plures lapides vidit è Cœlo delapsos apud Divionenses, cordis figura donatos &ponderis decem Librarum. Idem legitur apud Albertum Magnum & alios. Parvos ego etiam asservo cuneiformes subnigri coloris & durissimos. Valent si ferantur collo appensi ad Variolas & morbillos ab ovilibus arcendos.

Średniowieczna łacina jest pełna niejednoznaczności i pułapek językowych więc trzeba doświadczenia i wiedzy, by wiarygodnie przetłumaczyć zapisane w niej informacje. Tu podziękowania dla filologa klasycznego Joanny Derdy. Tłumaczenie:

Kamienie piorunowe [= meteoryty?]

Obserwacja 86.

Podaje Awicenna i liczni inni autorzy, że wielkie głazy spadały z nieba. Całkiem znana jest historia kamienia przechowanego przez pana Borrilly w Prowansji, o wadze 55 funtów, który spadł z nieba i niczym ognista beczka z wielkim hałasem doprowadził za naszych czasów do zwapnienia wszystkich okolicznych kamieni. Omówił to nasz Gassendus.^[8] Bliższy jednak w czasie jest upadek kamienia, który zniszczył w Warszawie wieżę więzienia. Jego masa mogła się równać masie dwóch głów cielęcych. Jego czarniawe i jakby szklane cząstki, wydające na wszystkie strony zapach siarki, pokazał nam pan de Noyers, sekretarz królowej Polski. Taki kamień, pochodzący z Bartholinum [?], miał w Lugdunum [= Lyonie albo Lejdzie] szlachetny Liergueus^[5], a pan Morinus, paryski profesor matematyki, widział liczne kamienie spadłe z nieba u Dijończyków [= w Dijon], mające kształt serca (ludzkiego) i wagę dziesięciu funtów. To samo można przeczytać u Alberta Wielkiego i innych autorów. Małe kamienie mam również ja; mają kształt klina, są koloru czarniawego, bardzo twarde. Jeśli się je nosi na szyi, pomagają na ospę i na choroby owczej trzody.

W XVII wieku spadki kamieni z nieba tłumaczono zjawiskami atmosferycznymi. Nie wiązano ich z kosmosem. Często też mylono zjawiska atmosferyczne ze spadkami prawdziwych meteorytów, stąd wiele prawdziwych spadków opisywano jako nawałnice i burze i odwrotnie. Spadłym kamieniom przypisywano mistyczne znaczenie i leczniczą moc. To wszystko znajdujemy w opisie Borela, ale widać, że najistotniejszym dla niego wydarzeniem był spadek kamienia w Warszawie. Przywołany na początku spadek w Prowansji miał miejsce około roku 1637^[8], więc spadek w Warszawie musiał być wydarzeniem bliższym w czasie, jak pisze Borel, czyli po 1637 roku. Spadły kamień zniszczył (!) wieżę więzienną, więc musiał być duży, wg Borela ważył tyle co dwie głowy cielęce (to ile?), był czarniawy, zawierał szklane cząstki i wydzielał zapach siarki (w ówczesnych opisach wszystkie meteoryty pachniały siarką – tak były postrzegane). Z opisu wynika, że kamień ów odzyskano (znaleziono) i był on w posiadaniu pana des Noyers. Warto również zwrócić uwagę na komentarz w (Chladni 1819), że „kamień nie mógł spaść dawno, gdyż, kamienie takie szybko tracą charakterystyczny zapach siarki”.

Pierre Borel

Autor tej obserwacji Pierre Borel (Petrus Borellius) był francuskim uczonym o bardzo szerokim spektrum zainteresowań. Zajmował się m.in. optyką, astronomią, historią starożytną i chemią. Uchodził za wytrawnego alchemika i mistyka (różokrzyżowca?). Uzyskał tytuł doktora medycyny, a od 1654 roku pełnił funkcję lekarza króla Francji, Ludwika XIV. Jego dzieło Historiarum… jest w zasadzie zbiorem opisów (obserwacji) różnych dziwnych wydarzeń i zjawisk. Znajdują się tam opisy rzeczy, które mogły być pomocne w jego badaniach alchemicznych – dziwne zdarzenia, ciekawostki przyrodnicze i informacje przydatne w lecznictwie. Wydana w 1653 roku pierwsza część Historiarum… (centuria prima i secunda), w której nie ma jeszcze obserwacji o meteorycie z Warszawy, to bodaj pierwsza praca poświęcona zastosowaniu mikroskopu w medycynie (Borel prawdopodobnie jako pierwszy zaobserwował czerwone ciałka krwi i pasożyta Sarcoptes scabiei, czyli świerzb). Wydaje się, że jako człowiek obeznany z chemią, potrafił odróżnić kamienie meteorytowe od pospolitych skał. Był on znanym zbieraczem roślin, zabytków i minerałów z Castris i okolic, gdzie mieszkał.

Trudno rozstrzygnąć w jakich okolicznościach Borel widział kamień z Warszawy. W jego biografii nie znajdujemy informacji o podróżach do Polski, ale wiemy o jego korespondencji^[9] z panem des Noyers.

Pierre des Noyers

Pierre des Noyers (Petrus Desnoyers) – postać tajemnicza, mało o nim mówią popularne źródła historyczne, ale z racji swoich kontaktów z Heweliuszem postać znana miłośnikom astronomii. Przybył do Polski prawdopodobnie w 1646 roku w orszaku de Guebrian.^[10] Pełnił w tym czasie funkcję sekretarza na dworze Ludwiki Marii Gonzagi (od 1646 do 1667) oraz królowej Marii Kazimiery (po 1680 roku). Po śmierci Marii Ludwiki zniknął na jakiś czas z pola widzenia. Gdzie przebywał? Nie wiadomo. Czy był z Janem Kazimierzem we Francji? W roku 1658 otrzymał za swoje zasługi tytuł szlachecki. Pozostał w Warszawie do śmierci w 1693 roku.^[11]

Borelowi kamień „pokazał pan de Noyers, sekretarz królowej Polski”. Ponieważ swoje obserwacje spisywał Borel przed rokiem 1656, można założyć, że opisywany spadek kamienia w Warszawie miał miejsce pomiędzy 1637, kiedy spadł meteoryt w Prowansji^[8], a 1656 rokiem.

Biblioteka cesarska rękopisów w Paryżu ma trzy tomy korespondencji Piotra des Noyers z Izmaelem Bouillaud, bibliotekarzem królewskim w Paryżu (Lettres de Pierre des Noyers… Berlin 1859). Tomy te obejmują lata 1655–1659 (tom 1 i 2) oraz 1680–1683 (tom 3). Niestety w listach słanych do Paryża z interesującego nas okresu nie ma wzmianki o tym wydarzeniu. Być może nie było to na tyle ważne zdarzenie by „raportować” o tym do Paryża. Z drugiej strony w swoich szczegółowych relacjach z przebiegu wojny ze Szwedami i analizach sytuacji, pisał des Noyers o widocznej wówczas komecie czy też o obserwacji zaćmienia Księżyca w styczniu 1656 roku. Interesowały go nie tylko wydarzenia wojenne, ale pośredniczył w imieniu Ludwiki Marii w korespondencji z Heweliuszem, Pascalem, Huygensem oraz zachwycał się wraz z Boratinim^[12] najnowszym wynalazkiem – termometrem. Może dziwić zatem brak informacji o spadku meteorytu w Warszawie.

Wnioski

Na podstawie opisu Borela udało się ustalić z dużym prawdopodobieństwem że (Woźniak, Woźniak 2013):

1. kamień, który pokazywał mu pan des Noyers, mógł być meteorytem;
2. spadł on w Warszawie pomiędzy ~1637^[8] a 1654 rokiem^[13] (choć niekoniecznie, patrz → Trop drugi);
3. i był w posiadaniu sekretarza królowej lub kogoś z królewskiego dworu.

Więzienia w Warszawie w XVII wieku

Na stronach Historia więziennictwa w Polsce jest informacja o więzieniu w Wieży Okrągłej w Warszawie. Została ona zbudowana po 1379 roku u zbiegu ulic Krzywe Koło i Brzozowej. Wieża Okrągła funkcję tę pełniła od 1627 roku, wtedy też zmieniono jej nazwę na Wieża Marszałkowska.^[14]

Dawne mury warowne miasta Starej Warszawy (Baruch 1929)

Zwróciliśmy się o pomoc w ustaleniu lokalizacji więzienia do znanego varsavianisty Marka Ostrowskiego. Nie musieliśmy długo czekać, szybko nadeszła od niego odpowiedź:

Tak, jak mówiłem, kiedy się spotkaliśmy na wydziale. Więzienie było od strony Gnojnej Góry dokładnie w wieży znajdującej się przy furcie rybackiej u wylotu Kamiennych Schodków. Ale było również inne, od strony Podwala, bardziej jako areszt, ale w nim przetrzymywano głownie prostytutki (były pod ręką) i baby krnąbrne (przekupki).

Furta rybacka to Wieża Biała, zwana też Rybacką i Wiślaną.^[15] Ulica Kamienne Schodki odchodząc od Rynku Starego Miasta prowadzi w dół w kierunku Wisły, łącząc się z ulicą Brzozową wiodła pierwotnie przez zlokalizowaną przy niej Wieżę Białą. Wieżę tę przebudowano w 1560 roku na bramę dla pieszych (furtę w murach obronnych). Wiadomo, że w końcu XVI wieku w Wieży Białej było więzienie. Pisze o tym Maksymilian Baruch w książce „Warszawa średniowieczna. Dawne mury warowne miasta Starej Warszawy” na s. 49 pisze: Biała Wieża służyła za więzienie miejskie bodaj od samego jej początku. Jest tam więzienie jeszcze w połowie XVII w.

W pracy (Baruch 1929) są informacje na temat historii obu wież. W cytowanych tam źródłach są też informacje o ich remontach, przebudowach i wynikach ekspertyz budowlanych – zaniedbanych i popadających często w ruinę budowli. Niestety, nie jest łatwo odtworzyć losy tak starych obiektów. Pełniły one na przestrzeni dziejów różne funkcje, miały różnych właścicieli lub stały bezużyteczne. Wydaje się jednak, że fakt zniszczenia wieży w wyniku tak niecodziennego zdarzenia, jakim był spadek meteorytu, nie uszedłby uwadze kronikarzy. Nie znaleziono jednak żadnych dodatkowych zapisów mówiących o spadku meteorytu i zniszczeniu wieży więziennej w XVII wieku w Warszawie. Nadal jedynym źródłem o „kamieniu który zniszczył wieżę więzienną w Warszawie” pozostaje „obserwacja nr 86” Pierra Borela.

Pytania

• Zarówno Pierre des Noyers jak i Pierre Borel byli ludźmi światłymi. Jeden i drugi interesowali się nauką (chemią, astronomią, minerałami), można sądzić, że byli oni w stanie odróżnić meteoryt od zwykłych skał? Prawdopodobnie, więc był to meteoryt!

• Czy za zburzenie wieży rzeczywiście był odpowiedzialny spadek meteorytu?

• Nie wiadomo również, jakie były dalsze losy „okazu Pana des Noyers”.

• Nie udało się ustalić, czy w tamtym okresie, jeszcze któraś z wież w Warszawie pełniła funkcję więzienia (Woźniak, Woźniak 2013).^[16]

Dalsze poszukiwania informacji trwają oraz pojawiają się nowe ciekawe hipotezy (Walesiak 2016).

Hipoteza druga

Na początku 2016 roku do Redakcji portalu napisał wikitariusz Tomasz Walesiak (Walesiak 2016), który zainteresował się tym wydarzeniem. Zwrócił on uwagę na dwie kwestie. Tłumaczenie słowa „carceris” w dziele Borelli (1656) i ważne wydarzenie, jakie miało miejsce w Warszawie około 1602 roku.

Carceris

We fragmencie łacińskiego tekstu Borelli (1656) mamy określenie: „…turrim carceris destruxit…” co zostało przetłumaczone jako „…zniszczył wieżę więzienia…”. Walesiak (2016) konsultował ten zapis z osobą, która uczy studentów języka łacińskiego i otrzymał następujące wyjaśnienie:

„Carcer, carceris to po prostu miejsce zamknięte, początkowo zagroda dla koni, niemniej jest używane głównie na oznaczenie więzienia i nie ma znaczenia, czy chodzi o zamknięcie w podziemiach, w wieży, czy gdziekolwiek indziej”.

A zatem nie musiało to wcale być więzienie! Nie można jednak tego całkiem wykluczyć. Być może wieża była wykorzystywana jako więzienie w czasach inkwizycji (i może dzięki temu była znana Borelliemu jako więzienie).

Trzecia wieża

Na rycinie panoramy Warszawy w dziele Brauna (1572-1617) nie można nie zauważyć, że jest na niej jeszcze jedna wieża – potężna gotycka wieża Bazyliki Archikatedralnej św. Jana Chrzciciela.^[17]

	Na wyjątkowo pięknej i bardzo szczegółowej panoramie Warszawy zamieszczonej w epokowym dziele Georga Brauna Civitates orbis Terrarvm[18] z przełomu XVI i XVII wieku, Baruch (1929) zidentyfikował najważniejsze wieże. Tam też opisał Białą Wieżę: (…) brama ta miała kształt budynku czworograniastego z wieżą sześciokątną, pokrytą takimże hełmem ostro zakończonym.
	Zidentyfikowane wieże: (B) Biała wieża (K) Katedra św. Jana Chrzciciela (M) Okrągła wieża (Marszałkowska)
Maksymilian Baruch badając historię murów Starego Miasta, tak opisuje dalsze losy Białej wieży: (…) Sobieszczański, zaznaczając, że na miejscu jeszcze widoczne są (1877) ślady bramy i wieży, uważa tę bramę za „jedną z większych fortec w murach” i o jej losach pisze: „W roku 1770 była ona tak zrujnowana, że magistrat wyznaczył wizyę budowniczych, którzy ocenili ją za ruderę, przeznaczoną do rozebrania. Podźwignięto ją przecież i stała jeszcze w r. 1870, lecz wkrótce potem została usunięta zupełnie jako grożąca upadkiem”1). Według Kolberga „Brama na Kamiennych Schodkach rozebraną została w r. 1833”.[19] Zobacz również → współczesną panoramę Starego Miasta

Na portalu warszawa.wikia.com w opisie Bazyliki Archikatedralnej św. Jana Chrzciciela znajdują się istotne informacje o tej wieży (wyróżnienia w tekście Redakcja):

(…) W 1602 podczas huraganu obalony został hełm wieży kościelnej, która po tym wydarzeniu została rozebrana i nigdy później nie odbudowana. (…)

Obecna bryła bazyliki i jej elewacja frontowa są w dużej części rekonstrukcyjną fantazją. Nie ma ścisłego przekazu jak wyglądał fronton w średniowieczu. Wiadomo tylko, że w XVI wieku w zachodniej części ówczesnej kolegiaty wznosiła się potężna, blisko 60 metrowa wieża. W początkach XVII wieku ta staromiejska dominanta runęła. Później cała świątynia uległa licznym przeróbkom i przebudowom. (…)

Być może Pierre des Noyers pokazując Borelemu meteoryt powiązał runięcie potężnej gotyckiej budowli ze spadkiem znalezionego meteorytu? Borel nie pisze nic o dacie spadku meteorytu. Również Kesselmeyer (1861) miał wątpliwości w datowaniu tego wydarzenia i za Chladnim umieścił go pod datą zbieżną z publikacją dzieła Borellego?!

Hipoteza pana Tomasza Walesiak (2016) jest bardzo prawdopodobna. (Dziękujemy)

Hipoteza trzecia

Pierre des Noyers był prawą ręką królowej Ludwiki Marii Gonzagi i należał do grona jej najbliższych współpracowników. Prowadził w imieniu królowej jej osobistą korespondencję oraz sprawował urząd osobistego sekretarza. Sprowadzał dla królowej książki oraz dostarczał jej informacji o najnowszych odkryciach, głównie z dziedziny nauk ścisłych. W czasie potopu szwedzkiego towarzyszył królowej. W początkowym okresie wojny (1655 rok) dwór przebywał poza granicami Polski m.in. w Głogowie.^[20]

Pierre des Noyers musiał pokazać Borelemu meteoryt przed 1656 rokiem, w którym ukazało się jego dzieło. W biografii Pierra Borela nie znajdujemy informacji o jego podróżach zagranicznych, większość swojego życia spędził on w Paryżu i rodzinnym Castres we Francji. Natomiast Pierre des Noyers z polecenia królowej odbywał wiele podróży zagranicznych.^[21] Więc, prawdopodobnie nie odbyło się to w Warszawie? Możliwe, że było to w Paryżu?

Niecałe 30 lat wcześniej w 1626 roku, „niedaleko” od Głogowa^[22], w miejscu o nazwie Schrothammer koło Dąbrowy Łużyckiej, spadł meteoryt Sagan (Dąbrowa Łużycka). Według relacji był to duży okaz o wadze ok. 2 talentów (=kilkadziesiąt kilogramów). Miał on oryginalny kształt czary lub misy, opaloną powłokę, był kruchy, z licznymi gruzełkami czy też wrostkami metalu. Tylko tyle o nim wiemy.

Może nie chodziło o Warszawę? Może des Noyers „znalazł meteoryt” w odległych zaledwie o 13 km od Głogowa Radwanicach (niem. Wiesau)? Wieś Wiesau należała wówczas do rodu von Metzenrode, tego samego do którego należała wieś Dubrau (Dąbrowa Łużycka), gdzie spadł meteoryt Sagan? Może Borel pomylił Warszawę (fr. Varsovie, niem. Warschau), w której przebywał des Noyers, z Wiesau?

Czy Pierre des Noyers, człowiek o szerokich horyzontach i rozległej wiedzy, wnikliwy obserwator i patron królowej, mógł dowiedzieć się o spadku pod Dąbrową Łużycką i odnaleźć zaginiony meteoryt?

Ciekawa jest informacja zawarta w dziele Morina (1654, s. 90)… Zagadnienie pozostaje otwarte.

Dodatkowe źródła

Jeszcze kilka źródeł w których znajdują się wzmianki o wydarzeniu „Warszawa 1600”.

Morin (1654) (s. 90)

Morin (1654), s. 90

(…) Actandem lapidis illius duplo maioris Vassoneo[8], qui anno 1650, æstate, cum pluribus aliis, etiam ex nubibus cecidit Varsouiæ, durante horrenda in Aëre tempestate, vt tibi scriptum fuit a Nobilissimo viro D.DesNoyers Reginae Poloniae à fanctioribus Consiliis & Secretis, qui etiam illius lapidis frustum tibi transmisit. Quas historias Gassendus[23] pro casu lapidum ex nubibus, ait este planè fabulosas; quia fuę fabulæ de lapide extruso à Monte contrariantur: sic enim de historiis quod sibi placet admittit, quod sibi displicet respuit. (…)

Wcześniejsze o 2 lata od książki Borela (1656) dzieło Morina (1654) podaje, że zdarzenie miało miejsce w Warszawie (Varsouiæ) latem w 1650 roku. Że spadkowi towarzyszyła straszna burza w powietrzu oraz że kamieni było więcej i były dwukrotnie większe niż spadek w Montem Vassonem^[8]. Nie ma tam natomiast informacji o zburzeniu wieży więziennej!

W XVII wieku nie przyjmowano do wiadomości innych teorii, niż atmosferyczne pochodzenie spadających kamieni. Wręcz zwalczano i ośmieszano inne poglądy.

Borelli (1656) (s. 264)

„Obserwacja nr 86”, Borelli (1656), s. 264

Makólski (1820)

(…) W Polsce 2; w połowie wieku 17, w Warszawie, którego kamień zgruchotał wieżą więzienia; drugi 1796. dnia 4. Stycznia na Wołyniu.^[24] (…)

Chladni (1826) (s. 257, po dacie 1654, a przed 1668)

..... A Varsovie, une grande pierre. Petr. Borellus.

(tłum.: duży kamień)

W The Edinburgh Encyclopædia Davida Brewstera z 1832 roku (tom 13 pod hasłem Meteorite, s. 133)^[25] jest informacja o spadku powtórzona za Chladnim:

A large stone fell at Warsaw. Pet. Borellus.

Эйхвальд (Eichwald) (1845)

(…) Въ 1650, въ Дортрехтѣ, камень влетѣлъ черезъ окошко въ одинъ домъ и зажегъ полъ. Почти въ то же время упавшій камень зажегъ тюремную башню въ Варшавѣ. (…)

Buchner (1861) zamieszcza tylko referencje do publikacji Chladniego (1815a i 1819).

Warschau, Polen, um 1650. GA. 50, 244.[26] CFM. 79, 229.[27]

Rozwinięcia skrótów → patrz Bibliografia/Buchner Otto

O tym wydarzeniu wspomina również Korpikiewicz (1988, s. 185) w swoim opracowaniu:

Również jedna z XVII-wiecznych kronik Warszawy opisuje, że: „spadł z nieba kamień, który zburzył basztę więzienną” (w murze obronnym miasta) [przyp. aut.].

Nie udało się jeszcze ustalić jaką kronikę cytuje Korpikiewicz.

Lokalizacja

Wieżę Marszałkowską (zwaną wcześniej Wieżą Okrągłą) rozebrano po 1808 roku.^[14] Wieżę Białą rozebrano w połowie XIX wieku.^[15]

Mapy

Mapa z 1715 roku (De Fer. 1715)	Plan von Warschaw z 1716 roku	Plan Warszawy i panorama z drugiego brzegu (montaż) z 1772 roku (Rizzi-Zannoni 1772)
Lokalizacja warszawskiej Syrenki ze Starówki przed przeniesieniem na Rynek	Schemat murów obronnych Starego Miasta w Warszawie

Warszawa 1600/Galerie

Miejsce u zbiegu ulic Kamienne Schodki i Brzozowej, gdzie znajdowała się Wieża Biała	Ulica Kamienne Schodki (odcinek „górny”)	Miejsce, gdzie stała Wieża Marszałkowska
Ulica Brzozowa	Widok z Gnojnej Góry na ulice Celną i Brzozową	Sanktuarium Matki Bożej Łaskawej i Katedra św. Jana Chrzciciela

Więcej patrz → Warszawa 1600/Galerie.

Bibliografia

Strona z Kleina (1904) z informacją o spadku w Warszawie

• +Baruch Maksymilian, (1929), Warszawa średniowieczna. Dawne mury warowne miasta Starej Warszawy. Z przedrukiem rozprawy Wilhelma Kolberga: Ślady dawnych murów otaczających miasto Starą Warszawę, Towarzystwo Miłośników Historji. Bibljoteka Historyczna im. T. Korzona, nr 21, 1929. Plik eLib.

• Borel Pierre (Borelli Petri, łac. Borellus Petrus), (1670), Historiarum, & Observationum Medicophysicarum, Centuriæ IV… Accesserunt. D. Isaaci Cattieri… Observationes Medicinales rarae, Dn. Borello communicatæ: Et Renati Cartesii Vita eodem P. Borello Authore, Francofurti, ANNO M DC LXX, 1670, (s. 264). Plik GoogleBooks.
  Wydanie wcześniejsze: Borel Pierre, (1656), Historiarum…, Parisiis, M. DC. LVI., 1656. Plik GoogleBooks.^[28]

• Braun Georg, (1572-1617), Civitates orbis Terrarvm, Kolonia 1572-1617. Źródła: Historic Cities  ●  Biblioteca Nacional de Portugal.

• Brewster David, (1832), The Edinburgh Encyclopaedia, vol. XIII, Philadelphia, Published by Joseph and Edward Parker, 1832, (s. 133).^[29] Plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  .

• Buchner Otto, (1861), Versuch eines Quellenverzeichnisses zur Literatur über Meteoriten, w: Broenner Heinrich L., Abhandlungen, herausegeben von der Senckenburgischen naturforschenden gesellschaft, Bd. 3, Frankfurt a.M. 1859-1861, s. 455-482. Plik PDF; plik DjVu.

• Chladni Ernst F.F., (1812), Ueber Gediegeneisen, und besonders über eine noch nicht bekannte, im Mailändischen gefundene Gedigeneisenmasse, Schweigger's Journal für Chemie und Physik, Bd. 4, Heft 1, 1812, s. 116-120. Nebst Beilage I: Chronologisches Verzeichnis der herabgefallenen Stein- und Eisenmassen, s. 1-19, (s. 10). Plik PDF; plik hPDF.

• Chladni Ernst F.F., (1815a), Neues Verzeichniss der herabgefallenen Stein- und Eisenmassen, in chronologischer Ordnung, Annalen der Physik, 20, Bd. 50, 1815, s. 225-256, (s. 244). Plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  ; plik GIF.

• Chladni Ernst F.F., (1819), Ueber Feuer-Meteore, und über die mit denselben herabgefallenen Massen (O ognistych meteorach i o masach spadających z nimi) (Nebst zehn Steindrucktafeln und deren Erklärung von Carl von Schreibers), Wien 1819, ss. 434, (s. 79 i 229-230).^[30][31] Plik PDF^[32]; plik GoogleBooks; plik doi.

• Chladni Ernst F.F., (1826), Nouveau Catalogue des chutes de pierres ou de fer; de poussières ou de substances molles, sèches ou humides, suivant l’ordre chronologique, Annales de chimie et de physique, 31, ser. 2, Paris 1826, s. 253-270, (s. 257).^[33] Plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  ; plik hPDF.

• Эйхвальд Эдуард Иванович (Eichwald Carl Eduard von), (1845), Метеорические камни, преимущественно упавшие в России (Метеорическіе камни, преимущественно упавшіе въ Россіи, Meteoric stones that fell in Russia), Библиотека для чтения, 70(2), 1845, s. 25-50, (s. 30).^[34][35] Plik PDF.

• Kesselmeyer Paul August, (1861), Ueber den Ursprung der Meteorsteine. Tafel XII-XIV., w: Broenner Heinrich L., Abhandlungen, herausegeben von der Senckenburgischen naturforschenden gesellschaft, Bd. 3, Frankfurt a.M. 1859-1861, s. 313-454, (s. 372 i 417). Plik PDF; plik DjVu.

• Klein Hermann Joseph, (1904), Jahrbuch der Astronomie und Geophysik. Enthaltend die wichtigsten Fortschritte auf den Gebieten der Astrophysik, Meteorologie und physikalischen Erdkunde, XIV. Jahrgang 1903, Eduard Heinrich Mayer, Leipzig 1904. Plik DjVu (str. tytułowa).

• Korpikiewicz Honorata, (1988), Spadające gwiazdy czyli rzecz o meteorach i meteorytach, KAW, Poznań 1988. ISBN 83-03-02272-5.

• Makólski Franciszek, (1820), Rosprawa o aerolitach czyli deszczu kamiennym podana Wydziałowi Filozoficznemu Sekcyi Matematyczno-Fizyczney Uniwersytetu Jagielońskiego przez Franciszka Makólskiego Nauczyciela Fizyki i Zoologii Szkoły Woiewódzkiey w Kielcach, w celu dostąpienia zaszczytu Doktora Filozofii, Wydana w Kielcach w Drukarni Jana Nep. Wodiczki 1820. r., ss. 38, (s. 16-17).^[36] Plik PDF; plik eLib.

• Morin Jean Baptiste, (1654), Vincentii Panurgi Epistola de tribus impostoribus. Ad clarrissimum virum Joan. Baptistam Morinum, doctorem medicum atque regium matheseos professorem, Parisiis M.DC.LIV (1654), (s. 90). Plik doi; plik GoogleBooks.

• +des Noyers Pierre, (1844), Portfolio Królowéj Maryi Ludwiki. Czyli Zbiór listów, aktów urzędowych i innych dokumentów, ściągających się do pobytu téj monarchini w Polsce, przełożonych z francuzkiego na język polski przez Konstancyą Hr. Raczyńską, Hr. Józefę Radolińską, Romana Ziołeckiego i Jestrzębskiego. Wydany przez Hr. Edwarda Raczyńskiego, tom 1 i 2, Poznań 1844. Pliki: tom 1, tom 2

• +des Noyers Pierre, (1859), Lettres de Pierre des Noyers secrètaire de la Reine de Pologne Marie-Louise de Gonzague Princesse de Mantoue et de Nevers, pour servir à l’Histoire de Pologne et de Suède de 1655 à 1659. Berlin 1859. Plik PDF.

• Rizzi-Zannoni Giovanni Battista Antonio, (1772), Carte de la Pologne, Londyn 1772. Plik sLib.

• Silliman G.S., (1859), Origin of aerolites, New York 1859, ss. 31, (s. 24).^[37] Plik DjVu; plik DjVu.

• Urlewicz Katarzyna, Piotr des Noyers, sekretarz i doradca dwóch koronowanych Francuzek, portal Pasaż Wiedzy, Muzeum Pałacu króla Jana III w Wilanowie.

• Walesiak Tomasz, (2016), korespondencja e-mail (luty 2016).

• Woźniak Beata, Woźniak Marek, (2013), Kamień, który zniszczył wieżę więzienną (Stone, who destroyed the prison tower), Acta Soc. Metheor. Polon., 4, 2013, s. 121-128 (abstrakt). Plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  ; plik ASMP.

Przypisy

Zobacz również

• warszawskie Stare Miasto → Warszawa 1600/Galerie

• meteoryt Sagan (Dąbrowa Łużycka)

Linki zewnętrzne

• Wikipedia – Góra Gnojna  ●  Wieża Biała w Warszawie  ●  Wieża Marszałkowska w Warszawie  ●  Ulica Kamienne Schodki w Warszawie  ●  Bazylika archikatedralna św. Jana Chrzciciela w Warszawie
• Wikipedia – Boratini (Boratyni, Burattini) Tytus Liwiusz
• Wikipedia (FR) – Borel Pierre (biografia – Pierre Borel (c.1620-1671))

• encyklopedia.pwn.pl – Pierre des Noyers
• wilanow-palac.pl – Katarzyna Urlewicz, Piotr des Noyers, sekretarz i doradca dwóch koronowanych Francuzek
• wyborcza.pl – Tajemnice z krypty: tu leży elita polityczna Polski
• warszawa.wikia.com – Bazylika Archikatedralna św. Jana Chrzciciela

• MSMK – Czajka Wiesław, Mapa Spadków Materii Kosmicznej na obszar Polski (astroblemy.pl/MSMK; Internet Archive, Wayback Machine – http://astroblemy.pl/)