(Unless otherwise stated, the copyright of the materials included belong to Jan Woreczko & Wadi.)
Tektyty
Z Wiki.Meteoritica.pl
Linia 1: | Linia 1: | ||
__NOTOC__ | __NOTOC__ | ||
{{VerifyLevel |level=0i}} | {{VerifyLevel |level=0i}} | ||
+ | [[Grafika:Tektites_(location).jpg|240px|thumb|Rejony występowania tektytów na świecie (fragment planszy z portalu [http://www.woreczko.pl/meteorites/features/glossary-Tektites.htm woreczko.pl])]] | ||
'''Tektyt''' (ang. ''tektite'') to naturalne, bardzo bogate w krzemionkę szkliwo, praktycznie nie zawierające wody, powstałe ze stopionej skały podłoża i rozproszone na dużym obszarze w postaci drobnych fragmentów (kropli?). Zakłada się, że powstały podczas spadku dużej asteroidy na Ziemię. W przeciwieństwie do szkliwa impaktowego znajdywanego wewnątrz lub wokół średniej wielkości struktur impaktowych, tektyty były wyrzucone znacznie dalej. Nazwa od greckiego τεκτοσ (''tektos'') - roztopione.<ref>na podstawie informacji z portalu woreczko.pl</ref> | '''Tektyt''' (ang. ''tektite'') to naturalne, bardzo bogate w krzemionkę szkliwo, praktycznie nie zawierające wody, powstałe ze stopionej skały podłoża i rozproszone na dużym obszarze w postaci drobnych fragmentów (kropli?). Zakłada się, że powstały podczas spadku dużej asteroidy na Ziemię. W przeciwieństwie do szkliwa impaktowego znajdywanego wewnątrz lub wokół średniej wielkości struktur impaktowych, tektyty były wyrzucone znacznie dalej. Nazwa od greckiego τεκτοσ (''tektos'') - roztopione.<ref>na podstawie informacji z portalu woreczko.pl</ref> | ||
Linia 15: | Linia 16: | ||
Człowiek zwrócił uwagę na tektyty tysiące lat temu. Ze Szkła Pustyni Libijskiej robiono ostrza noży, a w czasach starożytnego Egiptu uznawano je za klejnot. W grobowcu Tutanchamona znaleziono naszyjnik z żółtawym skarabeuszem. Aborygeni uważali, że australity to magiczne kamienie. Filipinity miały przynosić szczęście, znajdowano je przecież przy okazji poszukiwania złota. Mołdawity są cenione w jubilerstwie do dzisiaj. | Człowiek zwrócił uwagę na tektyty tysiące lat temu. Ze Szkła Pustyni Libijskiej robiono ostrza noży, a w czasach starożytnego Egiptu uznawano je za klejnot. W grobowcu Tutanchamona znaleziono naszyjnik z żółtawym skarabeuszem. Aborygeni uważali, że australity to magiczne kamienie. Filipinity miały przynosić szczęście, znajdowano je przecież przy okazji poszukiwania złota. Mołdawity są cenione w jubilerstwie do dzisiaj. | ||
+ | |||
+ | Jeden raz zaobserwowano spadek meteorytu przypominającego tektyt, był to spadek meteorytu [[Igast]] 17 maja 1855 r. w Estonii. Obecnie uznawanego za [[:Category:Pseudometeoryty|pseudometeoryt]]?! | ||
Tektyty również leżą w sferze zainteresowania miłośników meteorytów. | Tektyty również leżą w sferze zainteresowania miłośników meteorytów. | ||
Linia 146: | Linia 149: | ||
* pseudometeoryt [[Igast]] | * pseudometeoryt [[Igast]] | ||
+ | |||
+ | * inne znalezisko zespołu Ł.Karwowski, T.Brachaniec, K.Szopa – meteoryt [[Lechówka]] | ||
== Linki zewnętrzne == | == Linki zewnętrzne == |
Wersja z 21:39, 12 wrz 2015
Tektyt (ang. tektite) to naturalne, bardzo bogate w krzemionkę szkliwo, praktycznie nie zawierające wody, powstałe ze stopionej skały podłoża i rozproszone na dużym obszarze w postaci drobnych fragmentów (kropli?). Zakłada się, że powstały podczas spadku dużej asteroidy na Ziemię. W przeciwieństwie do szkliwa impaktowego znajdywanego wewnątrz lub wokół średniej wielkości struktur impaktowych, tektyty były wyrzucone znacznie dalej. Nazwa od greckiego τεκτοσ (tektos) - roztopione.[1]
Tektyty uległy przetopieniu w temperaturach wyższych niż topienie szkieł wulkanicznych, szybko też stygły. Są to szkliwa krzemianowe zasobne w SiO2, ale w przeciwieństwie do szkieł wulkanicznych są bezwodne.
Tektyty wzbudzają wielkie emocje wśród naukowców i kolekcjonerów, którzy od lat szukają odpowiedzi na pytanie, skąd one pochodzą. Wysuwano teorie, że są odpadami prehistorycznego przemysłu szklarskiego, kamieniami stopionymi podczas pożaru lasu, szkłem wulkanicznym czy deszczem szklanych meteorytów. Przez długi czas popularna była romantyczna hipoteza, że są kamieniami stopionymi i wyrzuconymi w kierunku Ziemi przez meteoryt, który spadł na powierzchnię Księżyca albo, że pochodzą z wulkanów na Srebrnym Globie. Dziś większość naukowców uważa, że tektyty to szkliwo, które powstało ze skał ziemskich stopionych uderzeniami wielkich meteorytów i wyrzucone na duże odległości. Spadły one na powierzchnię Ziemi jako deszcz tektytów, ale w innym miejscu niż utworzony krater.
Tektyty znajdujemy na pewnych obszarach. Największe pole spadków to Australazja z półwyspem Indochińskim (Tajlandia, Laos, Wietnam, Kambodża, południowa cześć Chin), Filipinami, Malezją, Indonezją i Australią. Fascynujące jest to, że nie połączono ich dotąd z żadnym kraterem meteorytowym. Drugie pole to obszar Ameryki Północnej ze stanami Georgia (georgianity) i Teksas (bediazyty). Wiąże się je z kraterem Chesapeake u wschodnich wybrzeży USA, który powstał ok. 35 mln lat temu. Kolejne to czeskie mołdawity wiązane z kraterem Ries w Niemczech datowanym na 14,5 mln lat. Z kolei tektyty znajdowane na Wybrzeżu Kości Słoniowej wiąże się z odległym o 400 km kraterem Busumtwi w sąsiedniej Ghanie. Znajdowane na pograniczu Egiptu i Libii Szkło Pustyni Libijskiej (Libyan Desert Glass) wiązane jest z polem kraterów przy Wielkim Morzu Piasku (Great Sand See).
Tektyty podobnie jak meteoryty otrzymują nazwy od miejsc ich występowania, np. indochinity są z Indochin, australity z Australii, mołdawity z Czech, a ich nazwa pochodzi od rzeki Wełtawy po niemiecku Moldau.
Tektyty mogą być różnej wielkości. Te poniżej milimetra nazywamy mikrotektytami, znajduje je się nawet na dnie oceanów. Prawdziwym kolosem jest Indochinit typu Muong Nong (z pogranicza Tajlandii i Laosu) – znaleziono okaz o wadze 29 kg. Największe mołdawity mają do pół kilograma. Jednak większość okazów waży po kilka, kilkanaście gramów. Tektyty zadziwiają swoimi kształtami. Spotykamy okazy okrągłe, owalne, cylindryczne, maczugowate, dyski, podobne do kropli, łzy, niekiedy blaszki albo bezkształtne okazy, które ukazują warstwową strukturę. Każdy kolekcjoner marzy, aby w swojej kolekcji mieć australit, tzw. guzik. Kompletne okazy osiągają ceny nawet kilku tysięcy dolarów.
Człowiek zwrócił uwagę na tektyty tysiące lat temu. Ze Szkła Pustyni Libijskiej robiono ostrza noży, a w czasach starożytnego Egiptu uznawano je za klejnot. W grobowcu Tutanchamona znaleziono naszyjnik z żółtawym skarabeuszem. Aborygeni uważali, że australity to magiczne kamienie. Filipinity miały przynosić szczęście, znajdowano je przecież przy okazji poszukiwania złota. Mołdawity są cenione w jubilerstwie do dzisiaj.
Jeden raz zaobserwowano spadek meteorytu przypominającego tektyt, był to spadek meteorytu Igast 17 maja 1855 r. w Estonii. Obecnie uznawanego za pseudometeoryt?!
Tektyty również leżą w sferze zainteresowania miłośników meteorytów.
Potwierdzono występowanie mołdawitów w Polsce (Brachaniec et al. 2013).
Polska gałąź mołdawitów
W listopadzie 2012 roku na Dolnym Śląsku w formacji osadowej pannon (wczesne piętro późnego miocenu) natrafiono na polską gałąź mołdawitów. Wiek formacji – tzw. formacja gozdnicka – wskazuje na zgodność z wiekiem mołdawitów znajdowanych na Zachodnich Morawach i na obszarze Łużyc. Wstępna eksploracja terenowego odsłonięcia („North Stanisław”) zaowocowała wyseparowaniem 7 fragmentów tektytów o łącznej wadze około 0,3 g (największy fragment ważył 0,16 g). Wstępne analizy prowadził prof. Łukasz Karwowski z Uniwersytetu Śląskiego – skład mineralogiczny badanych fragmentów potwierdził ich impaktowa genezę (Brachaniec et al. 2013).
Późniejsze poszukiwania terenowe zaowocowały identyfikacją innych stanowisk występowania mołdawitów na Dolnym Śląsku. Z wytypowanych wielu potencjalnych lokalizacji, gdzie formacja gozdnicka jest odsłonięta, udało się, jak dotychczas, potwierdzić występowanie mołdawitów na trzech stanowiskach: Gozdnica, Mielęcin i kopalnia odkrywkowa glin ogniotrwałych „Stanisław” („North Stanisław”) w pobliżu wsi Rusko. Znaleziono kilkanaście okazów mołdawitów. Największe w najdalej wysuniętej na zachód Gozdnicy (0,16-0,53 g) – największy okaz 0,53 g o rozmiarach 1,6×0,7 cm. W pozostałych dwóch stanowiskach fragmenty miały średnio 0,003-0,15 g (Brachaniec et al. 2014, 2015).
- Fragmenty zostały znalezione w strefie tzw. formacji gozdnickiej.
- Wszystkie okazy są para autochtoniczne, ich położenie wskazuje, że były przetransportowane przez dawne rzeki (w wyniku procesów fluwialnych, fluvial transport) z obszaru niemieckich Łużyc (Lusatian area).
- Największe okazy (>0,9 cm) znaleziono bliżej Łużyc, zaś mniejsze (<0,3 cm) w większej odległości od ich źródła, co jest zgodne z modelem koryt dawnych rzek tego rejonu.
Odkrycie mołdawitów na terenie Polski zmienia dotychczasowy model rozrzutu mołdawitów wiązanych z kraterem Ries (Nördlinger Ries) (Brachaniec 2013; Brachaniec et al. 2013, 2014, 2015; Trnka et al. 2002).
Ciekawostki
Skarb średzki
(Informacja: Tomasz Jakubowski, Antoni Stryjewski)
Za Wikipedią:
- „Jednym z elementów skarbu jest złota korona kobieca prawdopodobnie należąca do żony cesarza Karola IV Luksemburskiego, Blanki de Valois (królowa Czech i Niemiec). Wykonana ze złota, zdobiona szlifowanymi kamieniami szlachetnymi (głównie czerwone granaty (47), niebieskie spinele (16) i szafiry (12) oraz szmaragdy (7), jaspisy (4), akwamaryny (2) i tektyty (2) oraz 26 pereł).”
Kamienie szlachetne i ozdobne w koronie identyfikował wysokiej klasy specjalista geolog-gemmolog prof. Michał Sachanbiński (1996):
(…) Drugim [pierwsze to szmaragdy], bardzo oryginalnym kamieniem o barwie zielonej, zdobiącym klejnoty średzkie, jest tektyt. Dwa niewielkie, okrągławe okruchy ciemnozielonych tektytów wprawiono symetrycznie w środki dwóch skrzydeł orła na koronie. Tektyty zostały zidentyfikowane na podstawie widocznej pod mikroskopem „ospowatej” powierzchni (il. 62.). Widoczne na tej powierzchni wgłębienia, „wżery” są typowe dla tektytów czeskich (wełtawitów).
(…) Prawdopodobnie już w czasach prehistorycznych ceniono je [mołdawity] jako talizmany, a później jako kamienie szlachetne. Świadczą o tym znaleziska tych kamieni w wykopaliskach archeologicznych z paleolitu (Gudensova jaskinia koło Kremža i okolice Willendorfu w Austrii) oraz w licznych punktach na Morawach i w południowych Czachach. Nieco później wełtawity były również z upodobaniem używane jako kamienie szlachetne, a szlifowano je przy użyciu różnych szlifów fasetkowych. Zainteresowanie wełtawitami przejściowo jednak zanikło, kiedy okazało się, że ich własności chemiczne i fizyczne są bardzo zbliżone do własności niektórych rodzajów szkła butelkowego, którym można je bardzo łatwo zastąpić. Obecnie w jubilerstwie stosuje się przede wszystkim nieoszlifowane, surowe wełtawity, w których uwydatnia się ich charakterystyczna, niepowtarzalna powierzchnia. (…)
Lokalizacja
(G) Gozdnica, (M) Mielęcin, (N) „North Stanisław”
* W 2018 roku Google zmieniło zasady działania apletu, mapa może wyświetlać się niepoprawnie (pomaga Ctrl+F5); więcej → Szablon:GEMap-MyWiki
Stanowiska, gdzie znaleziono polskie mołdawity (Brachaniec et al.).
„North Stanisław” – kopalnia odkrywkowa glin ogniotrwałych „Stanisław” w pobliżu wsi Rusko.
Galeria
Naukowcy z Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego podczas poszukiwań mołdawitów w żwirowni na Dolnym Śląsku (2014 r.). Na zdjęciu od lewej: prof. Łukasz Karwowski, mgr Tomasz Brachaniec i dr Krzysztof Szopa (fot. Jan Woreczko) |
Stanowiska występowania mołdawitów (fot. Jan Woreczko & Wadi)
Stanowisko Gozdnica. Prof. Łukasz Karwowski szuka mołdawitów w odsłonięciu formacji gozdnickiej. Maksymalna grubość formacji to około 9 m, mołdawity są losowo rozproszone w strefie o grubości 3 m w górnej części odsłonięcia. Stwierdzono występowanie fragmentów skamieniałego drewna, ale brak gniazd gliny |
||
Znalezione okazy mołdawitów (fot. Jan Woreczko & Wadi)
Wadi z jednym z większych fragmentów mołdawitów polskich |
Bibliografia
- Bouška Vladimír, Rost Rudolf, (1968), Celková váha vltavínů (Total weight of moldavites), Sborník Národního muzea v Praze, vol. XXIV B, nr 4, s. 153-184.[2] Plik PDF.
- Brachaniec Tomasz, (2013), Impakty Ries-Steinheim. Wzorzec rozrzutu mołdawitów (Ries-Steinheim impacts. Model of moldavites strewnfield), Acta Soc. Metheor. Polon., 4, 2013, s. 9-21. Plik PDF.
- Brachaniec Tomasz, Karwowski Łukasz, Szopa Krzysztof, (2013), Pierwsze znalezisko polskich mołdawitów (The first discovery of Polish moldavites), Acta Soc. Metheor. Polon., 4, 2013, s. 37-38 (abstrakt). Plik DjVuŹródło: Wiki.Meteoritica.pl; plik ASMP.
- Brachaniec Tomasz, Szczyrba Mirosław, (2014), Pęcherzyki w szkliwie mołdawitów (Bubbles in moldavite glass), Acta Soc. Metheor. Polon., 5, 2014, s. 17-20. Plik PDF.
- Brachaniec Tomasz, Szopa Krzysztof, Krzykawski Tomasz, Broszkiewicz Adam, Szczyrba Mirosław, (2014), Topliwość tektytów (Tektites melting), Acta Soc. Metheor. Polon., 5, 2014, s. 21-24. Plik PDF.
- Brachaniec Tomasz, Szopa Krzysztof, Szczyrba Mirosław, (2014), Osady molasowe źródłem mołdawitów (Molasse deposits as a source of moldavites), , Acta Soc. Metheor. Polon., 5, 2014, s. 25-29. Plik PDF.
- Brachaniec Tomasz, Szopa Krzysztof, Krzykawski Tomasz, Broszkiewicz Adam, (2014), Migracja żelaza w indochinicie podczas jego wygrzewania w 1100°C: badania EMPA i XRD (Iron migration in indochinite during heating in 1100°C: EMPA and XRD investigation), Acta Soc. Metheor. Polon., 5, 2014, s. 47-51. Plik PDF.
- Brachaniec Tomasz, Szopa Krzysztof, Karwowski Łukasz, (2014), Discovery of the most distal Ries tektites found in Lower Silesia, southwestern Poland, Meteoritics & Planetary Science, vol. 49(8), 2014, s. 1315-1322. Plik PDF.
- Koeberl Christian, Brandstätter Franz, Niedermayr Gerhard, Kurat Gero, (1988), Moldavites from Austria, Meteoritics, 23(4), 1988, s. 325-332. Plik PDF; plik PDF.
- Lewiński Jan, (1899), Mołdawity, Wszechświat, nr 19, t. XVIII, 1899, s. 297-299. Plik PDF.
- +O'Keefe John Aloysius, (1963), Tektites, The University of Chicago Press, 1963, ss. 228; ISBN 978-0226624983.
- +O'Keefe John Aloysius, (1976), Tektites and their origin, Elsevier Scientific Pub. C., Amsterdam-New York, 1976, ss. 254; ISBN 0444413502. Plik eBook.
- Pilski Andrzej S., (1994), Szklane meteoryty, Meteoryt, 1, 1994, s. 2-5. Plik PDF.
- +Sachanbiński Michał, (1996), Kamienie szlachetne w klejnotach monarszych ze Środy Śląskiej, w: J. Pietrusiński, J. Witkowski, Klejnoty monarsze. Skarb ze Środy Śląskiej, Wrocław 1996, s. 64-74.
- Suess Franz E., (1900), Die Herkunft der Moldavite und verwandter Gläser (Mit acht Lichtdrucktafeln (Nr. XI [I]-XVIII [VIII]) und 60 Zinkotypien im Text), Jahrbuch der Kaiserlich-Königlichen Geologischen Reichsanstalt, 50, 1900, s. 193-382.[3] Plik DjVu.
- +Trnka Milan, Houzar Stanislav, (2002), Moldavites: a review, Bulletin of the Czech Geological Survey, vol. 77, nr 4, 2002, s. 283-302. Plik PDF.
- +Urey Harold C., (1957), Origin of Tektites, Nature, 179, 1957, s. 556-557. Plik PDF.
Przypisy
Zobacz również
- pseudometeoryt Igast
- inne znalezisko zespołu Ł.Karwowski, T.Brachaniec, K.Szopa – meteoryt Lechówka
Linki zewnętrzne
- woreczko.pl – Tektyty (Tektites) ● Moja kolekcja tektytów/impaktytów (My tektites/impactites collection)
- Wikipedia – Miocen ● Tektyty
- Wikipedia – Skarb średzki
- Wikipedia (DE) – Nördlinger Ries