O ile nie zaznaczono inaczej, prawa autorskie zamieszczonych materiałów należą do Jana Woreczko & Wadi.

(Unless otherwise stated, the copyright of the materials included belong to Jan Woreczko & Wadi.)

Z Wiki.Meteoritica.pl

Strona w budowie (Site under construction) Jeszcze to chwilę potrwa (It will take a while)

Węgierska Jelica?!

Kisvarsány →
Masa główna (1,55 kg) meteorytu Kisvarsány w zbiorach Muzeum Historii Naturalnej w Budapeszcie
Spadek
Lokalizacja	Szabolcs-Szatmar-Bereg, Węgry
Położenie[1]	48°10'00"N, 22°18'30"E
Data	24 maja 1914 roku, 18:45
Charakterystyka
Typ	chondryt zwyczajny L6
Masa	1550 g (zachowało się w kolekcjach)
Liczba okazów	6 okazów; deszcz meteorytów!
Meteoritical Bulletin Database

Spadek deszczu (!) meteorytów 24 maja 1914 roku na Węgrzech. Współcześnie zachowało się w muzeach około 1,6 kg fragmentów meteorytu Kisvarsány (największy okaz waży 1,55 kg, a pozostałe fragmenty mają po kilka gram). Ale zachowane relacje świadków z obserwacji bolidu i spadających okazów, sugerują, że łączna waga spadłych okazów mogła sięgać 50-100 kg (!). Mogło spaść kilkadziesiąt, a może nawet 100 sztuk. W ciągu ponad stulecia, które minęło od tego czasu, większość okazów albo zniknęła, zaginęła, albo leży niezidentyfikowana i nieoznaczona w posiadaniu osób prywatnych, muzeów itp. Czytając relacje świadków spadku, można zaryzykować stwierdzenie, że był to deszcz meteorytów na miarę serbskiej Jeliki.

Źródła opisują 5-6 znalezionych okazów. Węgierski kolekcjoner Zsolt Kereszty próbuje wyjaśnić historie i losy zachowanych (i zaginionych!) okazów.

Meteoryt Kisvarsány to popularny i najczęściej spadający chondryt zwyczajny typu L6.

Okoliczności spadku opisane są na portalu Corona Borealis Observatory prowadzonym przez Zsolta Kereszty (tłumaczenie ChatGPT i Google Translator, redakcja Redakcji):

Historia spadku meteorytu Kisvarsány

Na podstawie zachowanych zapisków meteoryt Kisvarsány jest uważany za najważniejszy spadek meteorytu na Węgrzech. Całkowita masa spadłych okazów mogła osiągnąć 50–100 kg (!) i mogło ich być kilkadziesiąt, a nawet około 100 sztuk. Większość okazów przez ponad stulecie uległa jednak zagubieniu, zniszczeniu lub leży niezidentyfikowana i nieoznaczona w prywatnych kolekcjach, muzeach itp. Wskazane byłoby ponowne przeanalizowanie tego spadku pod kątem naukowym, uporządkowanie istniejących dokumentów, poszukiwanie zachowanych okazów oraz ponowne poszukiwania w terenie za pomocą wykrywaczy metalu.

Najbardziej szczegółowy i syntetyczny opis spadku meteorytów Kisvarsány, ich próbek, ognistej kuli itp. został opublikowany przez młodszego Lajosa Barthę w kwietniowym i majowym wydaniu czasopisma „Meteor” w 1989 roku. Poniżej znajduje się cytat z tego opracowania:

„Meteoryt Kisvarsány (obecnie: Varsánygyüre)

24 maja 1914 roku, późnym popołudniem, ale jeszcze za dnia, wiele osób na terenie ówczesnych komitatów Hajdú, Szabolcs, Szatmár i Zemplén widziało jasną „ognistą kulę” przelatującą po niebie. Zjawisko to zostało opisane przez: Béla Rácza (Szerep, komitat Bihar), nauczyciela Antala Váradiego (Kaba, komitat Hajdú), kandydata na nauczyciela Endre Szobiego (Őr, komitat Szabolcs), meteorologa Lajosa Lékly’ego (Bodrogkeresztúr), dyrektora muzeum dr. Andrása Jósę (Nyíregyháza) oraz Sándora Virányiego (komitat Szabolcs). Dane pośrednie pochodziły także od Tibora Kanizsay’a (Újfehértó, komitat Hajdú) oraz anonimowego obserwatora z miejscowości Gáva. Liczne relacje pojawiły się również w prasie z Nyíregyházy.

Czas i czas trwania zjawiska.

Obserwatorzy podali czas zjawiska między 18:00 a 18:45 (CET – czas środkowoeuropejski). Na podstawie najbardziej wiarygodnych danych (Antal Váradi: 18:25–18:25, Béla Rácz: 18:30) można ustalić, że zjawisko pojawiło się między 18:25 a 18:30. Wielu świadków zauważyło, że ruch ognistej kuli był stosunkowo powolny.

Opis bolidu.

Ognistą kulę opisywano jako kształt „gruszki” lub „kropli wody”. Jej średnica była porównywana do pełni Księżyca lub oceniana jako dwa-trzy razy większa, co odpowiada wielkości od 0,5 do 1,5 stopnia. W Kaba była tak jasna, że „oświetliła krajobraz”. Fakt, że była widoczna za dnia, świadczy o bardzo dużej jasności, szacowanej na -15 do -20 magnitudo. Jej kolor był jednolicie biały lub srebrzysty, a według Béla Rácza „iskrzyła”. Po kuli pozostawał widoczny ślad przez kilka sekund, a następnie długi, trwający 30–40 minut ogon, który został rozproszony przez wiatr na dużej wysokości. Na końcu swojej trajektorii, z perspektywy Nyíregyházy, bolid eksplodował, rozpadając się na trzy części. Huk eksplozji był słyszany w miejscowościach Őr i Nyíregyháza, ale nie z większych odległości.

Trajektoria i wysokość bolidu.

W Szerep, Kaba, Nyíregyháza i Őr ognista kula była widoczna w kierunku północno-zachodnim, północnym i północno-wschodnim, a tylko w Bodrogkeresztúr w kierunku południowo-zachodnim. Trajektoria na mapie sugeruje, że bolid poruszał się na linii Heves, Polgár i Hajdúnánás oraz Nyírtura–Nyírbogdány. Szacowana wysokość na początku trajektorii wynosiła 40–50 km, a na jej końcu 20–25 km.

Deszcz meteorytów i meteoryty.

W rejonie miejscowości Vásárosnamény, na północ i zachód od niej – w Kis- i Nagyvarsány (obecnie Varsánygyüre) oraz Gemzse – zaobserwowano spadek wielu meteorytów. Według aptekarza Ferenca Budaya z Vásárosnamény spadło około 30 meteorytów, a mieszkańcy Kisvarsány widzieli, jak niektóre wpadły do rzeki Cisy. Na podstawie znalezionych okazów stwierdzono, że meteoryty spadły na obszar elipsy o długości 10 km i szerokości 6 km.

Zebrano sześć okazów o łącznej masie 3,3 kg. Całkowitą masę meteorytów, na podstawie znalezisk i jasności bolidu, oszacowano na 50–100 kg. Obecnie jeden okaz o masie 1507 g znajduje się w muzeum w Rudabányi, a trzy mniejsze fragmenty (3,8 g, 1,4 g i 0,3 g) w kolekcji w Debreczynie. Meteoryt rudabányai ma kształt zbliżony do walca, jego powierzchnia jest pokryta cienką czarną skorupą obtopieniową. Fragmenty zawierają charakterystyczne wtrącenia oliwinowe, typowe dla chondrytów.”

Źródło: czasopismo „Meteor” z kwietnia 1989 r., s. 45–46. (ifj. Lajos Bartha)

(…)

W dalszej części artykułu Lajos (1989) opisy relacji świadków spadku…
Przykład:

1. Ręcznie napisany pocztówka. Stempel pocztowy: Mándok, 29 maja (1)914. -- Adresat: Wielmożny dr András Jósa, Nyíregyháza.

„Drogi Ojcze! Spadek meteorytu rzeczywiście miał miejsce w Kisvarsány 24 maja około godziny 18:30. Spadły meteoryt rozpadł się na kilka mniejszych fragmentów, z których większość wpadła do Cisy. Prawdopodobnie uda się odnaleźć kilka fragmentów, które miejscowy urzędnik z Gyüre wyśle do mnie. Gdy tylko je otrzymam, natychmiast prześlę je drogiemu Ojcu. Podczas spadku meteoryt pozostawił za sobą gęsty, kłębiący się, poszarpany ślad dymu, który wydawał się mieć 10–12 metrów długości (tak! – przyp. red.) i 50–60 cm szerokości. Spadkowi towarzyszył silny, grzmotopodobny odgłos, trwający 1,5–2 minuty. – Z wyrazami szacunku – Sanyi.”

Ciekawostka: Również w 1914 roku (17 lipca) na terenie Węgier spadł inny chondryt zwyczajny – Nyirábrany typu LL5! Natomiast 14 lat wcześniej, 25 lipca 1900 roku, spadł niedaleko chondryt zwyczajny L6 – Ofehértó. Dużo spadków na niewielkim obszarze w tak krótkim czasie!

Kolekcje

Masa główna meteorytu znajduje się w zbiorach Muzeum Historii Naturalnej w Budapeszcie (trafił tam w 1958 roku (Hadobás 1988)).

Fragmenty meteorytu Kisvarsány znajdują się tylko w kilku kolekcjach:

Zbiór	waga fragmentów (Koblitz MetBase)	uwagi
Nyiregyháza, Mus. (Jósa András Múzeum)	1549 g	main mass; obecnie w zbiorach MHN w Budapeszcie; w 1914 roku do muzeum w Nyiregyháza trafiły okazy: 16, 50, 110, 1350, 1550 g (András 1914, Nyírvidék)
Helsinki, Geol. Mus. Univ.	24 g	do Helsinek fragment trafił zapewne za sprawą fińskiego geologa Hugo Birger Wiik?
Debrecen, Reform College	5,6 g	3,8, 1,4 i 0,3 g (Lajos 1989)
Kankakee, Illinois, J.Schwade Colln.	2,3 g
Washington, Natl. Mus. Nat. Hist.	1,2 g

W muzeum Nyiregyháza, Mus. znajdowała się też masa główna (1,108 kg) meteorytu Nyirábrany.

Katalog Tokody (1951) wymienia tylko dwa fragmenty tego meteorytu: 110 i 55 g. W katalogu Ravasz (1969) nie ma żadnej informacji o tym meteorycie!

Brak fragmentów tego meteorytu w polskich zbiorach.

Losy okazów

• W artykule w András (1914, Nyírvidék) są wymienione okazy: 16, 50, 110, 1350, 1550 g!

• Notatka Lajos w Hadobás (1988) pisze, że:

„W 1933 roku Węgierskie Muzeum Narodowe w zamian za 2 sztuki meteorytów z Kisvarsány przekazało do muzeum [w Nyiregyháza] fragmenty meteorytów z Mócs i Knyahinya. Ponieważ obecnie przechowywany meteoryt z Kisvarsány trafił do muzeum w 1958 roku, wcześniejsze dwa egzemplarze, gdzieś zaginęły! Warto byłoby to zbadać.”

• Badany w 1953 roku (Mauritz et al. 1953) fragment 505 g…:

„Badany meteoryt pochodzi ze zbiorów ewangelickiego gimnazjum w Nyíregyházie, dokąd trafił jako dar M. Balogha, reformowanego pastora z Nagyvarsány. Większy fragment waży 505 g.” Ponadto badany jest także okaz ważący 49 g. Są to więc kolejne fragmenty. Autorzy podają, że „Większy fragment jest również jedynie odłamkiem; jego powierzchnie przełamu są jasnoszare, a sam materiał łatwo się kruszy, ponieważ jest przecięty drobnymi pęknięciami.”

Zsolt Kereszty sporządził zestawienie znanych fragmentów tego meteorytu:

Waga	lokalizacja	uwagi (Zsolta); uwagi [Redakcji]
1549 g	Muzeum im. Andrása Jósy, Nyíregyháza	(jaka jest obecna masa?) [okaz (1,55 kg) jest obecnie w Budapeszcie]
1104 g	znajdował się w Muzeum w Rudabánya	(gdzie jest obecnie?) [Zsolt źle rozpoznaje okaz! Hadobás (1988) taką wagę podaje dla okazu meteorytu Nyirábrany w tym muzeum]
110+55 g	Węgierskie Muzeum Historii Naturalnej w Budapeszcie	(pytanie, czy rzeczywiście tam się znajdują?)
3,8+1,4+0,3 g	Kolegium Reformowane w Debreczynie, Debreczyn (Debrecen, Reform College)
0,5 g	USNM, Waszyngton
10–20 g	u badaczy z Uniwersytetu Eötvösa Loránda (ELTE)
10–20 g	w prywatnych kolekcjach

Źródła

Nyírvidék, 1914 május 28 (28 maja, s. 4)

Nyírvidék, 1914, s. 4

Tłumaczenie (ChatGPT): — Meteor w biały dzień. W ubiegłą niedzielę, pod wieczór, około godziny 18:45, niezwykłe zjawisko zwróciło uwagę licznych przechodniów spacerujących ulicami i targowiskiem w związku z odbywającym się tam jarmarkiem. Na północno-zachodnim niebie nagle pojawiła się silna smuga światła, która przemierzyła ponad jedną trzecią sklepienia niebieskiego w kierunku północno-wschodnim. W pewnym momencie eksplodowała, dzieląc się na trzy części. Smuga światła pozostała widoczna przez kilka minut. W miejscu eksplozji pojawiła się dymopodobna, szara chmura, która stopniowo się rozproszyła. Odgłos eksplozji dotarł po 5–6 sekundach i przypominał trzy kolejne wystrzały armatnie. Huk eksplozji oraz fala uderzeniowa były tak silne, że w mieście zadrżały szyby w wielu oknach. Szybko ustalono, że światło i dźwięk pochodziły od meteoru o niezwykłych rozmiarach. Miejsce eksplozji znajdowało się na północny wschód od Nyíregyházy. Ponieważ w okolicach Kemecse i Demecser huk słyszano od strony Nyíregyházy, można przypuszczać, że fragmenty meteorytu spadły gdzieś w rejonie Pazony i Tura, o ile nie spłonęły całkowicie podczas lotu. Co ciekawe, według doniesień prasy z Budapesztu, w tym samym czasie w okolicach Hajdúhadház spadł większy fragment meteorytu, który pasterze znaleźli głęboko wbity w ziemię. Oba te zjawiska niewątpliwie są efektem tego samego meteoru, który wszedł w ziemską atmosferę i eksplodował.

András, Nyírvidék, 1914 julius 26 (26 lipca, s. 5)

András 1914, s. 5

Tłumaczenie (ChatGPT): Nowy meteoryt w Szabolcs 24 maja bieżącego roku na wschód od nas meteoryt eksplodował z takim hukiem, że w Nyíregyházie drzwi i okna trzęsły się, jakby doszło do trzęsienia ziemi. Meteoryt wydawał się większy od Księżyca. Zjawisko było widoczne w Mándoku, Palóczu (na terenie powiatu Ung) oraz na wschodzie, co oznacza, że eksplozja miała miejsce co najmniej 100 kilometrów od nas. Meteoryt rozpadł się na drobne fragmenty. Dzięki staraniom Virányiego Sándora, głównego sędziego powiatowego, oraz Evvy Istvána, honorowego głównego sędziego powiatowego, do naszego muzeum trafiły cztery fragmenty o masie 1550 g, 110 g, 50 g i 16 g, pochodzące z Nagyvarsány. Buday Ferencz, aptekarz z Vásárosnamény, jest w posiadaniu większego fragmentu, który obiecał przekazać naszemu muzeum. Według jego relacji, w okolicach Namény spadło około 30 fragmentów. 22 czerwca bieżącego roku Somlyódy János, mój przyjaciel i główny sędzia powiatowy regionu Ligetalja, również przesłał do muzeum meteoryt ważący 1350 g, czarny na zewnątrz, o ciemniejszym kolorze wnętrza niż meteoryt z Varsány, wraz z poniższym listem: „2706–1914. Od głównego sędziego powiatowego regionu Ligetalja. Do Dyrekcji Muzeum Komitatu Szabolcs, Nyíregyháza. 17 czerwca bieżącego roku, około godziny 19, w Nyíracsádzie, nad moim biurem, zauważyłem spadek meteorytu, który nadchodził z północno-wschodniego kierunku. Był on znacznie większy niż meteoryt, który widziano w maju tego roku. Smuga ognia była ogromna, a kilka minut po jej zniknięciu słychać było huk przypominający wystrzały armatnie. Wystąpiło około 7, 8 lub 9 eksplozji następujących po sobie w szybkim tempie. Ustaliłem, że meteoryt spadł na terenie Nyírábrány. Załączam ten fragment meteorytu jako dar dla muzeum, uznając to za mój obowiązek. Czy meteoryt miał inne fragmenty, nie udało mi się jeszcze ustalić, ale będę to monitorował. Jeśli pojawią się nowe informacje, natychmiast je przekażę. Nyíracsád, 22 lipca 1914 r. Somlyódy János, główny sędzia powiatowy.“ Trudno sobie wyobrazić, jak ogromny musiał być meteoryt przed eksplozją, skoro wiadomo, że meteoryt z 24 maja, widoczny z odległości ponad 100 kilometrów, wydawał się znacznie większy od Księżyca w pełni. Nyíregyháza, 25 lipca 1914 r. Dr. Jósa András

Lokalizacja

Według relacji świadków przelotu bolidu na dużym obszarze spadły okazy meteorytu. Lajos (1989) oszacował, że meteoryty spadły na obszar elipsy o długości 10 km i szerokości 6 km.

Elipsa rozrzutu meteorytów Kisvarsány. Znak „?” oznaczają miejsce upadku domniemanych, lecz niezarejestrowanych fragmentów meteorytu (źródło: Lajos 1989)

Mapy

Mapa górna: lokalizacja roju meteorów nyírség w 1914 r. i miejsca, w których zaobserwowano bolidy. Cienkie strzałki wychodzące z każdego miejsca wskazują kierunek punktów pojawienia się i zniknięcia. Gruba strzałka przedstawia ślad meteorytu Kisvarsány, a przerywana strzałka przedstawia ślad meteorytu Nyírábrány (rzut na ziemię) (źródło: Lajos 1989)

Galerie

Zbiory Muzeum Historii Naturalnej w Budapeszcie (fot. Jan Woreczko)

Okaz (1068 g) meteorytu Mezö-Madaras (po prawej u góry); poniżej okaz meteorytu Kisvarsány, po lewej fragment meteorytu Magura i okaz meteorytu Minnichhof

Masa główna (1,108 kg) meteorytu Nyirábrany

Okaz meteorytu Utrecht[2] (6,42 kg) i (po prawej) masa główna (3,3 kg) meteorytu Ofehértó

Fragmenty (0,09 g) meteorytu Kisvarsány w kolekcji Redakcji

Patrz → Mauritz (1953)

Opis tablic

~505 gramowy fragment meteorytu

Bibliografia

• +András Jósa, (1914), Ujabb meteorkő Szabolcsban, Nyírvidék, 60, 1914 julius 26, s. 5. Plik PDF (plik JPG).

• +Hadobás Sándor (Lajos Bartha), (1988), A rudabányai múzeum meteoritjei, Meteor, 18(5), 1988, s. 27-29.^[3] Plik PDF.

• +Hadobás Sándor, (1989), A "rejtélyes" 1914. évi Szabolcs megyei meteorhullás, Meteor, 19(1), 1989, s. 35-37.^[4] Plik PDF.

• Kereszty Zsolt, Magyarország területére hullott vagy itt talált meteoritok, portal Corona Borealis Observatory (CBO). Link Magyar meteoritok.

• Koblitz Jörn, MetBase. Meteorite Data Retrieval Software, Version 7.3 (CD-ROM), Ritterhude, Germany 1994-2012. MetBase.

• +Lajos Bartha, (1989), Csillagászattörténet. Az 1914. évi nyírségi meteorhullásokróls, Meteor, 19(4), 1989, s. 44-48. Plik PDF.

• Levi-Donati G.R., Prinz Martin, (1989), Petrology of three undescribed Hungarian chondrites: Kisvarsány, Mike and Ofehértó, Meteoritics, vol. 24(4), 1989, s. 292. Plik doi; plik aDs.

• Mauritz Béla, Hegedüs Margit, Szelényi Tibor, (1953), A Kisvarsányi Meteorkő (Метеоритный камень из д. Кишваршань; La météorite de Kisvarsány), Földtani Közlöny, 83(4-6), 1953, s. 138-144 (ilustracje). Plik DjVu.

• +Nyírvidék, ÚJDONSÁGOK. Meteor világos nappal, 43, 1914 május 28, s. 4. Plik PDF (plik JPG).

• Ravasz Csaba, (1969), Catalogue of Meteorites of the Hungarian Natural History Museum, Fragmenta Mineralogica et Palaeontologica, 1, 1969, s. 3-110.^[5] Plik PDF; plik PDF.

• Tokody László, Dudichné Vendl Mária, (1951), Magyarország meteoritgyűjteményei (Meteorite collections in Hungary), Akadémiai Kiadó, Budapest 1951, ss. 102. Plik GIF.

• +Wiik Hugo Birger, (1969), On regular discontinuities in the composition of meteorites, Societas scientiarum Fennica. Commentationes physico-mathematicae, 34(13), 1969, s. 135-145. Plik PDF.

Przypisy

Zobacz również

• meteoryty: Jelica, Mocs, Nyirábrany, Ofehértó

Linki zewnętrzne

• Meteoritical Bulletin Database (MBD) – meteoryt Kisvarsány
• Encyclopedia of Meteorites (EoM) – meteoryt Kisvarsány

• Muzeum Historii Naturalnej w Budapeszcie (Hungarian Natural History Museum, Budapest; Budapest, Nat. Mus.) – Magyar Természettudományi Múzeum Budapest  ●  Katalog Tokody (1951)  ●  Meteorites in the Carpatian Basin (english); Kárpát-medencei meteoritok (hungarian)  ●  [katalog → Ravasz (1969)]

• Meteoryt Kisvarsány w kolekcjach polskich – Wadi & Jan Woreczko Collection

• Wikipedia (FI) – Birger Wiik

• woreczko.pl – Obserwowane spadki meteorytów (Meteorite falls (*) – sort by class)

• Portal Meteorite Picture of the Day – kisvarsány