(Unless otherwise stated, the copyright of the materials included belong to Jan Woreczko & Wadi.)
Mezö-Madaras
Z Wiki.Meteoritica.pl
(Różnice między wersjami)
m (→Galerie) |
|||
| (Nie pokazano 46 wersji pomiędzy niniejszymi.) | |||
| Linia 1: | Linia 1: | ||
__NOTOC__ | __NOTOC__ | ||
| - | {{ | + | {{VerifyLevel|level=2i}} |
{{InfoboxMeteorite | {{InfoboxMeteorite | ||
| nazwa = Mezö-Madaras | | nazwa = Mezö-Madaras | ||
| Linia 8: | Linia 8: | ||
| mbclass = fall | | mbclass = fall | ||
| metbull = 16628 | | metbull = 16628 | ||
| - | | lokalizacja = Mădăraş, | + | | lokalizacja = Mădăraş, region Mureş, [[Rumunia]] |
| - | | położenie = 46°30'N, 25°44'E | + | | położenie = 46°36'N, 24°26'E<ref name="true coord">w październiku 2019 roku zweryfikowano współrzędna na '''46°36'N, 24°26'E''' (Lüttge-Pop et al. 2013) (poprzednia wartość 46°30'N, 25°44'E); miejsce spadku to okolice jeziora ''Lacul Culpiu'' (46°38,437'N, 24°26,878'E)</ref> |
| data = 4 września 1852 roku, 16:30 (sobota) | | data = 4 września 1852 roku, 16:30 (sobota) | ||
| typ = chondryt zwyczajny L3.7 | | typ = chondryt zwyczajny L3.7 | ||
| - | | masa = 22,7 kg<ref name="TKW">szacuje się, że spadło 50-60 kg</ref>, największy okaz 10,1 kg<ref name="10,1kg">największy okaz | + | | masa = 22,7 kg<ref name="TKW">szacuje się, że spadło 50-60 kg</ref>, największy okaz 10,1 kg<ref name="10,1kg">największy okaz 10,1 kg (wg Balázs (1868) ważył on 17 funtów 26½ łutów) (jego fragment) znajduje się w Muzeum Historii Naturalnej w Wiedniu</ref> |
| liczba = deszcz meteorytów | | liczba = deszcz meteorytów | ||
| uwagi = | | uwagi = | ||
| Linia 20: | Linia 20: | ||
Spadek deszczu meteorytów 4 września 1852 roku (sobota) w okolicy miejscowości Mădăraş w [[Rumunia|Rumunii]] (chondryt zwyczajny, rzadki typ L3.7, TKW 22,7 kg<ref name="TKW"></ref>). | Spadek deszczu meteorytów 4 września 1852 roku (sobota) w okolicy miejscowości Mădăraş w [[Rumunia|Rumunii]] (chondryt zwyczajny, rzadki typ L3.7, TKW 22,7 kg<ref name="TKW"></ref>). | ||
| + | |||
| + | W katalogu meteorytów Grady (2000) podano błędnie lokalizację (46°30'N, 25°44'E) wskazującą na miasto ''Mădăraș'' (dawn. ''Mezö-Madaras'') w regionie ''Harghita''. Rzeczywisty rejon spadku znajdował się na północ od miasta o tej samej nazwie, ale leżącego w regionie ''Mureş'' na Równinie Transylwańskiej (węg. ''Mezőség''). W relacji Knöpfler (1854) podano bliższe prawdzie współrzędne jako: 46°57'N, 41°59' O.L.v.F.<ref name="O.L.v.F.">{{!O.L.v.F.}}</ref>, co odpowiada współczesnemu: 46°57'N, 24°19'E. Obszar spadku rozciągał się w kierunku SW-NE wokół jeziora ''Lacul Culpiu'' (określanego dawniej jako '''''Isten-tó''''' – ''Boskie jezioro'').<ref>patrz portal '''erdelykincsei.com'''</ref> | ||
| + | |||
| + | W publikacji Lüttge-Pop et al. (2013) podano poprawne współrzędne: '''46°36'N, 24°26'E''', a w ślad za tym uaktualniono wpis w {{!MBD}}. | ||
Okoliczności spadku meteorytu Mezö-Madaras według Török (1882b) (tłumaczenie Piotr Antypiuk; więcej szczegółów → patrz [[:Kategoria:Meteoryty imperium węgierskiego|Meteoryty imperium węgierskiego]]): | Okoliczności spadku meteorytu Mezö-Madaras według Török (1882b) (tłumaczenie Piotr Antypiuk; więcej szczegółów → patrz [[:Kategoria:Meteoryty imperium węgierskiego|Meteoryty imperium węgierskiego]]): | ||
| - | {{AQuote-begin|max-width=1000px}} | + | {{AQuote-begin |max-width=1000px}} |
| - | Trzecim w węgierskiej kolekcji meteorytów zawierających drobinki żelaza jest kamień, który został nazwany '''''mezőmadarasi'''''<ref name="Mezö-Madaras">meteoryt oznaczony na [http://www.nhmus.hu/adatbazisok/meteorit/metkarp_start.html mapie] jako [[Mezö-Madaras]]; obecnie to teren [[:Category:Rumunia|Rumunii]]</ref>. W tym przypadku nie ma mowy o spadku jednego czy dwóch kamieni, a o całej ich gromadzie. 4. września 1852 roku, między 4. a 5. godziną po południu przez Transylwanię przeszła prawdziwa burza meteorytów. Spadały one w obrębie długiej na półtorej mili [~10 km] i szerokiej na pół mili [~4 km]<ref name="mila">chodzi o milę (''mérföld'', ''postamérföld'') używaną w Monarchii Austro-Węgierskiej; jej długość wynosiła 7585,9 metrów; Wikipedia (HU) – [http://hu.wikipedia.org/wiki/Mérföld Mérföld]</ref> elipsy na terenie Równiny Transylwańskiej, w okolicach gminy Mező-Madaras, w miejscu, gdzie znajduje się długie na 500 kroków, szerokie na 250 kroków i głębokie na 2 sążnie [~4 m] jezioro zwane ''Boskim'' (''Istentó''). W pobliżu owego jeziora znajdowało się tzw. Czarne gospodarstwo. Liczni chłopi pracujący na polach i łąkach gospodarstwa widzieli na własne oczy meteorytową burzę, zebrali także część czarnych kamieni, które spadły z nieba. Okoliczności spadku szczegółowo opisał Dr {{sparse-b}}Vilmos Knöpfler{{sparse-e}}**. Przy zupełnie bezwietrznej pogodzie, na całkowicie czystym, niezachmurzonym niebie pojawiła się kula ognia poruszająca się z południowego-zachodu na północny-wschód. Po wypaleniu się kuli na terenie od Károlyvár'u [Alba Iulia] i Nagy-Enyed [Aiud] po miejscowości Torada [Turda] i Kolozsvár [Cluj-Napoca], w kierunku północno-wschodnim zaś aż po Maros-vásárhely [Târgu Mureş] i Szász-Régen [Reghin] dało się słyszeć huk zbliżony do tego towarzyszącemu burzy czy też grzmot powstający na skutek wystrzałów z odległych armat, dział. Po tym huku chłopi, obserwując spadające kolejno kamienie, słyszeli jeszcze powtarzające się, świszczące dźwięki. Kilku wieśniaków, jako że stali w pobliżu jeziora Boskiego, widziało także, jak w taflę wody uderza jeden ze spadających kamieni, wzbijając tym samym wodę na wysokość jednego sążnia [~2 m] i powodując duże zafalowanie jeziora. Co istotne, na południowy-zachód od jeziora Boskiego – czyli kierunek, z którego meteoryt wyruszył, pojawił się – spadały mniejsze kamienie. Na północ od jeziora z kolei znajdowano okazy wielkości pięści, zaś w odległości na pół godziny marszu od zbiornika wodnego natrafiono na okaz ważący 18 funtów [10,1 kg], który był wbity w ziemię do tego stopnia, że widać było tylko jego krawędzie. Ten znakomity egzemplarz trafił do muzeum wiedeńskiego i stanowi prawdziwy skarb w jego zbiorach. W kolekcji muzeum są zaledwie dwa meteoryty większe od tego, tj. [[Ohaba|okahabai]]<ref name="Ohaba">meteoryt oznaczony na [http://www.nhmus.hu/adatbazisok/meteorit/metkarp_start.html mapie] jako [[Ohaba]]; obecnie to teren [[:Category:Rumunia|Rumunii]]</ref> i [[Knyahinya|knyahinyai]]<ref name="Knyahinya">meteoryt oznaczony na [http://www.nhmus.hu/adatbazisok/meteorit/metkarp_start.html mapie] jako [[Knyahinya]]; obecnie to teren [[:Kategoria:Ukraina|Ukrainy]]</ref> – oba pochodzą z Węgier. Łączną masę meteorytów z tego spadku można ocenić na cetnar [50-60 kg]. | + | Trzecim w węgierskiej kolekcji meteorytów zawierających drobinki żelaza jest kamień, który został nazwany '''''mezőmadarasi'''''<ref name="Mezö-Madaras">meteoryt oznaczony na [http://www.nhmus.hu/adatbazisok/meteorit/metkarp_start.html mapie] jako [[Mezö-Madaras]]; obecnie to teren [[:Category:Rumunia|Rumunii]]</ref>. W tym przypadku nie ma mowy o spadku jednego czy dwóch kamieni, a o całej ich gromadzie. 4. września 1852 roku, między 4. a 5. godziną po południu przez Transylwanię przeszła prawdziwa burza meteorytów. Spadały one w obrębie długiej na półtorej mili [~10 km] i szerokiej na pół mili [~4 km]<ref name="mila">chodzi o milę (''mérföld'', ''postamérföld'') używaną w Monarchii Austro-Węgierskiej; jej długość wynosiła 7585,9 metrów; Wikipedia (HU) – [http://hu.wikipedia.org/wiki/Mérföld Mérföld]</ref> elipsy na terenie Równiny Transylwańskiej, w okolicach gminy Mező-Madaras, w miejscu, gdzie znajduje się długie na 500 kroków, szerokie na 250 kroków i głębokie na 2 sążnie [~4 m] jezioro zwane ''Boskim'' (''Istentó''). W pobliżu owego jeziora znajdowało się tzw. Czarne gospodarstwo. Liczni chłopi pracujący na polach i łąkach gospodarstwa widzieli na własne oczy meteorytową burzę, zebrali także część czarnych kamieni, które spadły z nieba. Okoliczności spadku szczegółowo opisał Dr {{sparse-b}}Vilmos Knöpfler{{sparse-e}}**. Przy zupełnie bezwietrznej pogodzie, na całkowicie czystym, niezachmurzonym niebie pojawiła się kula ognia poruszająca się z południowego-zachodu na północny-wschód. Po wypaleniu się kuli na terenie od Károlyvár'u [Alba Iulia] i Nagy-Enyed [Aiud] po miejscowości Torada [Turda] i Kolozsvár [Cluj-Napoca], w kierunku północno-wschodnim zaś aż po Maros-vásárhely [Târgu Mureş] i Szász-Régen [Reghin] dało się słyszeć huk zbliżony do tego towarzyszącemu burzy czy też grzmot powstający na skutek wystrzałów z odległych armat, dział. Po tym huku chłopi, obserwując spadające kolejno kamienie, słyszeli jeszcze powtarzające się, świszczące dźwięki. Kilku wieśniaków, jako że stali w pobliżu jeziora Boskiego, widziało także, jak w taflę wody uderza jeden ze spadających kamieni, wzbijając tym samym wodę na wysokość jednego sążnia [~2 m] i powodując duże zafalowanie jeziora. Co istotne, na południowy-zachód od jeziora Boskiego – czyli kierunek, z którego meteoryt wyruszył, pojawił się – spadały mniejsze kamienie. Na północ od jeziora z kolei znajdowano okazy wielkości pięści, zaś w odległości na pół godziny marszu od zbiornika wodnego natrafiono na okaz ważący 18 funtów [10,1 kg], który był wbity w ziemię do tego stopnia, że widać było tylko jego krawędzie. Ten znakomity egzemplarz trafił do muzeum wiedeńskiego i stanowi prawdziwy skarb w jego zbiorach. W kolekcji muzeum są zaledwie dwa meteoryty większe od tego, tj. [[Ohaba|okahabai]]<ref name="Ohaba map">meteoryt oznaczony na [http://www.nhmus.hu/adatbazisok/meteorit/metkarp_start.html mapie] jako [[Ohaba]]; obecnie to teren [[:Category:Rumunia|Rumunii]]</ref> i [[Knyahinya|knyahinyai]]<ref name="Knyahinya">meteoryt oznaczony na [http://www.nhmus.hu/adatbazisok/meteorit/metkarp_start.html mapie] jako [[Knyahinya]]; obecnie to teren [[:Kategoria:Ukraina|Ukrainy]]</ref> – oba pochodzą z Węgier. Łączną masę meteorytów z tego spadku można ocenić na cetnar [50-60 kg]. |
Meteoryty z Mező-Madaras są czarne, na nierównych skorupach znać liczne zagłębienia zbliżone kształtem do palców u dłoni. Kształt kamienia jest kolejno: zaokrąglony, bulwiasty, spłaszczony. Część właściwa jest szara z brudnobiałymi plamami, pokryta wieloma mieniącymi się na biało lub żółtawo, żelaznymi przebarwieniami. Szczyty pęknięć połyskują stalą. Ciężar właściwy 3,50. | Meteoryty z Mező-Madaras są czarne, na nierównych skorupach znać liczne zagłębienia zbliżone kształtem do palców u dłoni. Kształt kamienia jest kolejno: zaokrąglony, bulwiasty, spłaszczony. Część właściwa jest szara z brudnobiałymi plamami, pokryta wieloma mieniącymi się na biało lub żółtawo, żelaznymi przebarwieniami. Szczyty pęknięć połyskują stalą. Ciężar właściwy 3,50. | ||
| Linia 30: | Linia 34: | ||
{{sparse-b}}Pál Partsch{{sparse-e}}, ówczesny dyrektor Wiedeńskiego Muzeum Mineralnego poprosił o poddanie analizie meteorytów mezőmadarasi wykładowcę z Getyngi, {{sparse-b}}Wöhlera{{sparse-e}}, który parał się tym już od wielu lat. Wöhlera przeprowadził analizę we współpracy z angielskim chemikiem, {{sparse-b}}Atkinsonem{{sparse-e}}. W jego opinii – uśredniając – 19,06% składu meteorytów stanowi żelazo, 7,4% nikiel, 0,25% natomiast kobalt i fosfor. W masie właściwej poza oczkami żelaza zauważalne są także drobne plamki siarczanu żelaza i dwa rodzaje krzemianów, z których jeden po rozpuszczeniu w kwasie solnym przyjmuje postać galaretowatą, drugi zaś jest nierozpuszczalny. Krzemiany te są mieszanką oliwinów, augitów i labradorytów. | {{sparse-b}}Pál Partsch{{sparse-e}}, ówczesny dyrektor Wiedeńskiego Muzeum Mineralnego poprosił o poddanie analizie meteorytów mezőmadarasi wykładowcę z Getyngi, {{sparse-b}}Wöhlera{{sparse-e}}, który parał się tym już od wielu lat. Wöhlera przeprowadził analizę we współpracy z angielskim chemikiem, {{sparse-b}}Atkinsonem{{sparse-e}}. W jego opinii – uśredniając – 19,06% składu meteorytów stanowi żelazo, 7,4% nikiel, 0,25% natomiast kobalt i fosfor. W masie właściwej poza oczkami żelaza zauważalne są także drobne plamki siarczanu żelaza i dwa rodzaje krzemianów, z których jeden po rozpuszczeniu w kwasie solnym przyjmuje postać galaretowatą, drugi zaś jest nierozpuszczalny. Krzemiany te są mieszanką oliwinów, augitów i labradorytów. | ||
| - | + | {{Footnote-line}} | |
: ** Sitzungsberichte d. math. naturwissenschaftlichen Klasse der kais. Akademie der Wissenschaften. XI. köt. 676. s köv. lapjain.<ref name="Knöpfler 1854"></ref> | : ** Sitzungsberichte d. math. naturwissenschaftlichen Klasse der kais. Akademie der Wissenschaften. XI. köt. 676. s köv. lapjain.<ref name="Knöpfler 1854"></ref> | ||
{{AQuote-end}} | {{AQuote-end}} | ||
| - | + | Tak to wydarzenie opisał Orbán Balázs (1868): | |
| + | {{AQuote-begin |max-width=1000px}} | ||
| + | A népnek e tóhoz kötött vallásos kegyeletét még egy korlátolt felfogása előtt csudaszerünek tetsző esemény is emelte, mert 1852-ben sept. 4-én délutáni 5 és 6 óra között felhőtlen derült égnél egy iszonyú menydörgés hallatszott, mit szakadozott csattanások követtek, s a feketei biró (a bándi Vaszilui Tyifor), ki éppen a tavon csónakkal halászott, egy nagy tüzes tömeget látott a tóba oly rohamos sebességgel zuhanni, hogy annak vize ölnyire felcsapott, sőt az egész tó felülete hullámzásba jött; ugyanekkor a tó körül is több ily tüzes tömeg hullott le. A biró és a közel levő nép a végitéletet hivén eljöttnek, rémülten menekült, de midőn a tudományok néhány embere, s köztük orvostudor zarándi Knöpfler Vilmos megmagyarázta, hogy nincsen miért félni, sőt jutalmat is igért a lebkő darabjait egybegyüjtőknek, nevezett feketei biró, s mások is felkutatták azokat, ugy hogy 1 négyszög mfd területen, vagy 60 darab lebkövet gyüjtöttek egybe. A legnagyobb minden esetre az volt, mely a tóba esett, s melyet megtalálni nem tudtak; de mégis meglelték azon 17 font 26½ latot<ref name="łut">miara wagi '''łut''' (węg. lat) równy <sup>1</sup>/<sub>32</sub> funta; Wikipedia – [http://pl.wikipedia.org/wiki/Łut Łut]</ref> nyomó darabot, mely a bécsi muzeumba küldetett, s ''mező-madarasi'' név alatt a világ ismert lebköveinek legnevezetesebbike*. Másik kisebb, de azért nem kevésbé nevezetes példány a pesti muzeumba jutott; három példány Knöpfler birtokában van**. {{Wielokropek}} | ||
| + | |||
| + | {{Footnote-line}} | ||
| + | : * Ezt a nevezett feketei biró találta; a madarasi járás hivatal a találónak 500 ft jutalmat adva, kezéhez vette, s ugy került Bécsbe. | ||
| + | : ** Ezen példányok is igen szépek, a legnagyobb 8<sup>18</sup>/<sub>32</sub> font, a második 4<sup>26</sup>/<sub>32</sub>, a harmadik 3<sup>2</sup>/<sub>32</sub> font. | ||
| + | {{AQuote-end}} | ||
| + | |||
| + | Znaleziono ponad 60 okazów meteorytu. Największy o wadze 17 funtów 26½ łutów (latot<ref name="łut"></ref>) tzn. 9,984 kg, został wysłany do muzeum w Wiedniu, zapłacono za niego znalazcy 500 ówczesnych forintów. W sumie do muzeum w Wiedniu trafiło 18 okazów oraz 5 okazów jako depozyt od Knöpflera. W posiadaniu Knöpflera zostały trzy duże okazy o wagach: 8<sup>18</sup>/<sub>32</sub>, 4<sup>26</sup>/<sub>32</sub> i 3<sup>2</sup>/<sub>32</sub> funtów<ref name="funt">chodzi zapewne o funt austriacki; 1 Österreich Pfund = 32 Loth (łuty) = 0,560012 kg</ref> (odpowiednio: 4,795, 2,695 i 1,155 kg). Mniejsze okazy trafiły do muzeum w Budapeszcie oraz do kilku kolekcji w tym prywatnych. Trzy okazy trafiły do firmy Krantza z Bonn{{!Krantz Bonn|}} (Knöpfler 1855): 1 funt 3 łuty, 6 łutów 30 gran i 3 łuty 1 gran. | ||
| + | |||
| + | :[[Grafika:Mezö-Madaras_(Knöpfler_1855_gewicht).jpg|240px|thumb|left|Knöpfler (1855)]] | ||
| + | W publikacji Knöpfler (1855) podano wagi znalezionych okazów (55 sztuk; stan na 1 luty 1855 roku) i kolekcje, do których one trafiły. Według tego wykazu największy okaz ważył '''17 Pf. 26 Lth. 1 Qu. 0 Gr.''', tzn. 17 funtów<ref name="funt"></ref> 26 łutów 1 quentchen<ref>niem. ''Quentchen'' – stara niemiecka/austriacka jednostka wagi = ¼ łuta</ref>, co daje 9,979 kg<ref>stosowana tu miara masy: '''1 funt (''Pfund'') = 32 łuty (''Loth'') = 128 ''Quentchen'' = ?? gran (''Gran'')'''</ref>. Trochę mniej niż się oficjalnie podaje – 17 funtów 26½ łutów. | ||
| + | |||
| + | |||
| + | Brak informacji o ewentualnych późniejszych znaleziskach okazów z tego spadku. | ||
| + | |||
| + | <br clear="all"/> | ||
| + | == Kolekcje == | ||
Okazy i fragmenty meteorytu Mezö-Madaras w największych kolekcjach: | Okazy i fragmenty meteorytu Mezö-Madaras w największych kolekcjach: | ||
:{| {{Koblitz Repository}} | :{| {{Koblitz Repository}} | ||
| - | ! Zbiór !! waga okazów<br />(Koblitz MetBase) !! uwagi | + | ! Zbiór !! waga okazów<br />(Koblitz MetBase) !! uwagi |
|- | |- | ||
| - | | Vienna, Naturhist. Mus. || 8,96 kg || (main mass)<ref name="10,1kg"></ref> | + | | [[Vienna, Naturhist. Mus.]] || 8,96 kg || (main mass)<ref name="10,1kg"></ref>, fotografia przekroju w Brandstätter (2013) |
|- | |- | ||
| - | | Berlin, Mus. Naturk., Humboldt Univ. || 2,72 kg || | + | | [[Berlin, Mus. Naturk., Humboldt Univ.]] || 2,72 kg || |
|- | |- | ||
| - | | Budapest, Nat. Mus. || 1813 g || | + | | [[Budapest, Nat. Mus.]] || 1813 g || {{Txt2Img|Mezö-Madaras_(NHM_Budapest).jpg|jeden z okazów}} |
|- | |- | ||
| - | | Tübingen, Min.-Petrogr. Inst. || 1642 g || | + | | [[Tübingen, Min.-Petrogr. Inst.]] || 1642 g || |
|- | |- | ||
| - | | London, Nat. Hist. Mus. || 700 g || | + | | [[London, Nat. Hist. Mus.]] || 700 g || |
|- | |- | ||
| - | | Moscow, Acad. Sci. || 612 g || | + | | [[Moscow, Acad. Sci.]] || 612 g || |
|- | |- | ||
| Tempe, Arizona State Univ. || 555 g || | | Tempe, Arizona State Univ. || 555 g || | ||
|- | |- | ||
| - | | Calcutta, Mus. Geol. Surv. India || 538 g || | + | | [[Calcutta, Mus. Geol. Surv. India]] || 538 g || 37,86, 54,63 i {{Txt2Img|Mezö-Madaras_(GSI_Calcutta).jpg|446,05 g}} (Sen Gupta et al. 1982) |
|- | |- | ||
| - | | Budapest, Eötvös Lorand Univ. || 435 g || | + | | [[Budapest, Eötvös Lorand Univ.]] || 435 g || |
|- | |- | ||
| {{Wielokropek}} | | {{Wielokropek}} | ||
|- | |- | ||
| - | | Cluj, Min. Mus. Univ. || 224 g || | + | | [[Cluj, Min. Mus. Univ.]] || 224 g || |
| + | |- | ||
| + | | [[Prague, Nat. Mus.]] || {{Txt2Img|Mezö-Madaras_(NHM_Prague)-TJ.jpg|143 g}} || | ||
| + | |- | ||
| + | | [[Tallinn, Geol. Inst. Acad. Sci.]] || 48 g || {{Txt2Img|Mezö-Madaras_(University_of_Tartu).jpg|48,0 g}} fragment ze skorupą (Tiirmaa 1996) (Geoscience collections of Estonia: [http://geokogud.info/specimen/256791 record]) | ||
|- | |- | ||
| {{Wielokropek}} | | {{Wielokropek}} | ||
|} | |} | ||
| - | Brak okazów tego meteorytu w polskich kolekcjach. | + | Brak okazów tego meteorytu w polskich kolekcjach instytucjonalnych. |
| + | |||
| + | W katalogu online zbiorów [[:Szablon:WashingtonNMNH-SI|muzeum w Waszyngtonie (NMNH)]] znajdują się zdjęcia płytek cienkich (''thin section'') tego wyjątkowego meteorytu. | ||
| + | |||
| + | <br clear="all"/> | ||
== Źródła == | == Źródła == | ||
'''Kesselmeyer (1861)''' (s. 372, 438) | '''Kesselmeyer (1861)''' (s. 372, 438) | ||
| - | :{| | + | :{| {{Old sources}} |
| - | | 11. || 1852 || 4. || Sept. || {{Sparse-b}}Fekete{{Sparse-e}} und {{Sparse-b}}Istento{{Sparse-e}}, 1 M. W. von Mezo-Madaras, im bergischen Haidlande Mezöség. – ''Sp.-Gew.:'' 3,50<ref>ciężar właściwy (niem. ''spezifische Gewicht'')</ref> || Siebenbürgen || 48°37'N. || 24°19'O. || WA. 11. 1853. 674.<ref name="Knöpfler 1854"></ref> P.91. 1854.627.<ref name="Partsch 1854"></ref> W. 1860. S. 1860. | + | | 11. || 1852 || 4. || Sept. || {{Sparse-b}}Fekete{{Sparse-e}} und {{Sparse-b}}Istento{{Sparse-e}}, 1 M. W. von Mezo-Madaras, im bergischen Haidlande Mezöség.<ref name="Mezőség">węg. '''''Mezőség''''' – Równina Transylwańska</ref> – ''Sp.-Gew.:'' 3,50<ref>ciężar właściwy (niem. ''spezifische Gewicht'')</ref> || Siebenbürgen<ref name="Siebenbürgen">Siedmiogród lub Transylwania (rum. ''Transilvania'' lub ''Ardeal'', węg. ''Erdély'', niem. '''''Siebenbürgen''''')</ref> || 48°37'N. || 24°19'O. || WA. 11. 1853. 674.<ref name="Knöpfler 1854"></ref> P.91. 1854.627.<ref name="Partsch 1854"></ref> W. 1860. S. 1860. |
|} | |} | ||
| - | :{| | + | :{| {{Old sources}} |
| - | | '''609.''' || 11 || 1852. 4. Sept. || {{Sparse-b}}Fekete{{Sparse-e}} und Teich {{Sparse-b}}Istento{{Sparse-e}}, 1 M. W. von Mezo-Madaras, im bergigen Haidlande Mezöség. || Siebenbürgen || 46°37'N<br />24°19'O. || P. 91. 1854. 627.<ref name="Partsch 1854"></ref> WA. 11. 1853. 674<ref name="Knöpfler 1854"></ref> || Aus einer Feuerkugel unter starkem Donner und Getöse viele Steine, daren grösster etwa 18 ''℔''.<ref name="10,1kg"></ref> | + | | '''609.''' || 11 || 1852. 4. Sept. || {{Sparse-b}}Fekete{{Sparse-e}} und Teich {{Sparse-b}}Istento{{Sparse-e}}<ref>staw ''Istento''</ref>, 1 M. W. von Mezo-Madaras, im bergigen Haidlande Mezöség.<ref name="Mezőség"></ref> || Siebenbürgen || 46°37'N<br />24°19'O. || P. 91. 1854. 627.<ref name="Partsch 1854"></ref> WA. 11. 1853. 674<ref name="Knöpfler 1854"></ref> || Aus einer Feuerkugel unter starkem Donner und Getöse viele Steine, daren grösster etwa 18 ''℔''.<ref name="10,1kg"></ref> |
|} | |} | ||
'''Buchner (1861)''' (s. 60-61) | '''Buchner (1861)''' (s. 60-61) | ||
| - | :{| | + | :{| {{Old sources}} |
| - | |{{sparse-b}}Mezo-Madaras{{sparse-e}}, Siebenbürgen 1852, Sept. 4.<br /> | + | |{{sparse-b}}Mezo-Madaras{{sparse-e}}, Siebenbürgen<ref name="Siebenbürgen"></ref> 1852, Sept. 4.<br /> |
| - | Vrh. d. siebenbürgen | + | '''Vrh. d. siebenbürgen Vereins''' 1852, 153.<ref>Knöpfler (1852)</ref> 1853, 19.<ref>Knöpfler (1853)</ref> 1858, 165.<ref>Neugeboren (1858)</ref> '''Corr. Bl. d. Regensb. Vereins''' 1852, 128.<ref>Zipser (1852)</ref> 1853, 16.<ref>''Correspondenz-Blatt{{Kropek}}'' (1853)</ref> '''WAB. 11''', 674.<ref name="Knöpfler 1854">Knöpfler (1854)</ref> {{Sparse-b}}Wöhler{{Sparse-e}} ebd. '''17''', 284.<ref>Wöhler (1855)</ref> '''AChPh. 96''', 251. '''EJ. 68''', 357. '''PhCtr''' 1854, 203. 1855, 777. '''PA. 91''', 627.<ref name="Partsch 1854">Partsch (1854)</ref> '''Inst.''' 1856, 187. '''SJ. (2) 22''', 272. '''PhilM. (4) 11''', 141. '''J'''. 1853, 934. '''GuH. 7''', 77. '''Br'''. 100, 103. '''PA. 111'''. 355, 366. |
|} | |} | ||
:Rozwinięcia skrótów → patrz [[Bibliografia/Buchner Otto]] | :Rozwinięcia skrótów → patrz [[Bibliografia/Buchner Otto]] | ||
| + | |||
| + | <br clear="all"/> | ||
== Lokalizacja == | == Lokalizacja == | ||
| Linia 90: | Linia 122: | ||
{{GEFrame-begin}} | {{GEFrame-begin}} | ||
{{GEMap | {{GEMap | ||
| - | | | + | | htmlFileMap = wiki-Mezo-Madaras.htm |
| - | | | + | | kml1 = http://wiki.meteoritica.pl/meteoritica/GoogleMaps/wiki-Romania-MM.kml |
| kmlfit = http://wiki.meteoritica.pl/meteoritica/GoogleMaps/wiki-Mezo-Madaras-fit.kml | | kmlfit = http://wiki.meteoritica.pl/meteoritica/GoogleMaps/wiki-Mezo-Madaras-fit.kml | ||
| lat = 46.57 | | lat = 46.57 | ||
| lon = 24.50 | | lon = 24.50 | ||
| zoom = 10 | | zoom = 10 | ||
| - | | type = | + | | type = terrain |
}} | }} | ||
{{GEIcon-PointRed}} | {{GEIcon-PointRed}} | ||
| - | (A) Aiud, Alba Iulia, (B) Band, (M) Mădăraş, (R) Reghin, (T) Târgu Mureș, Turda | + | (A) Aiud, Alba Iulia, (B) Band, (M) Mădăraş, (R) Reghin, (T) Târgu Mureș, Turda |
{{GEIcon-Water}} | {{GEIcon-Water}} | ||
| - | Jezioro Lacul Culpiu (''Isten-tó'') | + | Jezioro Lacul Culpiu (dawn. ''Isten-tó'') |
{{GEIcon-Coord}} | {{GEIcon-Coord}} | ||
Współrzędne wg innych autorów | Współrzędne wg innych autorów | ||
| Linia 110: | Linia 142: | ||
'''Aiud''' (węg. ''Nagyenyed''), '''Alba Iulia''' (węg. ''Gyulafehérvá''), '''Band''' (węg. ''Mezőbánd''), '''Mădăraș''', '''Reghin''' (węg. ''Régen''), '''Târgu Mureș''' (dawn. ''Tîrgu Mureş'', węg. ''Marosvásárhely''), '''Turda'''. Jezioro '''''Lacul Culpiu''''' (Jezioro Boskie) (dawn. ''Isten-tó'', ''Istentó'', ''Isten-Tó''). | '''Aiud''' (węg. ''Nagyenyed''), '''Alba Iulia''' (węg. ''Gyulafehérvá''), '''Band''' (węg. ''Mezőbánd''), '''Mădăraș''', '''Reghin''' (węg. ''Régen''), '''Târgu Mureș''' (dawn. ''Tîrgu Mureş'', węg. ''Marosvásárhely''), '''Turda'''. Jezioro '''''Lacul Culpiu''''' (Jezioro Boskie) (dawn. ''Isten-tó'', ''Istentó'', ''Isten-Tó''). | ||
| + | Według Lüttge-Pop et al. (2013) współrzędne spadku to '''46°36'N, 24°26'E'''. | ||
| - | |||
| - | Za Török (1882b): ''{{Wielokropek}}na południowy-zachód od jeziora Boskiego – czyli kierunek, z którego meteoryt wyruszył, pojawił się – spadały mniejsze kamienie. Na północ od jeziora z kolei znajdowano okazy wielkości pięści, zaś w odległości na pół godziny marszu od zbiornika wodnego natrafiono na okaz ważący 18 funtów, który był wbity w ziemię do tego stopnia, że widać było tylko jego krawędzie. {{Wielokropek}}'' | + | Bolid poruszał się w kierunku SW-NE. Towarzyszyły mu wybuchy i dudniące grzmoty (słyszane były w miejscowościach od Alba Iulia, Aiud, Turda, Cluj-Napoca do Târgu Mureş, Reghin). Deszcz meteorytów spadł w eliptycznym obszarze o długości ~10 km i ~4 km szerokości. Świadkowie pracujący w pobliżu jeziora ''Isten'' (''Isten-tó''), słyszeli świst i widzieli kamienie spadające do południowej części jeziora. Wielkość znajdowanych okazów w terenie rosła z kierunku SW na NE. Za Török (1882b): ''{{Wielokropek}} na południowy-zachód od jeziora Boskiego – czyli kierunek, z którego meteoryt wyruszył, pojawił się – spadały mniejsze kamienie. Na północ od jeziora z kolei znajdowano okazy wielkości pięści, zaś w odległości na pół godziny marszu od zbiornika wodnego natrafiono na okaz ważący 18 funtów, który był wbity w ziemię do tego stopnia, że widać było tylko jego krawędzie. {{Wielokropek}}'' |
| - | Według relacji spadło dużo więcej meteorytów (ok. 50-60 kg) niż zebrano. Zdarzenie miało miejsce ponad 150 lat temu, ale chyba [[:Category:Warto szukać|warto szukać nadal]]? | + | Według relacji spadło dużo więcej meteorytów (ok. 50-60 kg) niż zebrano. Zdarzenie miało miejsce ponad 150 lat temu, ale chyba [[:Category:Warto szukać|warto szukać nadal]]? |
<br clear="all"/> | <br clear="all"/> | ||
| Linia 122: | Linia 154: | ||
<gallery caption="" widths="200px" heights="200px" perrow="3"> | <gallery caption="" widths="200px" heights="200px" perrow="3"> | ||
| + | File:Mezö-Madaras_(Second_Military_Survey_1806–1869).jpg|Mapa rejon spadku z zaznaczonym jeziorem ''Lacul Culpiu'' (dawn. '''''Isten-tó''''') i schematycznym zasięgiem elipsy spadku (źródło mapy: ''II. vojenské mapování – Františkovo'', 1806-1869) | ||
| + | File:Mezö-Madaras_(Mapy_austro-wegierskie_42-47).jpg|Mapa rejon spadku, miejscowości: '''Mezö-Madaras''', '''Mezö-Bánd'''. Współrzędne na mapie są w starym układzie odniesienia ''Ferro''<ref name="O.L.v.F."></ref> (źródło: Mapy austro-węgierskie, 1880-1912) | ||
</gallery> | </gallery> | ||
<br clear="all"/> | <br clear="all"/> | ||
| - | == | + | == Galerie == |
| - | Meteoryty ze zbiorów Muzeum Historii Naturalnej w Budapeszcie (fot. [[:File: | + | <gallery caption="" widths="200px" heights="200px" perrow="3"> |
| - | <gallery caption="" widths="200px" heights=" | + | File:Mezö-Madaras_(NHM_Budapest).jpg|Meteoryty ze zbiorów [[:Szablon:BudapestNHM|Muzeum Historii Naturalnej w Budapeszcie]]. Kompletny okaz meteorytu '''Mezö-Madaras''' (1,068 kg) (fot. {{Txt2Img|Budapeszt_(Wadi).jpg|Wadi}} & {{Txt2Img|Budapeszt_(JW).jpg|Jan Woreczko}}) |
| - | File: | + | File:Mezo-Madaras (NHM Vienna)-TJ21-1.jpg|Okaz meteorytu [[Mezö-Madaras]] (515,7 g) ze zbiorów [[Szablon:ViennaNHM|Muzeum Historii Naturalnej w Wiedniu]] (fot. Tomasz Jakubowski) |
| + | File:Mezo-Madaras (NHM Vienna)-TJ21-2.jpg|Fragment meteorytu [[Mezö-Madaras]] (165,8 g) ze zbiorów [[Szablon:ViennaNHM|Muzeum Historii Naturalnej w Wiedniu]] (fot. Tomasz Jakubowski) | ||
| + | File:Mezo-Madaras (NHM Vienna)-TJ21-3.jpg|Płytka meteorytu [[Mezö-Madaras]] (53,94 g) ze zbiorów [[Szablon:ViennaNHM|Muzeum Historii Naturalnej w Wiedniu]] (fot. Tomasz Jakubowski) | ||
| + | File:Mezö-Madaras_(NHM_Prague)-TJ.jpg|Fragment meteorytu (143 g) ze zbiorów [[Szablon:PragueNM|Muzeum Historii Naturalnej w Pradze]] (fot. Tomasz Jakubowski) | ||
| + | File:Mezö-Madaras_(University_of_Tartu).jpg|Fragment 48,0 g meteorytu Mezö-Madaras ze zbiorów [[:Szablon:TartuUniv|Uniwersytetu w Tartu]] (źródło: Geoscience collections of Estonia) | ||
| + | File:Mezö-Madaras_(GSI_Calcutta).jpg|Płytka meteorytu Mezö-Madaras (446,05 g, najdłuższy rozmiar 10,1 cm) z kolekcji [[:Szablon:CalcuttaGSI|Geological Survey of India, Calcutta]] | ||
| + | File:Washington_NMNH_(dust_to_planets).jpg|Płytka meteorytu Mezö-Madaras z kolekcji [[Szablon:WashingtonNMNH-SI|Narodowego Muzeum Historii Naturalnej w Waszyngtonie]] | ||
| + | </gallery> | ||
| + | |||
| + | |||
| + | Połowa okazu (31,9 g) meteorytu '''Mezö-Madaras''' z kolekcji Zsolta Kereszty (fot. Zsolt Kereszty, ''za zgodą'') | ||
| + | <gallery caption="" widths="200px" heights="130px" perrow="3"> | ||
| + | File:Mezö-Madaras_(ep_31.9g_Zsolt_Kereszty)_1.jpg|Kopie oryginalnych etykiet ze zbiorów [[:Szablon:BudapestNHM|Muzeum Historii Naturalnej w Budapeszcie]] (Magyar Természettudományi Múzeum, Ásvány- és Kőzettar) | ||
| + | File:Mezö-Madaras_(ep_31.9g_Zsolt_Kereszty)_2.jpg|Bogactwo chondr i inkluzji w prymitywnym chondrycie typu L3.7 | ||
| + | File:Mezö-Madaras_(ep_31.9g_Zsolt_Kereszty)_3.jpg|Skorupa obtopieniowa | ||
| + | </gallery> | ||
| + | |||
| + | |||
| + | Fragment (25,50 g) meteorytu w kolekcji Matteo Nahabed Chinellato (''za zgodą''; okaz pochodzi z kolekcji ''Natural History Museum of Milan'' (''Museo Civico di Storia Naturale di Milano'')) | ||
| + | <gallery caption="" widths="200px" heights="200px" perrow="3"> | ||
| + | File:Mezö-Madaras_(Matteo_Nahabed_Chinellato)-1.jpg | ||
| + | File:Mezö-Madaras_(Matteo_Nahabed_Chinellato)-a.jpg | ||
</gallery> | </gallery> | ||
| Linia 137: | Linia 192: | ||
== [[Bibliografia]] == | == [[Bibliografia]] == | ||
| - | * {{Buchner (1861) |page=60-61}} | + | * +Balázs Orbán, (1868), '''A Székelyföld leírása''', Pest 1868. Plik [http://mek.oszk.hu/04800/04804/html/index.html HTML]. |
| + | |||
| + | * {{Brandstätter (2013)|page=105}} | ||
| + | |||
| + | * {{Buchner (1861)|page=60-61}} | ||
| + | |||
| + | * ''Correspondenz-Blatt des zoologisch-mineralogischen Vereines in Regensburg'', (1853), '''Näheres über den höchst merkwurdigen Aërolithen-Fall bei [[Mezö-Madaras]] am 4. Sept. 1852''', 7, 1853, s. 16.<ref>autor '''Z.''' prawdopodobnie Zipser; uzupełnienie artykułu Zipser (1852)</ref> Plik {{Link-GB|id=tNZAAAAAcAAJ |text={{!GB}}}}; plik {{Link-MDZ|urn=urn:nbn:de:bvb:12-bsb10372266-2}}. | ||
* {{Grady (2000)}} | * {{Grady (2000)}} | ||
| - | * {{Kesselmeyer (1861) |page=372, 438}} | + | * {{Kesselmeyer (1861)|page=372, 438}} |
| + | |||
| + | * Knöpfler Wilhelm, (1852), '''Bericht über den am 4 September d J. bei [[Mezö-Madaras]] stattgefundenen Aerolithenfall''', ''Verhandlungen und Mitteilungen des Siebenbürgischen Vereins für Naturwissenschaften zu Hermannstadt'', 3, 1852, s. 153-154. Plik [http://www.landesmuseum.at/pdf_frei_remote/VerhMittNaturwissHermannstadt_3_0153-0154.pdf PDF]; plik {{Link-BHL|item=42660}}. | ||
| + | |||
| + | * Knöpfler Wilhelm, (1853), '''Bericht über den am 4. September 1852 bei [[Mezö-Madaras|Mezö-Madaros]] in Siebenbürgen statt gehabten Meteoriten-Fall nach ämtlichen Erhebungen''', ''Verhandlungen und Mitteilungen des Siebenbürgischen Vereins für Naturwissenschaften zu Hermannstadt'', 4, 1853, s. 19-24. Plik [http://www.landesmuseum.at/pdf_frei_remote/VerhMittNaturwissHermannstadt_4_0019-0024.pdf PDF]; plik {{Link-BHL|item=42660}}. | ||
* {{Knöpfler (1854)}} | * {{Knöpfler (1854)}} | ||
| + | |||
| + | * Knöpfler Wilhelm, (1855), '''Verzeichniss aller bisher aufgefundenen und bekannt gewordenen Stücke der. am 4. September 1862 bei [[Mezö-Madaras]] gefallenen Aerolithen''', ''Verhandlungen und Mitteilungen des Siebenbürgischen Vereins für Naturwissenschaften zu Hermannstadt'', 6, 1855, s. 87-88.<ref>wykaz znalezionych okazów meteorytu [[Mezö-Madaras]]; wagi i kolekcje</ref> Plik [http://www.landesmuseum.at/pdf_frei_remote/VerhMittNaturwissHermannstadt_6_0087-0088.pdf PDF]; plik {{Link-BHL|item=42661}}. | ||
* {{Koblitz MetBase}} | * {{Koblitz MetBase}} | ||
| - | * Partsch Paul Maria, (1854), '''Über den Meteorstein-Niederfall unweit [[Mezö-Madaras]] in Siebenbürgen am 4. September 1852''', ''{{!Sitzber.Wien}}'', 11, 1854, s. 674-675. Plik | + | * {{Lüttge-Pop (2013)|page=42}} |
| + | |||
| + | * Neugeboren Johann Ludwig, (1858), '''Analysen der Meteorstelne von [[Mezö-Madaras]] und von [[Ohaba]]''', ''Verhandlungen und Mitteilungen des Siebenbürgischen Vereins für Naturwissenschaften zu Hermannstadt'', 9, 1858, s. 165-168.{{MBD-record|name=Ohaba}} Plik [http://www.landesmuseum.at/pdf_frei_remote/VerhMittNaturwissHermannstadt_9_0165-0168.pdf PDF], plik {{Link-BHL|item=42663}}. | ||
| + | |||
| + | * Partsch Paul Maria, (1854), '''Über den Meteorstein-Niederfall unweit [[Mezö-Madaras]] in Siebenbürgen am 4. September 1852''', ''{{!Sitzber.Wien}}'', 11, 1854, s. 674-675. Plik {{Link-BHL|item=30075}}. | ||
* Partsch Paul Maria, (1854), '''Meteorsteinfall unweit [[Mezö-Madaras]] in Siebenbürgen''', ''{{!AnP}}'', 91, Bd. 167, 1854, s. 627-628. Plik {{Djvu|Partsch_1854_(AnP_91_167).djvu|DjVu}}. | * Partsch Paul Maria, (1854), '''Meteorsteinfall unweit [[Mezö-Madaras]] in Siebenbürgen''', ''{{!AnP}}'', 91, Bd. 167, 1854, s. 627-628. Plik {{Djvu|Partsch_1854_(AnP_91_167).djvu|DjVu}}. | ||
| - | * {{Tokody (1951) |page=39}} | + | * {{Tiirmaa (1983)}} |
| + | |||
| + | * {{Tokody (1951)|page=39}} | ||
* {{Török (1882a)}} | * {{Török (1882a)}} | ||
| Linia 157: | Linia 230: | ||
* {{Török (1882b)}} | * {{Török (1882b)}} | ||
| - | * | + | * Woreczko Jan, (2015), '''Doniesienia z Wiki. [[Mezö-Madaras|Egzotyczna nazwa]], egzotyczny „typ”''', ''Meteoryt'', 1, 2015, s. 12-13. Plik {{Link-Meteoryt|r=15|n=1}}; plik {{Djvu|Mezo-Madaras_(Meteoryt_1_15).djvu|DjVu}}. |
| - | {{Koblitz References | 1=After the appearance of a luminous meteor, and detonations, a shower of many stones fell, of which the largest weighed about 10kg and the total weight was about 22.7kg, W.Knöpfler, Verh. Mitt. Siebenbürg. Ver. Naturwiss., Hermannstadt, 1853, 4, p.19, M.H.Hey, Cat. Met., 1966, p.303. Analysis, C.Rammelsberg, Ber. Deutsch. Geol. Gesell. Berlin, 1871, 23, p.734. Porosity and density, K.Keil, Chem. Erde, 1962, 22, p.281; see also, D.T.Britt and G.J.Consolmagno, MAPS, 2003, 38, p.1161. Study of Fe-rich silicates, contains merrihueite, R.T.Dodd et al., Am. Miner., 1966, 51, p.1177. Kr isotopic composition, O.Eugster et al., Earth Planet. Sci. Lett., 1967, 2, p.385. A polymict breccia, W.R.Van Schmus, GCA, 1967, 31, p.2027. Mineralogy and composition of xenoliths, R.A.Binns, GCA, 1968, 32, p.299. Analysis, 21.6% total Fe, E.Jarosewich, GCA, 1967, 31, p.1103. Unequilibrated and unmetamorphosed, G.Kurat, GCA, 1967, 31, p.1843, Meteorite Research, ed. P.M.Millman, D.Reidel, Dordrecht-Holland, 1969, p.185. Modal analysis, G.Dörfler and H.G.Hiesböck, Meteorite Research, ed. P.M.Millman, D.Reidel, Dordrecht-Holland, 1969, p.669. Li isotopic composition, R.Bernas et al., Meteorite Research, ed. P.M.Millman, 1969, p.123. Al-26 data, K.Fuse and E.Anders, GCA, 1969, 33, p.653. Volatile trace element abundances, R.R.Keays et al., GCA, 1971, 35, p.337; see also, D.R.Case et al., GCA, 1973, 37, p.19. Uranium content, D.E.Fisher, GCA, 1972, 36, p.15. Partial INAA, R.A.Schmitt et al., Meteoritics, 1972, 7, p.131. Contains spinels, G.Hoinkes and G.Kurat, Meteoritics, 1973, 8, p.383 (abs.). Pb isotopic ratios, G.R.Tilton, Earth Planet. Sci. Lett., 1973, 19, p.321. Ga and Ge contents of metal phase, C.-L.Chou and A.J.Cohen, GCA, 1973, 37, p.315. Infrared photometry, albedo, JHK colors, M.Leake et al., Meteoritics, 1978, 13, p.101. Size frequency distributions of fluid drop chondrules, T.V.V.King and E.A.King, Meteoritics, 1979, 14, p.91. Ti, Zr and Hf abundances, M.Shima, GCA, 1979, 43, p.353. Metallographic cooling rate, E.R.D.Scott and R.S.Rajan, LPSC, 1980, 11, p.1015 (abs.). Ni and Co contents of matrix kamacite, F.Afiattalab and J.T.Wasson, GCA, 1980, 44, p.431. Subclassification, TL data, C.L.Melcher et al., Meteoritics, 1980, 15, p.332 (abs.); see also, E.Anders and M.G.Zadnik, GCA, 1985, 49, p.1281. Study of fine-grained, opaque silicate matrix, G.R.Huss et al., GCA, 1981, 45, p.33. Study of metal grains in host and lithic fragments, E.R.D.Scott and R.S.Rajan, GCA, 1981, 45, p.53. Study of shock hardening of kamacite and taenite, P.Lambert et al., LPSC, 1981, 12, p.583 (abs.). Pb isotopic composition, D.M.Unruh et al., LPSC, 1981, 12, p.1109 (abs.). Magnetic properties, N.Sugiura and D.W.Strangway, Mem. Nat. Inst. Polar Res., Tokyo, 1982, (25), p.260. Carbon content and isotopic composition, M.M.Grady et al., J. Geophys. Res., 1982, 87 (suppl.), p.A289; see also, Meteoritics, 1989, 24, p.147, J.Makjanic et al., Meteoritics, 1993, 28, p.63. D/H ratio, N.J.McNaughton et al., J. Geophys. Res., 1982, 87 (suppl.), p.A297. Cooling rate calculation for metal-troilite grains, E.R.D.Scott, GCA, 1982, 46, p.813. Chemical composition and texture of matrix and chondrule rims, S.Matsunami, Mem. Nat. Inst. Polar Res., Tokyo, 1984, (35), p.126. Analysis of phosphate-bearing microspherules, H.Yabuki and A.El Goresy, Mem. Nat. Inst. Polar Res., Tokyo, 1986, (41), p.235. Study of silica-bearing clast, C.A.Brigham et al., GCA, 1986, 50, p.1655. Siderophile element data, D.W.G.Sears and K.S.Weeks, GCA, 1986, 50, p.2815. Grain size and texture of chondrule populations, P.C.Buchanan, LPSC, 1988, 19, p.142 (abs.). Mössbauer analysis of iron oxidation, T.C.Solberg and R.G.Burns, LPSC, 1988, 19, p.1103 (abs.). Study of carbon-bearing inclusion, M.Christophe Michel-Levy, Meteoritics, 1988, 23, p.45. Petrofabrics and magnetic anisotropy, D.S.Sneyd et al., Meteoritics, 1988, 23, p.139. Mineralogy and oxygen isotopic data of matrix lumps, C.E.Nehru et al. Meteoritics, 1991, 26, p.377 (abs.). Study of alkali fractionation among chondrules, J.A.Wood, Meteoritics, 1991, 26, p.410 (abs.). Oxygen isotopic composition, R.N.Clayton et al., GCA, 1991, 55, p.2317. Bulk density and porosity, M.Terho et al., Studia Geophysica et Geodaedica, 1993, 37, p.65; see also, D.T.Britt and G.J.Consolmagno, MAPS, 2003, 38, p.1161. Listed, with find location, Y.Miura et al., Papers 19th Symp. Ant. Met., NIPR Tokyo, 1994, p.5. Tl and Pb abundances, J.H.Chen and G.J.Wasserburg, LPSC, 1994, 25, p.245. Study of slica-roedderite-bearing chondrule, A.N.Krot and J.T.Wasson, Meteoritics, 1994, 29, p.707. Noble gas composition of high-purity separates of presolar diamonds, G.R.Huss and R.S.Lewis, Meteoritics, 1994, 29, p.791. REE abundance pattern, K.Shinotsuka and M.Ebihara, LPSC, 1995, 26, p.1293 (abs.). Noble gas analyses of acid-resistant residue, diamond and SiC contents, G.R.Huss and R.S.Lewis, GCA, 1995, 59, p.115. Potassium isotopic composition, M.Humayun and R.N.Clayton, GCA, 1995, 59, p.2131. Nitrogen and noble gas isotopic composition, K.Hashizume and N.Sugiura, GCA, 1995, 59, p.4057. Volatile abundances and release temperatures, D.W.Muenow et al., Meteoritics, 1995, 30, p.639. Isotopic molecule mass compositions of nitrogen, N.Sugiura et al., Meteoritics, 1995, 30, p.646. Analysis of P1 noble gases in acid residues by stepped pyrolysis, G.R.Huss et al., GCA, 1996, 60, p.3311. Carbon and nitrogen isotopic composition of graphite grains measured by SIMS, N.Sugiura and K.Kiyota, Papers 22nd Symp. Ant. Met., NIPR Tokyo, 1997, p.171 (abs.); see also, MAPS, 1997, 32, p.A126 (abs.). Sm and Gd isotopic composition, H.Hidaka et al., MAPS, 1997, 32, p.A59 (abs.). Light stable isotope composition of graphite-bearing assemblages, S.Mostefaoui et al., MAPS, 1997, 32, p.A94 (abs.). Hydrogen, carbon, and nitrogen isotopic composition of graphite, N.Sugiura and K.Kiyota, Papers 23rd Symp. Ant. Met., NIPR Tokyo, 1998, p.139 (abs.) Nitrogen and Argon isotopic composition, N.Sugiura et al., MAPS, 1998, 33, p.463. Analysis of oxygen isotopes in graphite, S.Mostefaoui et al., MAPS, 1998, 33, p.A113 (abs.). Nitrogen isotopic composition of graphite aggregates, K.Kiyota and N.Sugiura, LPSC, 1999, 30, abs. #1240. Determination of bulk density, S.L.Wilkison and M.S.Robinson, MAPS, 2000, 35, p.1203. Zr isotopic composition, M.Schönbächler et al., LPSC, 2002, 33, abs. #1283. Te isotopic composition, M.A.Fehr et al., LPSC, 2003, 34, abs. #1655. Magnetic susceptibility, P.Rochette et al., MAPS, 2003, 38, p.251. Nitrogen abundance and isotopic composition of metal phase, K.J.Mathew et al., GCA, 2005, 69, p.753. 144Nd, 147Sm and uranium isotopic composition, C.H.Stirling et al., GCA, 2005, 69, p.1059. Ag isotopes and Pd/Ag ratios, S.J.Woodland et al., GCA, 2005, 69, p.2153. Sn and Te abundances and Te isotopic composition, M.A.Fehr et al., GCA, 2005, 69, p.5099. Morphology and isotopic composition of graphite, S.Mostefaoui et al., MAPS, 2005, 40, p.721. Mössbauer and X-ray diffraction study, O.N.Menzies et al., MAPS, 2005, 40, p.1023.}} | + | * Wöhler Friedrich, (1855), '''Analyse der Meteorsteine von [[Mezö-Madaras]] in Siebenbürgen''', ''{{!Sitzber.Wien}}'', 17, 1855, s. 284-287. Plik {{Link-BHL|item=107747}}. |
| + | |||
| + | * Zipser D., (1852), '''[[Mezö-Madaras|Ein Aerolithenfall]]''', ''Correspondenz-Blatt des zoologisch-mineralogischen Vereines in Regensburg'', 6, 1852, s. 128. Plik {{Link-GB|id=rtZAAAAAcAAJ}}; plik {{Link-MDZ|urn=urn:nbn:de:bvb:12-bsb10372265-6}}. | ||
| + | |||
| + | {{Koblitz References |1=After the appearance of a luminous meteor, and detonations, a shower of many stones fell, of which the largest weighed about 10kg and the total weight was about 22.7kg, W.Knöpfler, Verh. Mitt. Siebenbürg. Ver. Naturwiss., Hermannstadt, 1853, 4, p.19, M.H.Hey, Cat. Met., 1966, p.303. Analysis, C.Rammelsberg, Ber. Deutsch. Geol. Gesell. Berlin, 1871, 23, p.734. Porosity and density, K.Keil, Chem. Erde, 1962, 22, p.281; see also, D.T.Britt and G.J.Consolmagno, MAPS, 2003, 38, p.1161. Study of Fe-rich silicates, contains merrihueite, R.T.Dodd et al., Am. Miner., 1966, 51, p.1177. Kr isotopic composition, O.Eugster et al., Earth Planet. Sci. Lett., 1967, 2, p.385. A polymict breccia, W.R.Van Schmus, GCA, 1967, 31, p.2027. Mineralogy and composition of xenoliths, R.A.Binns, GCA, 1968, 32, p.299. Analysis, 21.6% total Fe, E.Jarosewich, GCA, 1967, 31, p.1103. Unequilibrated and unmetamorphosed, G.Kurat, GCA, 1967, 31, p.1843, Meteorite Research, ed. P.M.Millman, D.Reidel, Dordrecht-Holland, 1969, p.185. Modal analysis, G.Dörfler and H.G.Hiesböck, Meteorite Research, ed. P.M.Millman, D.Reidel, Dordrecht-Holland, 1969, p.669. Li isotopic composition, R.Bernas et al., Meteorite Research, ed. P.M.Millman, 1969, p.123. Al-26 data, K.Fuse and E.Anders, GCA, 1969, 33, p.653. Volatile trace element abundances, R.R.Keays et al., GCA, 1971, 35, p.337; see also, D.R.Case et al., GCA, 1973, 37, p.19. Uranium content, D.E.Fisher, GCA, 1972, 36, p.15. Partial INAA, R.A.Schmitt et al., Meteoritics, 1972, 7, p.131. Contains spinels, G.Hoinkes and G.Kurat, Meteoritics, 1973, 8, p.383 (abs.). Pb isotopic ratios, G.R.Tilton, Earth Planet. Sci. Lett., 1973, 19, p.321. Ga and Ge contents of metal phase, C.-L.Chou and A.J.Cohen, GCA, 1973, 37, p.315. Infrared photometry, albedo, JHK colors, M.Leake et al., Meteoritics, 1978, 13, p.101. Size frequency distributions of fluid drop chondrules, T.V.V.King and E.A.King, Meteoritics, 1979, 14, p.91. Ti, Zr and Hf abundances, M.Shima, GCA, 1979, 43, p.353. Metallographic cooling rate, E.R.D.Scott and R.S.Rajan, LPSC, 1980, 11, p.1015 (abs.). Ni and Co contents of matrix kamacite, F.Afiattalab and J.T.Wasson, GCA, 1980, 44, p.431. Subclassification, TL data, C.L.Melcher et al., Meteoritics, 1980, 15, p.332 (abs.); see also, E.Anders and M.G.Zadnik, GCA, 1985, 49, p.1281. Study of fine-grained, opaque silicate matrix, G.R.Huss et al., GCA, 1981, 45, p.33. Study of metal grains in host and lithic fragments, E.R.D.Scott and R.S.Rajan, GCA, 1981, 45, p.53. Study of shock hardening of kamacite and taenite, P.Lambert et al., LPSC, 1981, 12, p.583 (abs.). Pb isotopic composition, D.M.Unruh et al., LPSC, 1981, 12, p.1109 (abs.). Magnetic properties, N.Sugiura and D.W.Strangway, Mem. Nat. Inst. Polar Res., Tokyo, 1982, (25), p.260. Carbon content and isotopic composition, M.M.Grady et al., J. Geophys. Res., 1982, 87 (suppl.), p.A289; see also, Meteoritics, 1989, 24, p.147, J.Makjanic et al., Meteoritics, 1993, 28, p.63. D/H ratio, N.J.McNaughton et al., J. Geophys. Res., 1982, 87 (suppl.), p.A297. Cooling rate calculation for metal-troilite grains, E.R.D.Scott, GCA, 1982, 46, p.813. Chemical composition and texture of matrix and chondrule rims, S.Matsunami, Mem. Nat. Inst. Polar Res., Tokyo, 1984, (35), p.126. Analysis of phosphate-bearing microspherules, H.Yabuki and A.El Goresy, Mem. Nat. Inst. Polar Res., Tokyo, 1986, (41), p.235. Study of silica-bearing clast, C.A.Brigham et al., GCA, 1986, 50, p.1655. Siderophile element data, D.W.G.Sears and K.S.Weeks, GCA, 1986, 50, p.2815. Grain size and texture of chondrule populations, P.C.Buchanan, LPSC, 1988, 19, p.142 (abs.). Mössbauer analysis of iron oxidation, T.C.Solberg and R.G.Burns, LPSC, 1988, 19, p.1103 (abs.). Study of carbon-bearing inclusion, M.Christophe Michel-Levy, Meteoritics, 1988, 23, p.45. Petrofabrics and magnetic anisotropy, D.S.Sneyd et al., Meteoritics, 1988, 23, p.139. Mineralogy and oxygen isotopic data of matrix lumps, C.E.Nehru et al. Meteoritics, 1991, 26, p.377 (abs.). Study of alkali fractionation among chondrules, J.A.Wood, Meteoritics, 1991, 26, p.410 (abs.). Oxygen isotopic composition, R.N.Clayton et al., GCA, 1991, 55, p.2317. Bulk density and porosity, M.Terho et al., Studia Geophysica et Geodaedica, 1993, 37, p.65; see also, D.T.Britt and G.J.Consolmagno, MAPS, 2003, 38, p.1161. Listed, with find location, Y.Miura et al., Papers 19th Symp. Ant. Met., NIPR Tokyo, 1994, p.5. Tl and Pb abundances, J.H.Chen and G.J.Wasserburg, LPSC, 1994, 25, p.245. Study of slica-roedderite-bearing chondrule, A.N.Krot and J.T.Wasson, Meteoritics, 1994, 29, p.707. Noble gas composition of high-purity separates of presolar diamonds, G.R.Huss and R.S.Lewis, Meteoritics, 1994, 29, p.791. REE abundance pattern, K.Shinotsuka and M.Ebihara, LPSC, 1995, 26, p.1293 (abs.). Noble gas analyses of acid-resistant residue, diamond and SiC contents, G.R.Huss and R.S.Lewis, GCA, 1995, 59, p.115. Potassium isotopic composition, M.Humayun and R.N.Clayton, GCA, 1995, 59, p.2131. Nitrogen and noble gas isotopic composition, K.Hashizume and N.Sugiura, GCA, 1995, 59, p.4057. Volatile abundances and release temperatures, D.W.Muenow et al., Meteoritics, 1995, 30, p.639. Isotopic molecule mass compositions of nitrogen, N.Sugiura et al., Meteoritics, 1995, 30, p.646. Analysis of P1 noble gases in acid residues by stepped pyrolysis, G.R.Huss et al., GCA, 1996, 60, p.3311. Carbon and nitrogen isotopic composition of graphite grains measured by SIMS, N.Sugiura and K.Kiyota, Papers 22nd Symp. Ant. Met., NIPR Tokyo, 1997, p.171 (abs.); see also, MAPS, 1997, 32, p.A126 (abs.). Sm and Gd isotopic composition, H.Hidaka et al., MAPS, 1997, 32, p.A59 (abs.). Light stable isotope composition of graphite-bearing assemblages, S.Mostefaoui et al., MAPS, 1997, 32, p.A94 (abs.). Hydrogen, carbon, and nitrogen isotopic composition of graphite, N.Sugiura and K.Kiyota, Papers 23rd Symp. Ant. Met., NIPR Tokyo, 1998, p.139 (abs.) Nitrogen and Argon isotopic composition, N.Sugiura et al., MAPS, 1998, 33, p.463. Analysis of oxygen isotopes in graphite, S.Mostefaoui et al., MAPS, 1998, 33, p.A113 (abs.). Nitrogen isotopic composition of graphite aggregates, K.Kiyota and N.Sugiura, LPSC, 1999, 30, abs. #1240. Determination of bulk density, S.L.Wilkison and M.S.Robinson, MAPS, 2000, 35, p.1203. Zr isotopic composition, M.Schönbächler et al., LPSC, 2002, 33, abs. #1283. Te isotopic composition, M.A.Fehr et al., LPSC, 2003, 34, abs. #1655. Magnetic susceptibility, P.Rochette et al., MAPS, 2003, 38, p.251. Nitrogen abundance and isotopic composition of metal phase, K.J.Mathew et al., GCA, 2005, 69, p.753. 144Nd, 147Sm and uranium isotopic composition, C.H.Stirling et al., GCA, 2005, 69, p.1059. Ag isotopes and Pd/Ag ratios, S.J.Woodland et al., GCA, 2005, 69, p.2153. Sn and Te abundances and Te isotopic composition, M.A.Fehr et al., GCA, 2005, 69, p.5099. Morphology and isotopic composition of graphite, S.Mostefaoui et al., MAPS, 2005, 40, p.721. Mössbauer and X-ray diffraction study, O.N.Menzies et al., MAPS, 2005, 40, p.1023.}} | ||
{{Przypisy}} | {{Przypisy}} | ||
| Linia 166: | Linia 243: | ||
* meteoryt [[Mocs]] | * meteoryt [[Mocs]] | ||
* [[:Kategoria:Meteoryty imperium węgierskiego|Meteoryty imperium węgierskiego]] | * [[:Kategoria:Meteoryty imperium węgierskiego|Meteoryty imperium węgierskiego]] | ||
| + | |||
| + | * [[Szablon:PragueNM|Muzeum Historii Naturalnej w Pradze]] | ||
| + | |||
| + | * [[Dawne jednostki miar i wag]] | ||
== Linki zewnętrzne == | == Linki zewnętrzne == | ||
| Linia 172: | Linia 253: | ||
* '''Encyclopedia of Meteorites ([http://www.encyclopedia-of-meteorites.com/ EoM])''' – meteoryt [http://www.encyclopedia-of-meteorites.com/meteorite.aspx?id=16628 Mezö-Madaras] | * '''Encyclopedia of Meteorites ([http://www.encyclopedia-of-meteorites.com/ EoM])''' – meteoryt [http://www.encyclopedia-of-meteorites.com/meteorite.aspx?id=16628 Mezö-Madaras] | ||
| - | * | + | * {{ViennaNHM}} |
| - | * | + | * {{BerlinMNHU}} |
| - | * | + | * {{BudapestNHM}} |
| + | * {{TübingenMPI}} | ||
| + | * {{MoscowVernadskyIG|id=10813|name=Mezo-Madaras}} | ||
| + | * {{ClujM}} | ||
| + | * {{PragueNM}} | ||
| + | |||
| + | * Meteoryt Mezö-Madaras w kolekcjach polskich – [http://www.woreczko.pl/meteorites/news/Mezo-Madaras.htm Wadi & Jan Woreczko Collection] | ||
| + | * woreczko.pl – [http://www.woreczko.pl/meteorites/features/glossary-StrewnField.htm Elipsa rozrzutu (''Strewn field'', ''strewnfield'', ''distribution ellipse'')] | ||
| + | |||
| + | * Wikipedia (DE) – [http://de.wikipedia.org/wiki/Alte_Maße_und_Gewichte_(Österreich) Alte Maße und Gewichte (Österreich)] | ||
| + | * Wikipedia (HU) – [http://hu.wikipedia.org/wiki/Mezőmadarasi_meteorit Mezőmadarasi meteorit] {{SeparatorBull}} [http://hu.wikipedia.org/wiki/Mezőség Mezőség] (Równina Transylwańska) | ||
| - | * | + | * portal '''erdelykincsei.com''' – [http://erdelykincsei.com/2012/02/02/marosszeki-mezoseg-tortenelmi-tukor-telepulesek-templomok-hetedik-resz-istentelep/ Marosszéki-Mezőség – Történelmi tükör: települések, templomok – hetedik rész: Istentó] |
| - | + | ||
| - | * | + | * {{MPOD|name=Mez%F6-Madaras|text=Mezö-Madaras}} |
[[Category:Poza granicami Polski]] | [[Category:Poza granicami Polski]] | ||
Aktualna wersja na dzień 22:09, 26 lip 2024
2i
| Mezö-Madaras → | |
| Spadek | |
| Lokalizacja | Mădăraş, region Mureş, Rumunia |
| Położenie[2] | 46°36'N, 24°26'E[1] |
| Data | 4 września 1852 roku, 16:30 (sobota) |
| Charakterystyka | |
| Typ | chondryt zwyczajny L3.7 |
| Masa | 22,7 kg[3], największy okaz 10,1 kg[4] |
| Liczba okazów | deszcz meteorytów |
| Meteoritical Bulletin Database | |
| Synonimy → | |
| w NHM Cat: Fekete, Madaras, Maros, Mezoe-Madaras, Mezö-Madarasz, Weiler; po węgiersku: Mădăraş (Mezőmadaras) | |
Spadek deszczu meteorytów 4 września 1852 roku (sobota) w okolicy miejscowości Mădăraş w Rumunii (chondryt zwyczajny, rzadki typ L3.7, TKW 22,7 kg[3]).
W katalogu meteorytów Grady (2000) podano błędnie lokalizację (46°30'N, 25°44'E) wskazującą na miasto Mădăraș (dawn. Mezö-Madaras) w regionie Harghita. Rzeczywisty rejon spadku znajdował się na północ od miasta o tej samej nazwie, ale leżącego w regionie Mureş na Równinie Transylwańskiej (węg. Mezőség). W relacji Knöpfler (1854) podano bliższe prawdzie współrzędne jako: 46°57'N, 41°59' O.L.v.F.[5], co odpowiada współczesnemu: 46°57'N, 24°19'E. Obszar spadku rozciągał się w kierunku SW-NE wokół jeziora Lacul Culpiu (określanego dawniej jako Isten-tó – Boskie jezioro).[6]
W publikacji Lüttge-Pop et al. (2013) podano poprawne współrzędne: 46°36'N, 24°26'E, a w ślad za tym uaktualniono wpis w Meteoritical Bulletin Database.
Okoliczności spadku meteorytu Mezö-Madaras według Török (1882b) (tłumaczenie Piotr Antypiuk; więcej szczegółów → patrz Meteoryty imperium węgierskiego):
Trzecim w węgierskiej kolekcji meteorytów zawierających drobinki żelaza jest kamień, który został nazwany mezőmadarasi[7]. W tym przypadku nie ma mowy o spadku jednego czy dwóch kamieni, a o całej ich gromadzie. 4. września 1852 roku, między 4. a 5. godziną po południu przez Transylwanię przeszła prawdziwa burza meteorytów. Spadały one w obrębie długiej na półtorej mili [~10 km] i szerokiej na pół mili [~4 km][8] elipsy na terenie Równiny Transylwańskiej, w okolicach gminy Mező-Madaras, w miejscu, gdzie znajduje się długie na 500 kroków, szerokie na 250 kroków i głębokie na 2 sążnie [~4 m] jezioro zwane Boskim (Istentó). W pobliżu owego jeziora znajdowało się tzw. Czarne gospodarstwo. Liczni chłopi pracujący na polach i łąkach gospodarstwa widzieli na własne oczy meteorytową burzę, zebrali także część czarnych kamieni, które spadły z nieba. Okoliczności spadku szczegółowo opisał Dr Vilmos Knöpfler**. Przy zupełnie bezwietrznej pogodzie, na całkowicie czystym, niezachmurzonym niebie pojawiła się kula ognia poruszająca się z południowego-zachodu na północny-wschód. Po wypaleniu się kuli na terenie od Károlyvár'u [Alba Iulia] i Nagy-Enyed [Aiud] po miejscowości Torada [Turda] i Kolozsvár [Cluj-Napoca], w kierunku północno-wschodnim zaś aż po Maros-vásárhely [Târgu Mureş] i Szász-Régen [Reghin] dało się słyszeć huk zbliżony do tego towarzyszącemu burzy czy też grzmot powstający na skutek wystrzałów z odległych armat, dział. Po tym huku chłopi, obserwując spadające kolejno kamienie, słyszeli jeszcze powtarzające się, świszczące dźwięki. Kilku wieśniaków, jako że stali w pobliżu jeziora Boskiego, widziało także, jak w taflę wody uderza jeden ze spadających kamieni, wzbijając tym samym wodę na wysokość jednego sążnia [~2 m] i powodując duże zafalowanie jeziora. Co istotne, na południowy-zachód od jeziora Boskiego – czyli kierunek, z którego meteoryt wyruszył, pojawił się – spadały mniejsze kamienie. Na północ od jeziora z kolei znajdowano okazy wielkości pięści, zaś w odległości na pół godziny marszu od zbiornika wodnego natrafiono na okaz ważący 18 funtów [10,1 kg], który był wbity w ziemię do tego stopnia, że widać było tylko jego krawędzie. Ten znakomity egzemplarz trafił do muzeum wiedeńskiego i stanowi prawdziwy skarb w jego zbiorach. W kolekcji muzeum są zaledwie dwa meteoryty większe od tego, tj. okahabai[9] i knyahinyai[10] – oba pochodzą z Węgier. Łączną masę meteorytów z tego spadku można ocenić na cetnar [50-60 kg].
Meteoryty z Mező-Madaras są czarne, na nierównych skorupach znać liczne zagłębienia zbliżone kształtem do palców u dłoni. Kształt kamienia jest kolejno: zaokrąglony, bulwiasty, spłaszczony. Część właściwa jest szara z brudnobiałymi plamami, pokryta wieloma mieniącymi się na biało lub żółtawo, żelaznymi przebarwieniami. Szczyty pęknięć połyskują stalą. Ciężar właściwy 3,50.
Pál Partsch, ówczesny dyrektor Wiedeńskiego Muzeum Mineralnego poprosił o poddanie analizie meteorytów mezőmadarasi wykładowcę z Getyngi, Wöhlera, który parał się tym już od wielu lat. Wöhlera przeprowadził analizę we współpracy z angielskim chemikiem, Atkinsonem. W jego opinii – uśredniając – 19,06% składu meteorytów stanowi żelazo, 7,4% nikiel, 0,25% natomiast kobalt i fosfor. W masie właściwej poza oczkami żelaza zauważalne są także drobne plamki siarczanu żelaza i dwa rodzaje krzemianów, z których jeden po rozpuszczeniu w kwasie solnym przyjmuje postać galaretowatą, drugi zaś jest nierozpuszczalny. Krzemiany te są mieszanką oliwinów, augitów i labradorytów.
__________
- ** Sitzungsberichte d. math. naturwissenschaftlichen Klasse der kais. Akademie der Wissenschaften. XI. köt. 676. s köv. lapjain.[11]
Tak to wydarzenie opisał Orbán Balázs (1868):
A népnek e tóhoz kötött vallásos kegyeletét még egy korlátolt felfogása előtt csudaszerünek tetsző esemény is emelte, mert 1852-ben sept. 4-én délutáni 5 és 6 óra között felhőtlen derült égnél egy iszonyú menydörgés hallatszott, mit szakadozott csattanások követtek, s a feketei biró (a bándi Vaszilui Tyifor), ki éppen a tavon csónakkal halászott, egy nagy tüzes tömeget látott a tóba oly rohamos sebességgel zuhanni, hogy annak vize ölnyire felcsapott, sőt az egész tó felülete hullámzásba jött; ugyanekkor a tó körül is több ily tüzes tömeg hullott le. A biró és a közel levő nép a végitéletet hivén eljöttnek, rémülten menekült, de midőn a tudományok néhány embere, s köztük orvostudor zarándi Knöpfler Vilmos megmagyarázta, hogy nincsen miért félni, sőt jutalmat is igért a lebkő darabjait egybegyüjtőknek, nevezett feketei biró, s mások is felkutatták azokat, ugy hogy 1 négyszög mfd területen, vagy 60 darab lebkövet gyüjtöttek egybe. A legnagyobb minden esetre az volt, mely a tóba esett, s melyet megtalálni nem tudtak; de mégis meglelték azon 17 font 26½ latot[12] nyomó darabot, mely a bécsi muzeumba küldetett, s mező-madarasi név alatt a világ ismert lebköveinek legnevezetesebbike*. Másik kisebb, de azért nem kevésbé nevezetes példány a pesti muzeumba jutott; három példány Knöpfler birtokában van**. (…)
__________
- * Ezt a nevezett feketei biró találta; a madarasi járás hivatal a találónak 500 ft jutalmat adva, kezéhez vette, s ugy került Bécsbe.
- ** Ezen példányok is igen szépek, a legnagyobb 818/32 font, a második 426/32, a harmadik 32/32 font.
Znaleziono ponad 60 okazów meteorytu. Największy o wadze 17 funtów 26½ łutów (latot[12]) tzn. 9,984 kg, został wysłany do muzeum w Wiedniu, zapłacono za niego znalazcy 500 ówczesnych forintów. W sumie do muzeum w Wiedniu trafiło 18 okazów oraz 5 okazów jako depozyt od Knöpflera. W posiadaniu Knöpflera zostały trzy duże okazy o wagach: 818/32, 426/32 i 32/32 funtów[13] (odpowiednio: 4,795, 2,695 i 1,155 kg). Mniejsze okazy trafiły do muzeum w Budapeszcie oraz do kilku kolekcji w tym prywatnych. Trzy okazy trafiły do firmy Krantza z Bonn[14] (Knöpfler 1855): 1 funt 3 łuty, 6 łutów 30 gran i 3 łuty 1 gran.
Knöpfler (1855)
.jpg)
W publikacji Knöpfler (1855) podano wagi znalezionych okazów (55 sztuk; stan na 1 luty 1855 roku) i kolekcje, do których one trafiły. Według tego wykazu największy okaz ważył 17 Pf. 26 Lth. 1 Qu. 0 Gr., tzn. 17 funtów[13] 26 łutów 1 quentchen[15], co daje 9,979 kg[16]. Trochę mniej niż się oficjalnie podaje – 17 funtów 26½ łutów.
Brak informacji o ewentualnych późniejszych znaleziskach okazów z tego spadku.
Kolekcje
Okazy i fragmenty meteorytu Mezö-Madaras w największych kolekcjach:
Zbiór waga okazów
(Koblitz MetBase)uwagi Vienna, Naturhist. Mus. 8,96 kg (main mass)[4], fotografia przekroju w Brandstätter (2013) Berlin, Mus. Naturk., Humboldt Univ. 2,72 kg Budapest, Nat. Mus. 1813 g jeden z okazów Tübingen, Min.-Petrogr. Inst. 1642 g London, Nat. Hist. Mus. 700 g Moscow, Acad. Sci. 612 g Tempe, Arizona State Univ. 555 g Calcutta, Mus. Geol. Surv. India 538 g 37,86, 54,63 i 446,05 g (Sen Gupta et al. 1982) Budapest, Eötvös Lorand Univ. 435 g (…) Cluj, Min. Mus. Univ. 224 g Prague, Nat. Mus. 143 g Tallinn, Geol. Inst. Acad. Sci. 48 g 48,0 g fragment ze skorupą (Tiirmaa 1996) (Geoscience collections of Estonia: record) (…)
Brak okazów tego meteorytu w polskich kolekcjach instytucjonalnych.
W katalogu online zbiorów muzeum w Waszyngtonie (NMNH) znajdują się zdjęcia płytek cienkich (thin section) tego wyjątkowego meteorytu.
Źródła
Kesselmeyer (1861) (s. 372, 438)
11. 1852 4. Sept. Fekete und Istento, 1 M. W. von Mezo-Madaras, im bergischen Haidlande Mezöség.[17] – Sp.-Gew.: 3,50[18] Siebenbürgen[19] 48°37'N. 24°19'O. WA. 11. 1853. 674.[11] P.91. 1854.627.[20] W. 1860. S. 1860.
609. 11 1852. 4. Sept. Fekete und Teich Istento[21], 1 M. W. von Mezo-Madaras, im bergigen Haidlande Mezöség.[17] Siebenbürgen 46°37'N
24°19'O.P. 91. 1854. 627.[20] WA. 11. 1853. 674[11] Aus einer Feuerkugel unter starkem Donner und Getöse viele Steine, daren grösster etwa 18 ℔.[4]
Buchner (1861) (s. 60-61)
Mezo-Madaras, Siebenbürgen[19] 1852, Sept. 4.
Vrh. d. siebenbürgen Vereins 1852, 153.[22] 1853, 19.[23] 1858, 165.[24] Corr. Bl. d. Regensb. Vereins 1852, 128.[25] 1853, 16.[26] WAB. 11, 674.[11] Wöhler ebd. 17, 284.[27] AChPh. 96, 251. EJ. 68, 357. PhCtr 1854, 203. 1855, 777. PA. 91, 627.[20] Inst. 1856, 187. SJ. (2) 22, 272. PhilM. (4) 11, 141. J. 1853, 934. GuH. 7, 77. Br. 100, 103. PA. 111. 355, 366.
- Rozwinięcia skrótów → patrz Bibliografia/Buchner Otto
Lokalizacja
Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
© Jan Woreczko & Wadi
(A) Aiud, Alba Iulia, (B) Band, (M) Mădăraş, (R) Reghin, (T) Târgu Mureș, Turda
Jezioro Lacul Culpiu (dawn. Isten-tó)
Współrzędne wg innych autorów
Na północnym zachodzie miejsce spadku meteorytu Mocs
* W 2018 roku Google zmieniło zasady działania apletu, mapa może wyświetlać się niepoprawnie (pomaga Ctrl+F5); więcej → Szablon:GEMap-MyWiki
Aiud (węg. Nagyenyed), Alba Iulia (węg. Gyulafehérvá), Band (węg. Mezőbánd), Mădăraș, Reghin (węg. Régen), Târgu Mureș (dawn. Tîrgu Mureş, węg. Marosvásárhely), Turda. Jezioro Lacul Culpiu (Jezioro Boskie) (dawn. Isten-tó, Istentó, Isten-Tó).
Według Lüttge-Pop et al. (2013) współrzędne spadku to 46°36'N, 24°26'E.
Bolid poruszał się w kierunku SW-NE. Towarzyszyły mu wybuchy i dudniące grzmoty (słyszane były w miejscowościach od Alba Iulia, Aiud, Turda, Cluj-Napoca do Târgu Mureş, Reghin). Deszcz meteorytów spadł w eliptycznym obszarze o długości ~10 km i ~4 km szerokości. Świadkowie pracujący w pobliżu jeziora Isten (Isten-tó), słyszeli świst i widzieli kamienie spadające do południowej części jeziora. Wielkość znajdowanych okazów w terenie rosła z kierunku SW na NE. Za Török (1882b): (…) na południowy-zachód od jeziora Boskiego – czyli kierunek, z którego meteoryt wyruszył, pojawił się – spadały mniejsze kamienie. Na północ od jeziora z kolei znajdowano okazy wielkości pięści, zaś w odległości na pół godziny marszu od zbiornika wodnego natrafiono na okaz ważący 18 funtów, który był wbity w ziemię do tego stopnia, że widać było tylko jego krawędzie. (…)
Według relacji spadło dużo więcej meteorytów (ok. 50-60 kg) niż zebrano. Zdarzenie miało miejsce ponad 150 lat temu, ale chyba warto szukać nadal?
Mapy
.jpg) Mapa rejon spadku z zaznaczonym jeziorem Lacul Culpiu (dawn. Isten-tó) i schematycznym zasięgiem elipsy spadku (źródło mapy: II. vojenské mapování – Františkovo, 1806-1869) |
.jpg) Mapa rejon spadku, miejscowości: Mezö-Madaras, Mezö-Bánd. Współrzędne na mapie są w starym układzie odniesienia Ferro[5] (źródło: Mapy austro-węgierskie, 1880-1912) |
Galerie
.jpg) Meteoryty ze zbiorów Muzeum Historii Naturalnej w Budapeszcie. Kompletny okaz meteorytu Mezö-Madaras (1,068 kg) (fot. Wadi & Jan Woreczko) |
-TJ21-1.jpg) Okaz meteorytu Mezö-Madaras (515,7 g) ze zbiorów Muzeum Historii Naturalnej w Wiedniu (fot. Tomasz Jakubowski) |
-TJ21-2.jpg) Fragment meteorytu Mezö-Madaras (165,8 g) ze zbiorów Muzeum Historii Naturalnej w Wiedniu (fot. Tomasz Jakubowski) |
-TJ21-3.jpg) Płytka meteorytu Mezö-Madaras (53,94 g) ze zbiorów Muzeum Historii Naturalnej w Wiedniu (fot. Tomasz Jakubowski) |
-TJ.jpg) Fragment meteorytu (143 g) ze zbiorów Muzeum Historii Naturalnej w Pradze (fot. Tomasz Jakubowski) |
.jpg) Fragment 48,0 g meteorytu Mezö-Madaras ze zbiorów Uniwersytetu w Tartu (źródło: Geoscience collections of Estonia) |
.jpg) Płytka meteorytu Mezö-Madaras (446,05 g, najdłuższy rozmiar 10,1 cm) z kolekcji Geological Survey of India, Calcutta |
.jpg) Płytka meteorytu Mezö-Madaras z kolekcji Narodowego Muzeum Historii Naturalnej w Waszyngtonie |
Połowa okazu (31,9 g) meteorytu Mezö-Madaras z kolekcji Zsolta Kereszty (fot. Zsolt Kereszty, za zgodą)
_1.jpg) Kopie oryginalnych etykiet ze zbiorów Muzeum Historii Naturalnej w Budapeszcie (Magyar Természettudományi Múzeum, Ásvány- és Kőzettar) |
_2.jpg) Bogactwo chondr i inkluzji w prymitywnym chondrycie typu L3.7 |
_3.jpg) Skorupa obtopieniowa |
Fragment (25,50 g) meteorytu w kolekcji Matteo Nahabed Chinellato (za zgodą; okaz pochodzi z kolekcji Natural History Museum of Milan (Museo Civico di Storia Naturale di Milano))
-1.jpg) |
-a.jpg) |
Bibliografia
- +Balázs Orbán, (1868), A Székelyföld leírása, Pest 1868. Plik HTML.
- Brandstätter Franz, Ferrière Ludovic, Köberl Christian, (2013), Meteorites: Witnesses of the Origin of the Solar System (Meteoriten: Zeitzeugen der Entstehung des Sonnensystems), Edition Lammerhuber, 2013, ss. 272, (s. 105).[28] ISBN 978-3901753435.
- Buchner Otto, (1861), Versuch eines Quellenverzeichnisses zur Literatur über Meteoriten, w: Broenner Heinrich L., Abhandlungen, herausegeben von der Senckenburgischen naturforschenden gesellschaft, Bd. 3, Frankfurt a.M. 1859-1861, s. 455-482, (s. 60-61). Plik PDF; plik DjVu.
- Correspondenz-Blatt des zoologisch-mineralogischen Vereines in Regensburg, (1853), Näheres über den höchst merkwurdigen Aërolithen-Fall bei Mezö-Madaras am 4. Sept. 1852, 7, 1853, s. 16.[29] Plik GoogleBooks; plik DjVu.
- Grady Monica M., (2000), Catalogue of Meteorites. 5th Ed., Natural History Museum, Cambridge University Press, London, UK, 2000. ISBN 978-0521663038. Plik NHM Data Portal; plik PDF.
- Kesselmeyer Paul August, (1861), Ueber den Ursprung der Meteorsteine. Tafel XII-XIV., w: Broenner Heinrich L., Abhandlungen, herausegeben von der Senckenburgischen naturforschenden gesellschaft, Bd. 3, Frankfurt a.M. 1859-1861, s. 313-454, (s. 372, 438). Plik PDF; plik DjVu.
- Knöpfler Wilhelm, (1852), Bericht über den am 4 September d J. bei Mezö-Madaras stattgefundenen Aerolithenfall, Verhandlungen und Mitteilungen des Siebenbürgischen Vereins für Naturwissenschaften zu Hermannstadt, 3, 1852, s. 153-154. Plik PDF; plik DjVu.
- Knöpfler Wilhelm, (1853), Bericht über den am 4. September 1852 bei Mezö-Madaros in Siebenbürgen statt gehabten Meteoriten-Fall nach ämtlichen Erhebungen, Verhandlungen und Mitteilungen des Siebenbürgischen Vereins für Naturwissenschaften zu Hermannstadt, 4, 1853, s. 19-24. Plik PDF; plik DjVu.
- Knöpfler Wilhelm, Partsch Paul Maria, (1854), Anszug aus dem ämtlichen Berichte über den am 4. September 1852 bei Mezö-Madaras in Siebenbürgen stattgehaben Meteoriten-Fall, w: Über den Meteorstein-Niederfall unweit Mezö-Madaras in Siebenbürgen am 4. September 1852, Sitzungsberichte der Mathematisch-Naturwissenschaftliche Classe Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften, 11, 1854, s. 675-681. Plik DjVu.
- Knöpfler Wilhelm, (1855), Verzeichniss aller bisher aufgefundenen und bekannt gewordenen Stücke der. am 4. September 1862 bei Mezö-Madaras gefallenen Aerolithen, Verhandlungen und Mitteilungen des Siebenbürgischen Vereins für Naturwissenschaften zu Hermannstadt, 6, 1855, s. 87-88.[30] Plik PDF; plik DjVu.
- Koblitz Jörn, MetBase. Meteorite Data Retrieval Software, Version 7.3 (CD-ROM), Ritterhude, Germany 1994-2012. MetBase.
- +Lüttge-Pop Dana, Răzvan Andrei A., Har Nicolae, (2013), Historical Romanian meteorites: emendations of official catalogue records, Studia UBB Geologia, 58(2), 2013, s. 41-45, (s. 42).[31] Plik doi.
- Neugeboren Johann Ludwig, (1858), Analysen der Meteorstelne von Mezö-Madaras und von Ohaba, Verhandlungen und Mitteilungen des Siebenbürgischen Vereins für Naturwissenschaften zu Hermannstadt, 9, 1858, s. 165-168.[32] Plik PDF, plik DjVu.
- Partsch Paul Maria, (1854), Über den Meteorstein-Niederfall unweit Mezö-Madaras in Siebenbürgen am 4. September 1852, Sitzungsberichte der mathematisch-naturwissenschaftliche Classe der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften, 11, 1854, s. 674-675. Plik DjVu.
- Partsch Paul Maria, (1854), Meteorsteinfall unweit Mezö-Madaras in Siebenbürgen, Annalen der Physik, 91, Bd. 167, 1854, s. 627-628. Plik DjVuŹródło: Wiki.Meteoritica.pl.
- Tiirmaa Reet (Тийрмаа Р.Т.), (1983), Каталог метеоритов коллекции Института геологии АН ЭССР на октября 1981 г. (The catalog of meteorites from the collection of the Geological Institute of the Estonian Academy of Sciences on October 1, 1981), Метеоритика (Meteoritika), vol. 42, 1983, s. 170-182.[33]
- Tokody László, Dudichné Vendl Mária, (1951), Magyarország meteoritgyűjteményei (Meteorite collections in Hungary), Akadémiai Kiadó, Budapest 1951, ss. 102, (s. 39). Plik
GIF.
- Török József, (1882a), A Magyar Birodalom meteoritjei (I. rész), Természettudományi Közlöny, XIV (159), 1882, s. 433-442. Plik DjVuŹródło: Wiki.Meteoritica.pl; plik PDF.
- Török József, (1882b), A Magyar Birodalom meteoritjei (II. rész), Természettudományi Közlöny, XIV (160), 1882, s. 497-514. Plik PDF.
- Woreczko Jan, (2015), Doniesienia z Wiki. Egzotyczna nazwa, egzotyczny „typ”, Meteoryt, 1, 2015, s. 12-13. Plik PDF; plik DjVuŹródło: Wiki.Meteoritica.pl.
- Wöhler Friedrich, (1855), Analyse der Meteorsteine von Mezö-Madaras in Siebenbürgen, Sitzungsberichte der mathematisch-naturwissenschaftliche Classe der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften, 17, 1855, s. 284-287. Plik DjVu.
- Zipser D., (1852), Ein Aerolithenfall, Correspondenz-Blatt des zoologisch-mineralogischen Vereines in Regensburg, 6, 1852, s. 128. Plik PDF; plik DjVu.
Przypisy
Zobacz również
- meteoryt Mocs
- Meteoryty imperium węgierskiego
Linki zewnętrzne
- Meteoritical Bulletin Database (MBD) – meteoryt Mezö-Madaras
- Encyclopedia of Meteorites (EoM) – meteoryt Mezö-Madaras
- Muzeum Historii Naturalnej w Wiedniu (Natural History Museum Vienna; Vienna, Naturhist. Mus.) – Naturhistorisches Museum Wien ● Die Meteoritensammlung ● Mineralogy & Petrography ● [katalogi → Partsch (1843); Brezina (1885); Brezina (1895); Brezina (1896); Berwerth (1903)]
- Muzeum Historii Naturalnej w Berlinie (Museum für Naturkunde, Institut für Mineralogie und Petrographie, Humboldt-Universität zu Berlin; Berlin, Mus. Naturk., Humboldt Univ.) – Museum für Naturkunde Berlin ● Meteorites ● [katalogi → Rose (1864); Klein (catalogues); Hoppe (1975); Schulze (1996)]
- Muzeum Historii Naturalnej w Budapeszcie (Hungarian Natural History Museum, Budapest; Budapest, Nat. Mus.) – Magyar Természettudományi Múzeum Budapest ●
Katalog Tokody (1951) ● Meteorites in the Carpatian Basin (english); Kárpát-medencei meteoritok (hungarian)● [katalog → Ravasz (1969)] - Kolekcja mineralogiczna uniwersytetu w Tybindze (Institut für Mineralogie, Petrologie und Geochemie der Eberhard-Karls Universität; Tübingen, Min.-Petrogr. Inst.) – Geschichte der Mineralogischen Sammlung
- Vernadsky Institute of Geochemistry and Analytical Chemistry of Russian Academу of Sciences (The Laboratory of Meteoritics; Moscow, Vernadsky Inst. Geochem.) – Институт геохимии и аналитической химии им. В.И. Вернадского Российской академии наук (Лаборатория метеоритики), ГЕОХИ РАН ● Mezo-Madaras ● [katalog → Явнель (1986)]
- Muzeum Mineralogiczne Uniwersytetu Babeș-Bolyai w Cluj-Napoca, Rumunia (Museum of Mineralogy, Babeș-Bolyai University, Cluj-Napoca; Cluj, Min. Mus. Univ.) – Muzeul de Mineralogie Universitatea Babeș-Bolyai din Cluj ● Colectia de meteoriti ● fotogaleria: Dan Uza ● [katalogi → Koch (1885); Bedelean (1979)]
- Muzeum Historii Naturalnej w Pradze (Prague Natural History Museum; Prague, Nat. Mus.) – Národí Muzeum Praha ● Sbírka meteoritů a Sbírka přírodních skel - tektitů ● Muzeum 3000: Rok od pádu čeljabinského meteoritu. Spadlo něco u nás? ● CES on-line: Sbírka meteoritů ● [katalog → Tuček (1981)]
- Meteoryt Mezö-Madaras w kolekcjach polskich – Wadi & Jan Woreczko Collection
- woreczko.pl – Elipsa rozrzutu (Strewn field, strewnfield, distribution ellipse)
- Wikipedia (DE) – Alte Maße und Gewichte (Österreich)
- Wikipedia (HU) – Mezőmadarasi meteorit ● Mezőség (Równina Transylwańska)
- portal erdelykincsei.com – Marosszéki-Mezőség – Történelmi tükör: települések, templomok – hetedik rész: Istentó
- Portal Meteorite Picture of the Day – Mezö-Madaras
.jpg){kind=link}
.jpg){kind=link}