Grzempach (Grzempy)

2. METEORYT GRZEMPY

Pierwszą wzmiankę o spadku tego meteorytu 3  września 1910 r. około godz. 15 (w.m.s.: φ = 52°52' – λ = 16°38') we wsi Grzempy, położonej około 9 km od miasta Czernkowa w Poznańskiem, podał prof. Zerbst z Piły w "Scheidemühler Zeitung"^[3] z 10 września 1910 r., którą przytoczył następnie prof. Könnermann z Poznania w "Ostdeutsche Sontagblatt" z 1911 r¹. Następnie opis spadku – prawdopodobnie oparty na powyższych źródłach – zamieścił Szulczweski (1923), a dalej krótką wzmiankę o tym meteorycie znajdujemy u Slavika i Spencera (1948) i u Łaszkiewicza (1936). Wreszcie wymienił go pod nazwą "Grzempach" jako wątpliwy (doubtful) Katalog British Museum (1953), podając: φ = 52°54'N – λ = 16°35'E jako przybliżone współrzędne miejsca spadku. Wreszcie spadek ten przestał być wątpliwy dzięki pracom autora (Pokrzywnicki 1955a, b, 1956).

Oto krótki opis meteorytu i jego historia. Niejaki Bydołek, gospodarz ze wsi Grzempy, pracując w swojej zagrodzie ujrzał nagle spadającą na ziemię "kulę ognistą". Kula ta spadając odcięła kilka gałęzi z pobliskiego drzewa i ugrzęzła w ziemi. Jednocześnie dał się słyszeć gwałtowny, podobny do grzmotu łoskot i "utworzyły się gazy przypominające spaloną siarkę". Kopiąc niezwłocznie w miejscu spadku Bydołek wydobył meteoryt wielkości pięści, kształtu okrągławego, masy 690 g. Był tak gorący, że nie dawał się utrzymać w ręku. Okaz pokryty był otoczką opalenizny i wykazywał dwie powierzchnie rozłamu: jedną świeżą, powstałą przy uderzeniu meteorytu o gałęzie i drugą, powstałą wskutek odpadnięcia części masy jeszcze w atmosferze. Odłamków tych nie udało się odnaleźć.

Fig. 4 Meteoryt Grzempy. Rozłam powstały przy uderzeniu meteorytu w drzewo i powierzchnia przeciecia. × ok. 0,7 (Grzempy Meteorite. Natural broken surface, and artifical surface. × c. 0.7)

Fig. 5 Meteoryt Grzempy. Otoczka II stopnia. × ok. 1,2 (Grzempy Meteorite, crust of the IInd order. × c. 1.2)

Meteoryt pokryty był otoczką opalenizny 1 stopnia, grubości około 1–1,5 mm, a na rozłamie powstałym w atmosferze – otoczką 2 stopnia (tabl. I, fig. 4, 5). Na powierzchni otoczki 1 stopnia daje się zauważyć szereg jaśniejszych od tła drobniutkich żyłek. Natomiast obecności tych żyłek we wnętrzu meteorytu nie stwierdzono.

Spadły meteoryt uzyskano przy pomocy władz miejscowych jako dar dla Muzeum Wielkopolskiego, lecz wszedł on do zbiorów tego muzeum dopiero po dłuższych pertraktacjach i sporach z jednym z niemieckich obserwatoriów astronomicznych, prawdopodobnie w Treptow, które rościło sobie prawa do niego. Jak wynika z udzielonych mi notatek zmarłego prof. S. Małkowskiego, badaniem meteorytu miał się zajmować prof. dr W. Archenhold, dyrektor Obserwatorium Astronomicznego w Treptow pod Berlinem. Skądinąd, prof. Szuczewski w rozmowie twierdził, że meteoryt Grzempy był badany w Państwowym Instytucie Geologicznym w Berlinie. Nie zdołano dotychczas stwierdzić, czy wyniki tych badań ogłoszone zostały w literaturze.

Według notatek prof. Małkowskiego, akta dotyczące m.in. meteorytu Grzempy miały się znajdować w 1928 r. w Kancelarii Głównej Muzeum Wielkopolskiego w Poznaniu² (skrytka nr 4a), lecz przedsięwzięte w 1954 r. poszukiwania nie doprowadziły do ich znalezienia. Według prof. Szulczewskiego, w Obserwatorium Astronomicznym w Szpandawie znajdowały się obszerne akta dotyczące m.in. spadku w Grzempach i w aktach tych miała się jakoby znajdować jakaś drukowana praca. Według Szulczewskiego, meteorytem Grzempy zajmował się i pisał na jego temat były kustosz Muzeum Wielkopolskiego, zmarły w 1913 r. dr F. Pfuhl, profesor Gimnazjum św. Magdaleny w Poznaniu, "zasłużony badacz na polu fizjografii Wielkopolski"³. Meteoryt trafił następnie do zbiorów Muzeum Przyrodniczego w Poznaniu. Dziś znajduje się w zbiorze meteorytów PAN w Warszawie.

Główna masa meteorytu ważyła w 1954 r. – 652,4 g (±0,1 g), przy niej znajdował się odłamek z powierzchni wagi 5,5 g. Wygląd obecny meteorytu ilustrują zdjęcia 1–5 (tabl. I); ma on kształt nieregularnej czworobocznej piramidy, której wierzchołek odłamał się przy przelocie w atmosferze. Meteoryt opatrzony jest nalepką "meteoryt Grzempach"⁴. Powierzchnia otoczki 1 stopnia jest czarna, jednostajna, chropawa, bez piezogliptów^[4]. Otoczka 2 stopnia na rozłamie wierzchołka piramidy jest silnie chropowata. "Piętka" okazu odcięta. Rozkład wrostków Fe-Ni i ich wielkość – nierównomierne. Powyższa morfologia wskazuje m.in. na to, że meteoryt w locie swym prawdopodobnie wirował.

Odłamek wagi 7,212 g zbadany przez mgr A. Piaskowskiego wykazał c.wł. 3,56 g/cm³, a c.wł. głównej masy – 3,42 (±0,01) g/cm³; są to ciężary charakterystyczne dla chondrytów⁵. Obecnie waga meteorytu wynosi 640,17 g, ponieważ przy odcinaniu kawałka przeznaczonego do analizy chemicznej część masy uległa zniszczeniu.

W konkluzji możemy zaliczyć meteoryt Grzempy do szarych chondrytów bronzytowo-oliwinowych⁶. Pod względem składu mineralnego i c.wł. meteoryt Grzempy wykazuje podobieństwo do niektórych chondrytów bronzytowo-oliwinowych, jak np.: Koralegh^[5] (c.wł. 3,41 – znalezisko z Australii z 1943 r.) lub Phuoc-Binh^[6] (c.wł. 3,54 – spadł a Annamie 18 lipca 1941 r.) – por. Pokrzywnicki (1958a).

Przypisy

¹ Egzemplarzy obu tych gazet nie udało mi się dotychczas odnaleźć w bibliotekach.

² Informację tę potwierdził również prof. Szulczewski.

³ Tak go nazywa E. Chwalewnik – "Zbiory Polskie". Warszawa–Kraków (1927 C. 2).

⁴ Dla uniknięcia podobnych i innych zniekształceń nazw meteorytów używa się w meteorytyce nazw w pierwszym przypadku.

⁵ Można zauważyć, że w niektórych meteorytach (np. Krähenberg^[7] czy Pułtusk) otoczka opalenizny wpływa na c.wł. bardzo niewiele (Cohen 1903, H. 2, s. 116).

⁶ J. Pokrzywnicki & T. Wieser – "The Grzempy meteorite, its mineral and chemical composition". Bull. Acad. Polon. Sci., Sér. Sci. géol. et géogr., Vol. IX, No. 1, 1961.

Tablice

Tablica I

Tablice

Meteoryt Grzempy (reprodukcje z Pokrzywnickiego (1964))

Fig. 1 Meteoryt Grzempy. Obecna postać meteorytu. × ok. 0,7 (Grzempy Meteorite, its present shape. × c. 0.7)	Fig. 2 Meteoryt Grzempy. Powierzchnie sztuczne. × ok. 0,9 (Grzempy Meteorite, artifical surfaces. × c. 0.9)	Fig. 3 Meteoryt Grzempy. Powiększona część fragmentu z fig. 2. × ok. 1,1 (Grzempy Meteorite, enlarged part of Fig. 2. × c. 1.1)
Tablica (Plate) I (Fig. 1-5 - fot. (phot.) J. Burchart)