(Unless otherwise stated, the copyright of the materials included belong to Jan Woreczko & Wadi.)
Tartak
Z Wiki.Meteoritica.pl
m (→Bibliografia) |
|||
(Nie pokazano 10 wersji pomiędzy niniejszymi.) | |||
Linia 1: | Linia 1: | ||
__NOTOC__ | __NOTOC__ | ||
- | {{VerifyLevel |level= | + | {{VerifyLevel|level=1}} |
- | + | ||
{{InfoboxMeteorite | {{InfoboxMeteorite | ||
+ | | grafika = Tartak_(W%26W_collection).jpg | ||
+ | | opis = Wytrawiona powierzchnie meteorytu Tartak (fot. Jan Woreczko) | ||
| nazwa = Tartak | | nazwa = Tartak | ||
| klasa = Znalezisko | | klasa = Znalezisko | ||
Linia 25: | Linia 26: | ||
:{| {{Table data}} | :{| {{Table data}} | ||
|- | |- | ||
- | ! Meteoryt/<br />/pierwiastek !! [[Tartak]] !! Duketon{{MBD-record |name=Duketon}} !! Ssyromolotovo{{MBD-record |name=Ssyromolotovo}} !! Uwharrie{{MBD-record |name=Uwharrie}} !! Villa Regina{{MBD-record |name=Villa Regina}} !! !! [[Schwetz]]<ref>Buchwald (1975), Koblitz MetBase; w obu źródłach zawartość pierwiastków podawana jest wymiennie jako [ppm] lub [μg/g] (odpowiednio również [ppb] lub [ng/g]), co | + | ! Meteoryt/<br />/pierwiastek !! [[Tartak]] !! Duketon{{MBD-record|name=Duketon}} !! Ssyromolotovo{{MBD-record|name=Ssyromolotovo}} !! Uwharrie{{MBD-record|name=Uwharrie}} !! Villa Regina{{MBD-record|name=Villa Regina}} !! !! [[Schwetz]]<ref name="ppm">Buchwald (1975), Koblitz MetBase; w obu źródłach zawartość pierwiastków podawana jest wymiennie jako [ppm] lub [μg/g] (odpowiednio również [ppb] lub [ng/g]), co jest tożsame, ale intuicyjnie sprzeczne!</ref> |
|- | |- | ||
| '''Ni [%]''' || 7,37 || 7,51 || 7,77 || 7,75 || 7.93 || || 7,44 | | '''Ni [%]''' || 7,37 || 7,51 || 7,77 || 7,75 || 7.93 || || 7,44 | ||
|- | |- | ||
- | | '''Ga [μg/g]''' || 19,8 || 19,8 || 20,4 || 20,1 || 19,3 || || 18,3 | + | | '''Ga [μg/g]'''<ref name="ppm"></ref> || 19,8 || 19,8 || 20,4 || 20,1 || 19,3 || || 18,3 |
|- | |- | ||
| '''Ge [μg/g]''' || <100** || 38,1* || 40,9* || 39* || <70** || || 33,5 | | '''Ge [μg/g]''' || <100** || 38,1* || 40,9* || 39* || <70** || || 33,5 | ||
Linia 43: | Linia 44: | ||
| '''As [μg/g]''' || 4,31<ref name="MB data"></ref> || 4,21 || 4,51 || 4,68 || 4,30 || | | '''As [μg/g]''' || 4,31<ref name="MB data"></ref> || 4,21 || 4,51 || 4,68 || 4,30 || | ||
|- | |- | ||
- | | '''W [ng/g]''' || | + | | '''W [ng/g]''' || 1010 || 990 || 1100 || 1140 || 1060 || |
|- | |- | ||
| '''Re [ng/g]''' || 358 || 338 || 338 || 371 || 331 || | | '''Re [ng/g]''' || 358 || 338 || 338 || 371 || 331 || | ||
Linia 49: | Linia 50: | ||
| '''Pt [μg/g]''' || 14,2 || 12,8 || 13,6 || 13,3 || 13,9 || | | '''Pt [μg/g]''' || 14,2 || 12,8 || 13,6 || 13,3 || 13,9 || | ||
|- | |- | ||
- | | '''Au [ | + | | '''Au [ng/g]''' || 606 || 615 || 619 || 623 || 598 || |
|- | |- | ||
|} | |} | ||
Linia 55: | Linia 56: | ||
: ** Meteoritical Bulletin | : ** Meteoritical Bulletin | ||
- | Według Wassona (MB 103) meteoryt Tartak różni się w składem od znanych europejskich meteorytów żelaznych typu IIIAB, ale jest podobny do meteorytu Ssyromolotovo. Chociaż Tartak zawiera cohenit, tak jak meteoryty typu IIIE, to jednak położenie na wykresie zawartości Co-Au lub Ga-Au nie pozwala zaliczyć go do tej grupy. | + | [[Image:Tartak_Schwetz_(trace_elements_Ga-Ir).jpg|thumb|right|240px|Położenie dwóch polskich meteorytów żelaznych '''[[Schwetz (Świecie)]]''' i '''[[Tartak]]''' (■) w stosunku do innych członków grupy IIIAB (<span style="color:#E51400">●</span>) na wykresie pary pierwiastków śladowych Ni-Ir. Zamieszczono również podobną grupę IIIE (<span style="color:#7A3B3F">▲</span>). Wyróżniono jeszcze podobny do meteorytu Tartak meteoryt Ssyromolotovo{{MBD-record|name=Ssyromolotovo}} (Woźniak 2021)]] |
+ | Według Wassona (MB 103) meteoryt Tartak różni się w składem od znanych europejskich meteorytów żelaznych typu IIIAB, ale jest podobny do meteorytu Ssyromolotovo. Chociaż Tartak zawiera cohenit, tak jak meteoryty typu IIIE, to jednak położenie na wykresie zawartości Co-Au lub Ga-Au nie pozwala zaliczyć go do tej grupy (cohenit został znaleziony jako obwódka na małej noduli troilitowo-daubréelitowej o wielkości μm, więc nie można uznać, że jest on popularny w meteorycie Tartak!). | ||
- | + | Zobacz również → '''[[Morasko#Hipoteza_Bartoschewitza|Hipoteza Bartoschewitza]]''' i zacytowany tam skład pierwiastkowy innych typów meteorytów żelaznych. | |
+ | |||
+ | {{!Iron IIIAB}} | ||
== Lokalizacja == | == Lokalizacja == | ||
Linia 63: | Linia 67: | ||
{{GEFrame-begin}} | {{GEFrame-begin}} | ||
{{GEMap | {{GEMap | ||
+ | | htmlFileMap = wiki-Tartak.htm | ||
| kml1 = http://wiki.meteoritica.pl/meteoritica/GoogleMaps/wiki-Poland_newIcons.kml | | kml1 = http://wiki.meteoritica.pl/meteoritica/GoogleMaps/wiki-Poland_newIcons.kml | ||
| kml2 = http://wiki.meteoritica.pl/meteoritica/GoogleMaps/wiki-Tartak.kml | | kml2 = http://wiki.meteoritica.pl/meteoritica/GoogleMaps/wiki-Tartak.kml | ||
Linia 70: | Linia 75: | ||
| lon = 23.085 | | lon = 23.085 | ||
| zoom = 12 | | zoom = 12 | ||
- | | type = | + | | type = roadmap |
}} | }} | ||
{{GEIcon-PointRed}} | {{GEIcon-PointRed}} | ||
Linia 84: | Linia 89: | ||
<br clear="all"/> | <br clear="all"/> | ||
- | == | + | == Galerie == |
+ | |||
+ | <gallery caption="" widths="200px" heights="140px" perrow="3"> | ||
+ | File:Tartak_(W%26W_collection).jpg|Wytrawiona powierzchnie meteorytu. Doskonale widać figury Thomsona-Widmanstättena, [[Szablon:Neumann (1850)|linie Neumanna]] i pola plessytu (fot. [[Jan Woreczko]]) | ||
+ | </gallery> | ||
+ | |||
Fotografie oferowanego na Allegro okazu (fotografie i informacje Piotr Pryzowicz (nick ''karegot2005''), ''za zgodą'') | Fotografie oferowanego na Allegro okazu (fotografie i informacje Piotr Pryzowicz (nick ''karegot2005''), ''za zgodą'') | ||
Linia 111: | Linia 121: | ||
* '''''Meteoritical Bulletin''''', 103. | * '''''Meteoritical Bulletin''''', 103. | ||
+ | |||
+ | * Pilski Andrzej S., (2023), '''Jak [[Tartak]] klasyfikowano''', ''Meteoryt'', 103, 2023, s. 19-21. Plik {{Link-Meteoryt|r=2023}}. | ||
* Scott Edward R.D., Wasson John T., Buchwald Vagn Fabritius, (1973), '''The chemical classification of iron meteorites—VII. A reinvestigation of irons with Ge concentrations between 25 and 80 ppm''', ''Geochimica et Cosmochimica Acta'', 37(8), 1973, s. 1957-1983. Plik {{!doi|10.1016/0016-7037(73)90151-8}}. | * Scott Edward R.D., Wasson John T., Buchwald Vagn Fabritius, (1973), '''The chemical classification of iron meteorites—VII. A reinvestigation of irons with Ge concentrations between 25 and 80 ppm''', ''Geochimica et Cosmochimica Acta'', 37(8), 1973, s. 1957-1983. Plik {{!doi|10.1016/0016-7037(73)90151-8}}. | ||
* Scott Edward R.D., Wasson John T., (1976), '''Chemical classification of iron meteorites—VIII. Groups IC. IIE, IIIF and 97 other irons''', ''Geochimica et Cosmochimica Acta'', 40(1), 1976, s. 103-115. Plik {{!doi|10.1016/0016-7037(76)90198-8}}. | * Scott Edward R.D., Wasson John T., (1976), '''Chemical classification of iron meteorites—VIII. Groups IC. IIE, IIIF and 97 other irons''', ''Geochimica et Cosmochimica Acta'', 40(1), 1976, s. 103-115. Plik {{!doi|10.1016/0016-7037(76)90198-8}}. | ||
+ | |||
+ | * {{Woźniak (2021, ASMP)}} | ||
{{Przypisy}} | {{Przypisy}} | ||
Linia 138: | Linia 152: | ||
[[Category:Znaleziska]] | [[Category:Znaleziska]] | ||
[[Category:Warto szukać]] | [[Category:Warto szukać]] | ||
+ | [[Category:Meteoryty żelazne]] |
Aktualna wersja na dzień 20:08, 18 maj 2023
Tartak → | |
Wytrawiona powierzchnie meteorytu Tartak (fot. Jan Woreczko)
| |
Znalezisko | |
Lokalizacja | okolice wsi Tartak, powiat suwalski, Polska |
Położenie[2] | 54°05'08,23"N, 23°05'02,24"E[1] |
Data | 2008 |
Charakterystyka | |
Typ | meteoryt żelazny (oktaedryt), IIIAB |
Masa | ~7,5 kg |
Liczba okazów | jeden okaz; znalazca Piotr Pryzowicz z Suwałk |
Meteoritical Bulletin Database | |
Synonimy → | |
Pietronajć |
14 maja 2014 roku meteoryt Tartak został zarejestrowany w Meteoritical Bulletin Database, jako 22 polski meteoryt.
W marcu 2013 roku na portalu aukcyjnym Allegro (nr aukcji 3129450563) pojawiła się oferta sprzedaży meteorytu żelaznego znalezionego, jak podawał sprzedawca (nick karegot2005), w 2008 roku w okolicach jeziora Pietronajć. Okaz wg sprzedawcy został sprzedany[3]. Był to duży (po oczyszczeniu 7,596 kg[4]) mocno zwietrzały okaz meteorytu żelaznego (na wytrawionym małym przekroju widać było charakterystyczne figury Widmanstättena). Znalazcą i sprzedawcą okazu był Piotr Pryzowicz z Suwałk.
Fragmenty okazu trafiły do badań.[5] Meteoryt został sklasyfikowany jako oktaedryt typu IIIAB (tego typu jest również meteoryt Schwetz (Świecie)).
Wyniki analiz zawartości niklu, kobaltu i pierwiastków śladowych w meteorycie Tartak oraz dla kilku meteorytów o podobnym składzie (wszystkie typu IIIAB) (Wasson 2014[6], Koblitz MetBase, MB 103):
Meteoryt/
/pierwiastekTartak Duketon[7] Ssyromolotovo[8] Uwharrie[9] Villa Regina[10] Schwetz[11] Ni [%] 7,37 7,51 7,77 7,75 7.93 7,44 Ga [μg/g][11] 19,8 19,8 20,4 20,1 19,3 18,3 Ge [μg/g] <100** 38,1* 40,9* 39* <70** 33,5 Ir [μg/g] 4,20[12] 4,19 4,20 4,20 4,32 11 Co [%] 0,501 0,506 0,507 0,496 0,501 Cr [μg/g] 108 148 121 95 139 Cu [μg/g] 179 164 163 160 164 As [μg/g] 4,31[12] 4,21 4,51 4,68 4,30 W [ng/g] 1010 990 1100 1140 1060 Re [ng/g] 358 338 338 371 331 Pt [μg/g] 14,2 12,8 13,6 13,3 13,9 Au [ng/g] 606 615 619 623 598
- * Koblitz MetBase (Scott et al. 1973, Scott et al. 1976)
- ** Meteoritical Bulletin
Według Wassona (MB 103) meteoryt Tartak różni się w składem od znanych europejskich meteorytów żelaznych typu IIIAB, ale jest podobny do meteorytu Ssyromolotovo. Chociaż Tartak zawiera cohenit, tak jak meteoryty typu IIIE, to jednak położenie na wykresie zawartości Co-Au lub Ga-Au nie pozwala zaliczyć go do tej grupy (cohenit został znaleziony jako obwódka na małej noduli troilitowo-daubréelitowej o wielkości μm, więc nie można uznać, że jest on popularny w meteorycie Tartak!).
Zobacz również → Hipoteza Bartoschewitza i zacytowany tam skład pierwiastkowy innych typów meteorytów żelaznych.
Meteoryty żelazne typu IIIAB
O meteorytach żelaznych typu IIIAB (Woźniak 2021):
Grupa IIIAB
Grupa IIIAB – początkowo wyróżniano dwie grupy IIIA i IIIB, ale struktura i skład pierwiastkowy wskazują na ich wspólne pochodzenie z różnych części jądra tego samego ciała macierzystego. Meteoryty z grupy IIIA to najczęściej oktaedryty średnioziarniste (Om) i gruboziarniste (Og), natomiast z grupy IIIB to wyłącznie oktaedryty średnioziarniste (Om) (w grupie tej znajdują się również meteoryt Yarovoye który jest Of (fot. 1), a meteoryt Juromenha z tej grupy to ataksyt). Ciekawostką jest fakt, że grubość belek kamacytu dla grupy IIIB rośnie, a dla grupy IIIA maleje, wraz ze wzrostem zawartości niklu (rys. 1)! Również charakterystyczna dla grupy IIIAB jest nietypowa korelacja par pierwiastków śladowych. Dla większości grup jest ona „prostoliniowa”, ale dla IIIAB widać wyraźnie dwa „prostoliniowe trendy” korelacji! Szczególnie jest to widoczne dla par Ni-Ga i Ir-Au. Także na wykresie zawartości irydu i złota widać lokalne „deficyty” meteorytów o zawartości niklu 7,5-8% (rys. 15).
Wiele meteorytów grupy IIIAB zawiera duże nodule troilitowe i grafitowe (obserwowane na przykład w okazach meteorytów Cape York, Willamette oraz El Sampal), natomiast inkluzje krzemianowe są w nich bardzo, bardzo rzadkie. Współczesne badania łączyły grupę IIIAB z pallasytami grupy głównej (pallasite main group, PMG) bogatymi w krzemiany, jako pochodzącymi z jednego ciała macierzystego rozbitego podczas pojedynczego zderzenia – IIIAB pochodziłyby z jądra, a pallasyty PMG z granicy pomiędzy jądrem i płaszczem (mantle boundary). Ale obliczone średnie tempo stygnięcia (cooling rate) dla grupy IIIAB wynoszące ~20-350 stopni na milion lat (~20-350ºC/My) stoi w sprzeczności do szacowanego tempa dla PMG wynoszącego 2,5-18ºC/My. Jądro (core) ewentualnej wspólnej planetozymali nie mogło stygnąć szybciej od granicy jądra i płaszcza. Trzeba jednak pamiętać, że przyjęte wartości tempa stygnięcia wyliczone różnymi metodami dają bardzo rozbieżne wyniki! Hipoteza wspólnego pochodzenia IIIAB i PMG ma jednak silny argument za, gdyż średnie wartości izotopów tlenu (Δ17O i δ18O) obu grup IIIAB i PMG, są bardzo zbliżone – pallasyty PMG izotopowo są niemal nie do odróżnienia od żelazna IIIAB. Warto wspomnieć, że również podobne wartości izotopów tlenu łączą ze sobą mezosyderyty i achondryty grupy HED (Goldstein et al. 2009; Scott 2020).
Troilit i jego nodule są liczniejsze w IIIB niż w IIIA (ale nie mają one w ogólności więcej niż 1 cm), podobnie jest ze schreibersytem (w IIIA stwierdzono jeszcze rhabdyt). Natomiast odwrotnie jest z daubréelitem, jest on liczniejszy w IIIA niż w IIIB. W IIIA stwierdzono występowanie cohenitu, grafitu i carlsbergitu, których nie ma w IIIB. W całej grupie nie występuje haxonit. W meteorytach tych obserwuje się tzw. lamele Reichenbacha (ang. Reichenbach lamellae) – są to wydłużone inkluzje składające się głównie z troilitu domieszkowanego daubréelitem i rzadkimi ziarnami grafitu i krzemianów. Schreibersyt występuje w postaci lamelek Breziny (ang. Brezina lamellae) (to wielocentymetrowe listwy schreibersytu) oraz jako otoczki nodul troilitowych. W okazach grupy IIIAB powszechne są linie Neumanna (deformacje kryształów kamacytu), które powstawały podczas licznych zderzeń jakim musiało ulegać ciało macierzyste meteorytu. Podczas zderzeń przy ciśnieniach >13 GPa kamacyt przekształca się w zwartą gęsto upakowaną sześciokątną fazę ε-żelaza (epsilon-iron, hexaferrum; hpc, hexagonal close-packed). Po spadku ciśnienia kamacyt wraca do formy bcc (body-centered cubic). Ponieważ sieć została zniekształcona, więc po wytrawieniu na powierzchnie kamacytu występuje charakterystyczny wzór linii Neumanna widoczny w świetle odbitym (fot. 1). Grupy linii tworzą ze sobą kąt 120º (Scott et al. 1975; Malvin et al. 1984; Scott 2020).
Jest to druga pod względem liczebności po IAB grupa meteorytów żelaznych. Do grupy tej należą największe z meteorytów: Cape York[13] (dawniej IIIA), Chupaderos[14] (dawniej IIIB), Morito (dawniej IIIA), Willamette[15] (dawniej IIIA) oraz meteoryty kraterotwórcze: Boxhole[16] (dawniej IIIA), Henbury[17] (dawniej IIIA), Wabar[18] (dawniej IIIA) i Wolf Creek[19] (dawniej IIIB).
Najpopularniejsze meteoryty grupy IIIAB to: Boxhole[16], El Sampal (dawniej IIIB), Henbury (fot. 1), Yarovoye oraz polskie Schwetz (Świecie) (dawniej IIIA) i niedawno znaleziony i sklasyfikowany Tartak (fot. 15). Znany spadek tego typu to Juromenha[20] (dawniej IIIA) [oraz Lenarto, Teplá].
Lokalizacja
(T) wieś Tartak
miejsce znalezienia okazu podane przez znalazcę
Jezioro Pierty, Jezioro Pietronajć
* W 2018 roku Google zmieniło zasady działania apletu, mapa może wyświetlać się niepoprawnie (pomaga Ctrl+F5); więcej → Szablon:GEMap-MyWiki
Okaz został znaleziony w 2008 roku w okolicy wsi Tartak (wg znalazcy w miejscu o współrzędnych 54°05'08,23"N, 23°05'02,24"E), na południe od Jeziora Pierty[21].
Galerie
Wytrawiona powierzchnie meteorytu. Doskonale widać figury Thomsona-Widmanstättena, linie Neumanna i pola plessytu (fot. Jan Woreczko) |
Fotografie oferowanego na Allegro okazu (fotografie i informacje Piotr Pryzowicz (nick karegot2005), za zgodą)
Rozmiar figur Widmanstättena wskazuje na oktaedryt średnioziarnisty – Om[22] |
Fragment (połówka) okazu (fot. Piotr Pryzowicz, za zgodą)
Bibliografia
- Buchwald Vagn Fabritius, (1975), Handbook of Iron Meteorites. Their History, Distribution, Composition, and Structure, University of California Press, Berkeley 1975. ISBN 0-520-02934-8.[23] Pliki PDF.
- Koblitz Jörn, MetBase. Meteorite Data Retrieval Software, Version 7.3 (CD-ROM), Ritterhude, Germany 1994-2012. MetBase.
- Meteoritical Bulletin, 103.
- Pilski Andrzej S., (2023), Jak Tartak klasyfikowano, Meteoryt, 103, 2023, s. 19-21. Plik available online.
- Scott Edward R.D., Wasson John T., Buchwald Vagn Fabritius, (1973), The chemical classification of iron meteorites—VII. A reinvestigation of irons with Ge concentrations between 25 and 80 ppm, Geochimica et Cosmochimica Acta, 37(8), 1973, s. 1957-1983. Plik doi.
- Scott Edward R.D., Wasson John T., (1976), Chemical classification of iron meteorites—VIII. Groups IC. IIE, IIIF and 97 other irons, Geochimica et Cosmochimica Acta, 40(1), 1976, s. 103-115. Plik doi.
- Woźniak Marek, (2021), Meteoryty żelazne – klasyfikacja w obrazach (Iron meteorites – classification in pictures), Acta Soc. Metheor. Polon., 12, 2021, s. 149-216 (abstrakt).[24] Plik ASMP; Książka abstraktów.
Przypisy
Zobacz również
- meteoryt Schwetz (Świecie)
- Jezioro Pietronajć
Linki zewnętrzne
- Meteoritical Bulletin Database (MBD) – meteoryt Tartak
- Encyclopedia of Meteorites (EoM) – meteoryt Tartak
- Meteoryt Tartak w kolekcjach polskich – Wadi & Jan Woreczko Collection
- woreczko.pl – O budowie meteorytów żelaznych: Figury, struktury Widmanstättena (Widmanstätten pattern; Widmanstatten) ● meteoryt Villa Regina
- Allegro.pl – Meteoryt żelazny całkowity 7346g HIT! ZOBACZ