PayPal-donate (Wiki).png
O ile nie zaznaczono inaczej, prawa autorskie zamieszczonych materiałów należą do Jana Woreczko & Wadi.

(Unless otherwise stated, the copyright of the materials included belong to Jan Woreczko & Wadi.)

Lenarto

Z Wiki.Meteoritica.pl

1i

Przypadkowe znalezisko w Lenartovskim Lesie

Lenarto →
Lenarto (Lenartovski Les 4266).jpg
Lenartovski Les
(źródło: III. vojenské mapování – Františko-josefské)
Znalezisko
Lokalizacja powiat Bardiów, Słowacja
Położenie[1] 49°18'N, 21°41'E
Data październik 1814 r.
Uwagi znaleziony wysoko w górach na skalnej półce
Charakterystyka
Typ żelazny IIIAB (Om, 1,2 mm)[2]
Masa ~108,5 kg
Liczba okazów jeden okaz
Meteoritical Bulletin Database
Synonimy →
w NHM Cat: Lenarco, Lenartov, Lenartow, Polen, Saros; u Pokrzywnickiego: Lenartów; po węgiersku: Lénártó, Sáros

Znalezisko z 1814 roku na terenie obecnej Słowacji (meteoryt żelazny IIIAB, TKW ~108,5 kg). Meteoryt ten znalazł się w przygotowywanej przez Jerzego Pokrzywnickiego monografii polskich meteorytów o roboczym tytule Kosmolityka (Kosiński 2012). Pokrzywnicki (1964) zaliczył go do meteorytów polskich zapewne ze względu na synonim Polen?


W końcu października 1814 roku w lesie zwanym Lenartówka[3] nieopodal wsi Lenartov, owczarz pragnący ugasić w źródle pragnienie przypadkowo znalazł pod ściółką leśną bryłę żelazną o wadze 194 funtów (ponad 100 kg). Wokół tego znaleziska funkcjonuje wiele fałszywych informacji i interpretacji. Najbliższa prawdzie zdaje się być relacja zamieszczona w Literackiej Gazecie Halskiej[4], która została sporządzona w następnym roku (pełna treść artykułu poniżej).


Meteoryty żelazne typu IIIAB

O meteorytach żelaznych typu IIIAB (Woźniak 2021):

«

Grupa IIIAB

Położenie dwóch polskich meteorytów żelaznych Schwetz (Świecie) i Tartak (■) w stosunku do innych członków grupy IIIAB (●) na wykresie pary pierwiastków śladowych Ni-Ir. Zamieszczono również podobną grupę IIIE (▲). Wyróżniono jeszcze podobny do meteorytu Tartak meteoryt Ssyromolotovo[5]

Grupa IIIAB – początkowo wyróżniano dwie grupy IIIA i IIIB, ale struktura i skład pierwiastkowy wskazują na ich wspólne pochodzenie z różnych części jądra tego samego ciała macierzystego. Meteoryty z grupy IIIA to najczęściej oktaedryty średnioziarniste (Om) i gruboziarniste (Og), natomiast z grupy IIIB to wyłącznie oktaedryty średnioziarniste (Om) (w grupie tej znajdują się również meteoryt Yarovoye który jest Of (fot. 1), a meteoryt Juromenha z tej grupy to ataksyt). Ciekawostką jest fakt, że grubość belek kamacytu dla grupy IIIB rośnie, a dla grupy IIIA maleje, wraz ze wzrostem zawartości niklu (rys. 1)! Również charakterystyczna dla grupy IIIAB jest nietypowa korelacja par pierwiastków śladowych. Dla większości grup jest ona „prostoliniowa”, ale dla IIIAB widać wyraźnie dwa „prostoliniowe trendy” korelacji! Szczególnie jest to widoczne dla par Ni-Ga i Ir-Au. Także na wykresie zawartości irydu i złota widać lokalne „deficyty” meteorytów o zawartości niklu 7,5-8% (rys. 15).

Wiele meteorytów grupy IIIAB zawiera duże nodule troilitowe i grafitowe (obserwowane na przykład w okazach meteorytów Cape York, Willamette oraz El Sampal), natomiast inkluzje krzemianowe są w nich bardzo, bardzo rzadkie. Współczesne badania łączyły grupę IIIAB z pallasytami grupy głównej (pallasite main group, PMG) bogatymi w krzemiany, jako pochodzącymi z jednego ciała macierzystego rozbitego podczas pojedynczego zderzenia – IIIAB pochodziłyby z jądra, a pallasyty PMG z granicy pomiędzy jądrem i płaszczem (mantle boundary). Ale obliczone średnie tempo stygnięcia (cooling rate) dla grupy IIIAB wynoszące ~20-350 stopni na milion lat (~20-350ºC/My) stoi w sprzeczności do szacowanego tempa dla PMG wynoszącego 2,5-18ºC/My. Jądro (core) ewentualnej wspólnej planetozymali nie mogło stygnąć szybciej od granicy jądra i płaszcza. Trzeba jednak pamiętać, że przyjęte wartości tempa stygnięcia wyliczone różnymi metodami dają bardzo rozbieżne wyniki! Hipoteza wspólnego pochodzenia IIIAB i PMG ma jednak silny argument za, gdyż średnie wartości izotopów tlenu (Δ17O i δ18O) obu grup IIIAB i PMG, są bardzo zbliżone – pallasyty PMG izotopowo są niemal nie do odróżnienia od żelazna IIIAB. Warto wspomnieć, że również podobne wartości izotopów tlenu łączą ze sobą mezosyderyty i achondryty grupy HED (Goldstein et al. 2009; Scott 2020).

Troilit i jego nodule są liczniejsze w IIIB niż w IIIA (ale nie mają one w ogólności więcej niż 1 cm), podobnie jest ze schreibersytem (w IIIA stwierdzono jeszcze rhabdyt). Natomiast odwrotnie jest z daubréelitem, jest on liczniejszy w IIIA niż w IIIB. W IIIA stwierdzono występowanie cohenitu, grafitu i carlsbergitu, których nie ma w IIIB. W całej grupie nie występuje haxonit. W meteorytach tych obserwuje się tzw. lamele Reichenbacha (ang. Reichenbach lamellae) – są to wydłużone inkluzje składające się głównie z troilitu domieszkowanego daubréelitem i rzadkimi ziarnami grafitu i krzemianów. Schreibersyt występuje w postaci lamelek Breziny (ang. Brezina lamellae) (to wielocentymetrowe listwy schreibersytu) oraz jako otoczki nodul troilitowych. W okazach grupy IIIAB powszechne są linie Neumanna (deformacje kryształów kamacytu), które powstawały podczas licznych zderzeń jakim musiało ulegać ciało macierzyste meteorytu. Podczas zderzeń przy ciśnieniach >13 GPa kamacyt przekształca się w zwartą gęsto upakowaną sześciokątną fazę ε-żelaza (epsilon-iron, hexaferrum; hpc, hexagonal close-packed). Po spadku ciśnienia kamacyt wraca do formy bcc (body-centered cubic). Ponieważ sieć została zniekształcona, więc po wytrawieniu na powierzchnie kamacytu występuje charakterystyczny wzór linii Neumanna widoczny w świetle odbitym (fot. 1). Grupy linii tworzą ze sobą kąt 120º (Scott et al. 1975; Malvin et al. 1984; Scott 2020).

Jest to druga pod względem liczebności po IAB grupa meteorytów żelaznych. Do grupy tej należą największe z meteorytów: Cape York[6] (dawniej IIIA), Chupaderos[7] (dawniej IIIB), Morito (dawniej IIIA), Willamette[8] (dawniej IIIA) oraz meteoryty kraterotwórcze: Boxhole[9] (dawniej IIIA), Henbury[10] (dawniej IIIA), Wabar[11] (dawniej IIIA) i Wolf Creek[12] (dawniej IIIB).

Najpopularniejsze meteoryty grupy IIIAB to: Boxhole[9], El Sampal (dawniej IIIB), Henbury (fot. 1), Yarovoye oraz polskie Schwetz (Świecie) (dawniej IIIA) i niedawno znaleziony i sklasyfikowany Tartak (fot. 15). Znany spadek tego typu to Juromenha[13] (dawniej IIIA) [oraz Lenarto, Teplá].

»



Kolekcje

Masa główna znajduje się w Muzeum Historii Naturalnej w Budapeszcie, największy fragment ma masę 73,620 kg (wymiary 460×350×90 mm)[14].

Fragmenty meteorytu Lenarto w największych kolekcjach:

Zbiór waga fragmentów
(Koblitz MetBase) 		uwagi
Budapest, Nat. Mus. 76,5 kg main mass
Vienna, Naturhist. Mus. 3,25 kg fotografia Brandstätter (2013)
London, Nat. Hist. Mus. 2,6 kg
Tübingen, Min.-Petrogr. Inst. 1412 g
Chicago, Field Mus. Nat. Hist. 678 g
(…)
Hamburg, Mus. Min.-Petrogr. Inst. 356 g
Prague, Nat. Mus. 357 g wg Tuček (1981) fragmenty 282 i 75 g
Calcutta, Mus. Geol. Surv. India 304 g płytka (Sen Gupta et al. 1982); negatywny przykład niewłaściwego traktowania okazów w muzeum!
Wroclaw, Dept. Min. Petrol., Univ. 61 g 47,03 g (f), 13,50 g (s) (Pilski 2001)
(…)
Tallinn, Geol. Inst. Acad. Sci. 52 g 51,9 g płytka (Tiirmaa 1996) (Geoscience collections of Estonia: record; fotografie)

W polskich kolekcjach prywatnych znajdują się małe fragmenty tego meteorytu.

W katalogu online zbiorów muzeum w Waszyngtonie (NMNH) znajduje się płytka cienkia (thin section) pseudometeorytu Lenarto (Pseudo Lenarto) meteorytu!?


Lenarto według Literackiej Gazety Halskiej

Artykuł z Literackiej Gazety Halskiej nr 243 z 1815 roku o meteorycie Lenarto, który odnalazła Magdalena Pilska-Piotrowska (źródło: Pamiętnik Warszawski 1816).

Przedruk artykułu znajduje się w kwartalniku Meteoryt nr 1 z 2011 roku (pisownia oryginalna):
«

Wiadomość o nowo odkrytey bryle żelaza rodzimego meteorycznego, wyięta z Nru 243. 1815 r. gazety powszechnéy literackiéy Halskiey

We wsi Lenarto, leżącéy w Hrabstwie Scharos półtory mili[15] od Bardyowa[16], na granicy Galicyi, znaleziono przypadkiem ku końcowi Października, 1814, w lesie zwanym Lenartówka[3], wielką dwa prawie cetnary (194 funtów) ważącą bryłę rodzimego metalu. Owczarz któremu winniśmy to odkrycie, chcąc z źrzódła pragnienie ugasić, porzucił przy niém swoię motykę, która na ową massę padłszy, nadzwyczaynie głośny dźwięk wydała. Po odgarnięciu suchego liścia pod którym ta massa była ukryta, zdawało się owczarzowi na pierwsze weyrzenie, że bryłę srebra znalazł, i przywiózł ią z iednym ze swoich znaiomych, który właśnie po drzewo przyiechał na lekkim wozie, wieczorem od wsi Lenarto. Wieśniacy wnet poznali że znaleziony metal nie jest srebrem, a że go także za niezdatny do ulania dzwonu uznano, zupełnie go zaniechali. Odkrycie to nie długo zostało tajemnicą. Pleban mieyscowy doniósł o niém dziedzicowi, a tak radzca nadworny Józef de Kappi całkowitą tę bryłę wziął do siebie, wynagrodziwszy wieśniaków. Że na pozór zdawała się bydź owa znaleziona bryła, żelazem laném pospolitém czyli surowcém, chciał ieszcze właściciel zdania professora M. Sennowitz[17] w Preszowie (Eperies)[18] bardzo biegłego mineraloga, w téy mierze zasiągnąć, i posłał ią w całości do Preszowa. „Po ściśleyszém badaniu (powiada professor Sennowitz w osobno wyszłém doniesieniu) uznałem tego pięknego pożądanego przychodnia za rodzime żelazo, i natychmiast radziłem właścicielowi, aby iedną połowę Muzeum narodowemu węgierskiemu, iako dar patryotyczny ofiarował. Dziedzic nie tylko pokazał się do tego skłonnym, ale nadto uczynił zaraz przygotowanie do odszczypania kilku małych kawałków, używszy do tego kowali i iednego tuteyszego maystra ślusarskiego; nie dopięliśmy przecie naszego celu; prawie cztérogodzinna nadaremna praca, i przytępienie wszystkich umyślnie do tego sporządzonych narzędzi, dłut zaostrzonych i hartowanych, było niepomyślnym tego wypadkiem. Dziedzic zostawił mi przeto całkowitą sztukę, z tém wyraźném oświadczeniem: że połowę przeznacza dla Muzeum narodowego węgierskiego w Pest; iedną część drugiéy połowy zachowuje sobie na pamiątkę; pozostałą mnieyszą część zostawia dla mnie i dla iednego z moich przyiaciół trudniącego się mineralogiią. Natychmiast wziąłem się do podzielenia téy massy. Kilka sposobów doświadczanych nie udało się. Użycie sprężyn zégarkowych angielskich szło wprawdzie bardzo oporem, iednakże ieszcze naypomyślniéy. Każdą piłkę, których dla odmiany kilka mieliśmy, co dwie godziny ostrzéć trzeba było. Codziennie cztéry do pięciu godzin nad niém pracowano, pięć sprężyn angielskich złamano i dopiero po 29 dniach zakończyłem tę herkulesową (14. calową) pracę."

Cechy gatunkowe ogólne tego rodzimego żelaza, są podług Pana Sennowitz następuiące[17]: „Wewnątrz iest koloru stalowo-szarego, iasnego, który się zupełnie do srebrzysto-białego zbliża; zewnątrz iest małą ilością ciemnobrunatnéy rdzy powleczone. Cała bryła ma postać niekształtną, płaskawą i iak-by zgniecioną; zdaie się nie bydź złożoną z gałęzi, ale raczéy z blaszek przerosłych. Powierzchnia iest nieco twardą skorupą pokryta, chropowata, nierówna, i ma rozmaite większe i mnieysze wklęsłości i do roślin podobne wyciski[19]. Głębszych wydrążeń czyli komórek na całéy massie trzy się znayduie, te są próżne i małemi ziarnkami oliwinu (iak żelazo rodzime syberyyskie) wypełnione*. Jest białe, błyszczące i podobne na płaszczyznach powstałych z przerznięcia zwierciadłu polerowanemu. Twarde, bardzo zbite, odłamu haczykowego formuiącego grube, większe i mnieysze ostrza. Bardzo ciągłe i miękkie, gietkie, i w małych ułamkach daie się na zimno pod młotem bez wielkiéy trudności płaszczyć. Roztwór iego w kwasie saletrowym iest koloru iasnego szmaragdowego. Jest przyciągany od magnesu. Bardzo trudno łamliwy. Bardzo ciężki, i dźwięku głośnego przyiemnego."

Dr. De Tehel przełożony nad zbiorem historyi naturalnéy narodowego muzeum w Pest, opisuie go w liście do Pułkownika de Tichavszky w Wiedniu, umieszczonym w Andrégo Hesperus na miesiąc Luty 1815[20] iak następuie[21]: „Kawał od téy bryły odcięty iuż się tu znayduie, i iest widocznie żelazem meteoryczném, ścisłą massą. Powierzchnia po większéy części krystalizowana w tabliczki romboidalne. Powłoka z brunatno-czarnego niedokwasu żelaza. Na świeżem złamaniu blask ma wielki metaliczny. Kolor ze stalowo-szarego wpada w srebrzysto-biały. Odłam zbity, haczykowy; iest miękkie, daie się kraiać. Giętki, daie się kuć, ani pękaiąc, ani się łupiąc pod młotem. Działa doskonale na magnes. To tymczasem, ciężkość gatunkową i rozkład chemiczny późniéy podam."

Aby się zupełnie przekonać że Lenartowskie żelazo iest istotnie rodzime, posłał Pan Sennowitz dla rozebrania chemicznego kawałek doktorowi medycyny i professorowi chemii i botaniki przy uniwersytecie w Pest J. de Schuster, a drugi chemikowi niemieckiemu Gehlen, który teraz nie dawno umarł. Od żadnego nie otrzymał dotąd rozbioru chemicznego, pierwszy iednak iuż uznał Lenartowską bryłę żelaza za rodzimą. Pan Sennowitz uważa tę rodzimą żelaza massę za płód gór karpackich, i sądzi że powódź wielka od 24 do 26 Sierpnia 1815 trwaiąca, sprowadziła ią z wyższych gór na przechodowe pokłady gdzie ią znaleziono. Jednakże naypewniéy iest to żelazo meteoryczne iak massa 1600 funtów ważąca przez Pana Pallas przy końcu 18. wieku (1772 roku) w Syberyi między Krasnojarskiem i Abekańskim nad rzeką Jenisei na górze łupkowéy Nemir znaleziona[22], równie iak bryła żelaza do 30,000 funtów ceniona, którą w bliskości rzeki Parana w Chaco, w Ameryce południowéy hiszpańskiéy znaleziono[23], iako téż żelazo meteoryczne przy Agram w Kroacyi znalezione[24]. Pan Sennowitz znayduie wielkie podobieństwo między bryłą żelaza Lenartowską a Syberyyską; referentowi zdaie się przecie że Lenartowskie żelazo więcéy zbliża się do amerykańskiego: syberyyska bowiem massa iest dziurkowata i zamyka w pęcherzykowych przedziałach zielonawo-żółte ziarnka oliwinu, których w Lenartowskiéy massie nie widzimy; bryła amerykańska różni się od syberyyskiéy częścią przez niebytność w niéy ziarnek oliwinu, częścią przez iaśnieyszy do srebrzysto-białego zbliżający się kolor, który także bryła Lenartoska posiada. Tak syberyyska iak amerykańska massa ma w sobie nikiel: czy w Lenartoskiéy także się znayduie, rozkład chemiczny pokaże. Z resztą bryła Lenartoska iest krystalizowana, czego w żadnem dotąd znalezioném żelazie meteorycznem nie postrzeżono.

__________
* Zapewne powierzchnia tych wydrążeń tylko niemi pokryta. Tłóm.

»
Od redaktora Meteorytu Andrzeja S. Pilskiego:
Odnalezienie tego artykułu jest zasługą Magdaleny Pilskiej-Piotrowskiej. Zaskakujące jest, że wymieniony w artykule dr De Tehel, znając prawdziwą historię meteorytu, rozpowszechnił na jego temat dziwne opowieści, które przyjęto za podstawę wiedzy na jego temat, chociaż dr Pokrzywnicki zwracał uwagę na występujące w nich nieścisłości. Przedstawiona wyżej historia jest znacznie bardziej spójna i logiczna.


Wg Pokrzywnickiego (1964)

(zgodnie z oryginałem, fragmenty; kompletny tekst w pliku Pokrzywnicki (Lenarto)
Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
)


«
Lenarto
Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
, Pokrzywnicki (1964)

4. METEORYT LENARTO

Synonimy: Polen, Lenarco, Lenartów, Lenartov, Saros

Meteoryt ten znaleziony został w 1814 r. przez rusińskich chłopów na samym pograniczu Słowacji i Galicji, na jednym z „najwyższych szczytów” karpackich, na gołym występie „skały granitowej”, gdzie leżał swobodnie na powierzchni. Waga jego wynosiła 194 f wiedeńskich (około 105,5 kg), a według innych źródeł – 108,25 kg (Katalog meteorytów węgierskich) lub 108,6 kg (Wülfing 1897). Zmyleni srebrzystym blaskiem odłamu znalazcy zaciągnęli go do miejsca swego zamieszkania we wsi „Lenarco” w komitacie węgierskim Saros na zachód od Bardjowa (Bardejov[16]). Pierwotnie chcieli odlać z niego dzwon do kościoła, ale gdy materia meteorytu okazała się do tego celu nieprzydatna, sprzedali go właścicielowi dóbr von Kappi, który podarował go Muzeum w Budapeszcie. Historię tego meteorytu opisał dr Tehel[25], kustosz tego muzeum1. (…)

Na zakończenie rozważmy zagadnienie miejsca znalezienia meteorytu Lenarto. Dokładne miejsce jego znalezienia nie zostało przez Tehela oznaczone. Czy były późniejsze próby takiego oznaczenia, nie jest mi wiadome. Zatrzymajmy się więc na Tehelu i postarajmy się zinterpretować użyte przez niego zdanie: „na samym pograniczu Węgier i Galicji, na jednym z najwyższych szczytów karpackich”. Lenarto (Lenartov) leży na słowackim Spiszu około 2 km na wschód od naszej granicy. Prawdopodobnie szczyty, o których wspomina Tehel, były to „najwyższe szczyty” znajdujące się wzdłuż wschodniej granicy polsko-słowackiej blisko Lenarto. Na tym pograniczu widzimy szereg szczytów, np. o wysokości od 769 do 860 m. Natomiast wzmiankę Tehela, że meteoryt leżał na gołym występie „skały granitowej” należy uznać za nieścisłość, gdyż tam skały granitowe nie występują.

Kompletny tekst o Lenarto (Pokrzywnicki 1964)

Berwerth (1903)3 podawał współrzędne met. Lenarto: φ = 49°18' – λ = 21°41', co wydaje się całkowicie błędne, ponieważ takie współrzędne wskazywałyby na miejsce położone daleko na NE od Bardjowa[16], co jest sprzeczne z danymi Tehela, a przy tym nader wątpliwe, by chłopi z Lenarto zapuszczali się w swych wędrówkach tak daleko i ewentualnie wieźli do miejsca swego zamieszkania odległego o kilkadziesiąt kilometrów tak ciężką bryłę.

Współrzędne podane przez Leonarda (1956) – 210.490 wskazywałyby na jakieś miejsce położone daleko na południe od Lenarto, co również wydaje się nader wątpliwe. Skądinąd Berzelius (fide Katalog Met. Brit. Mus. 1953)7 nazwał nasz meteoryt „Polen”, a Merrill (1916, s. 95) w swym katalogu miejsce znalezienia go określił jako „Galicja, Austria”. Wreszcie Katalog Met. Brit. Mus. (o. c.) nie podaje współrzędnych naszego meteorytu, natomiast nie podając uzasadnienia wymienia miejsce jego znalezienia – Czechosłowacja. Prawdopodobnie w tym przypadku powtórzone zostały dane tych autorów, którzy omawiając ten meteoryt podawali miejsce jego znalezienia – Węgry.

Jak widać z powyższych danych, zagadnienie ścisłego określenia miejsca spadku tego meteorytu jest otwarte do dyskusji. Być może, że niektóre dane na ten temat zawarte są w pracy Berzeliusa, której nie udało mi się znaleźć. Na tej pracy, być może, zostało oparte określenie miejsca spadku przez Merrilla8.

(…) → kompletny tekst o meteorycie Lenarto
Źródło: Wiki.Meteoritica.pl

»



Historia meteorytu wg Töröka

W swym dwuczęściowym przeglądzie meteorytów imperium węgierskiego József Török (1882a, b) tak opisuje historię meteorytu Lenarto (pisownia oryginalna; dodatkowe uwagi Redakcji zaznaczono w tekście nawiasami kwadratowymi []):

«

(…) 2. Második meteorvasunk a lénártói, melynek esés-ideje nem ismeretes; felfedezték 1814-ik év október végén Sárosmegyében Lénártó mellett, a gácsországi határnál, közel Bártfához[16] a Lenartowka nevű erdőben[3]. Felfedezője egy juhász volt, ki azt egy forrás mellett iszap és rothadásnak indult falevelek alatt találta s tündöklő fényénél fogva ezüstnek tartotta. E helyéről ezen 194 fontnyi [108,6 kg] vastömeg a  helység földes ura Kappi József, kir. tanácsoshoz került, ki azt, magának emlékül egy kis darabot levágatván belőle, Sennovitz Mátyás eperjesi tanárnak adta, azon köteleztetéssel, hogy felét a magyar nemzeti múzeumnak küldje be. Erre egy év múlva, tehát 1815-ben kapott nemzeti múzeumunk egy 133½ fontnyi [74,8 kg] nagy, s étetett felületén a Widmanstädten-féle rajzokat pompásan feltüntető darabot, mely jelenleg is egyik fő ékessége. Ezen meteorvas kisebb fele számtalan részre daraboltatva, Európa több múzeumába került, nevezetesen egy 5 fontnyi [2,8 kg] darab a bécsi csász. múzeumba. A bécsi múzeum őre, Partsch és báró Brudern József ezen vasból késeket és kardokat készíttettek, melyek a damaskusi aczél hullámzó vonalait mutatják.** A tiszta vastömegbe kisebb-nagyobb szemcsék, sőt nagyobb vesealakú darabok is vannak beágyalva.

A lénártói meteorvashoz, nem tekintve tekintélyes nagyságát és a Widmanstädten-féle[26] rajzok kiváló szépségét, még egy rendkívüli nevezetesség fűződik, nevezetesen pedig az, hogy 1861-ben Boussingault, a franczia tudományos akadémia tagja, a meteorvasak chemiai elemzésével foglalkozván, a lénártói meteorvasban felfedezte a nitrogént.*** Ezen felfedezés előtt, a meteoritekben ki voltak már mutatva a többi szervképző elemek ú. m. az oxigén, a hidrogén és a szén s most ezekhez járúlt a szervképző elemek negyedike a nitrogén is. Ebből a legtermészetesebben lehet levezetni azon következtetést, hogy ha a meteoritek hazájában megvannak a szervképző elemek, az ezeknek vegyüléséből képződő szerves testeknek, szerves vegyületeknek is meg kell lenni. (…)

__________
** Lásd: A  kir. m. Term. Tud. Társulat Évkönyvei. I. kötet 33. lap. Sadler József, egyetemi tanár értekezését.[27]
*** Annales de chimie et de physique per Chevreul. Dumas 1861, 336.[28] lap. — „Természettudományi Közlöny“ II. kötet. 1861, 141. lap.[29]
»



Lenartovski Les odnaleziony. Czy są tam jeszcze meteoryty?

Historia odnalezienia meteorytu Lenarto pełna jest nieścisłości i fałszywych tropów. Ta ponad 100 kg bryła meteorytu żelaznego znaleziona w 1814 roku w okolicach wsi Lenartov na Słowacji nie miała dotąd szczęścia. Określenie precyzyjnego miejsca jej znalezienia sprawiało wiele trudności, w katalogach meteorytów są podawana bardzo różne lokalizacje. Również Jerzy Pokrzywnicki, mając bardzo ograniczony dostęp do źródeł, próbował rozwikłać zagadkę.

Gdy Magdalena Pilska-Piotrowska odnalazła artykuł z Literackiej Gazety Halskiej nr 243 z 1815 roku o meteorycie Lenarto[4], opisane tam okoliczności znalezienia meteorytu, rzuciły nowe światło na to zagadnienie. W artykule pojawia się na określenie miejsca nazwa „las Lenartówka”. Również w katalogu meteorytów imperium węgierskiego (Török 1882) pada nazwa „Lenartowka nevű erdőben” (węg. las zwany Lenartowka).

Lenartovski Les (źródło: III. vojenské mapování – Františko-josefské)

Opracowując hasło postanowiliśmy odszukać to miejsce na starych mapach. Po przejrzeniu dostępnych w internecie standardowych map, skierowaliśmy swoje poszukania w kierunku starych map wojskowych, na których często dla potrzeb wojska umieszczano informacje „nieoficjalne”, w tym lokalne nazwy obiektów, nazwy funkcjonujące tylko w lokalnych społecznościach. Taka informacja dla operujących w danym terenie wojsk jest bardzo istotna. Najobszerniejszym zbiorem starych map wojskowych tych terenów są tzw. III. vojenské mapování – Františko-josefské. Przeszukaliśmy czeskie serwery na których można obejrzeć te mapy i bingo!!! Na arkuszu 4266-3 mapy w skali 1:25000 z ok. 1876 roku, kilka kilometrów na południe od wsi Lenartov figuruje nazwa Lenartovski Les.

Czy to w tym lesie, nad którymś z przepływających przez niego strumieni, w 1814 roku spragniony owczarz natknął się na bryłę meteorytu żelaznego? Czy leżą tam jeszcze inne fragmenty? Czas pokaże.


Źródła

Tehel (1815, Hesperus) (s. 48, 212-214)

Tehel (1815, Hesperus), s. 48, 212-214

Sennowitz (1815) (s. 465-468)

Sennowitz (1815), s. 465-468


Tehel (1815) (s. 181-182)

Tehel (1815), s. 181-182


Chladni (1815) (s. 272-273)

Chladni (1815), s. 272-273


Boguslawski (1854) (s. 33)

Boguslawski (1854), s. 33


Kesselmeyer (1861) (s. 372, 449)

16. – – – Lenarto, W. von Bartfeld, Gespannschaft Sarosch. 194 ℔. Gefunden 1815. – Sp.-Gew.: 7,72-7,83.[30] Ungarn ungefähr
45°6'N. 21°38'O. 		G.50.1815.272.[31] W. 1860. S. 1860.
1814. – – Gespannschaft Sarosch. Ungarn P. IV. 1854. 33.[32] (nach den Rep. of Br. Ass. 1850.[33]) – Angeblich 1 Stein von 133 ℔; doch ohne Zweifel nur eine Verwechselung mit der 1815 bei Lenarto in der Gesp. Sarosch gefundenen Eisenmasse von 194 ℔.


Buchner (1861)

Lenarto, Ungarn.

Tehel GA. 49, 181.[34] Sennowitz SchwJ. 12, 347.[35] Moll N. Jb. f. Bg. u. Hüttenk. 3, 465.[36] Tehel Hesperus. 1815, H. 6.[20] vSch. 77. (Abb.) CFM. 329.[37] Wehrle Bmg. Z. 3, 1834, 222.[38] Holger ebd. 7, 129. Pa. 108. RbH. 1, 423. Clark 39.[39] AChPh. 82, 1852, 367.[40] PAErgb. 4, 391, 454.[41] PA 111, 363.[42] Br. 123. MCh 907.

Rozwinięcia skrótów → patrz Bibliografia/Buchner Otto


Grady (2000)

(…) A mass of 108.5 kg was found on one of the highest summits of the Carpathians, near Saros (49°3'N, 21°13'E), Tehel (1815).


Lokalizacja

Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
© Jan Woreczko & Wadi

(B) Bardejov, (L) Lenartov

Lenartovski Les

szczyty: Murianek, Javorina, Mincol, Palenica

prawdopodobne miejsce znalezienia okazu (Papp 2015)

współrzędne wg różnych autorów

* W 2018 roku Google zmieniło zasady działania apletu, mapa może wyświetlać się niepoprawnie (pomaga Ctrl+F5); więcej → Szablon:GEMap-MyWiki

Lenartov leży około 2 km od granicy z Polską, Bardejov (pol. Bardów, węg. Bártfa).[16]

Wsie Lenartov i Bardejov dzieli odległość 18,5 km. Według Literackiej Gazety Halskiej[4] wsie te dzieli półtorej mili, jeśli autor tekstu posługiwał się tzw. milą „austro-węgierską”[15] to odpowiada to odległości około 11,5 km.

Saros (węg. Sáros) to region we wschodniej Słowacji (zobacz Komitat Sáros).


Na wschód od szczytu Murianek (słow. Murianek Čirč) leżał Lenartovski Las. Gdzieś w tym lesie[3] tuż za granicą Polski, niedaleko słowackiej wsi Lenartov, być może leżą jeszcze inne fragmenty meteorytu?


Lenarto/Mapy

Bartfa.[16] Mapa Polski z 1772 roku (fragment)
(źródło: Rizzi-Zannoni 1772)

Bardjow.[16] Mapa Polski z 1859 roku (fragment) (źródło: Chrzanowski 1859)

Lenartovski Les! Fragment arkusza z8 cXXIV mapy Spezialkarte 1:75000 z 1879 roku; układ współrzędnych Ferro[43] (źródło: MAPSTER)

Miejscowości Lénárto (słow. Lenartov) i Bártfa (słow. Bardejov) (źródło: Mapy austro-węgierskie, 1880-1912)

Miejscowości Lenartov i góra Murianek. Fragment arkusza P51 S32 mapy z 1936 r. (źródło: Archiwum Map WIG)

Fragment mapy z zaznaczonym prawdopodobnym miejscem znalezienia okazu meteorytu (Papp 2015) (szczegółowe mapy rejonu → Lenarto/Mapy)


Lenartovski Les – ścieżki, drogi, strumienie i rzeczki na starych mapach w okolicy wsi Lenartov

Mapa z ok. 1876 roku (źródło: http://oldmaps.geolab.cz/)

Mapa z 1944 roku (źródło: MAPSTER)

Mapa z 1944 roku (źródło: MAPSTER)


Szczegółowe mapy rejonu → Lenarto/Mapy.


Lenarto/Galerie

Meteoryt Lenarto ze zbiorów Muzeum Mineralogicznego Uniwersytetu Wrocławskiego[44] (dla Wiki.Meteoritica.pl fot. Antoni Stryjewski)

Fragment o wadze 47,03 g

Lenarto (Muzeum Mineralogiczne UWr) 2.jpg

Fragment naturalnej powierzchni

Figury Widmanstättena[26]

Lenarto (Muzeum Mineralogiczne UWr) 5.jpg


Zbiór meteorytów w Muzeum Historii Naturalnej w Budapeszcie (grudzień 2004 r.; fot. Wadi & Jan Woreczko)

Masa główna meteorytu Lenarto (The main mass of the Lenarto meteorite at the permanent exhibition of the HNHM. Cuts are visible on the lateral sides of the specimen; źródło: Papp 2015)

Masa główna meteorytu Lenarto

Gablota z meteorytami. Za gablotą prezentacja meteorytów Knyahinya

Masa główna meteorytu Lenarto, widoczne ubytki po pobieranych próbkach

Masa główna


Wewnętrzna budowa meteorytu Lenarto

Płytka o wadze 75,34 g z kolekcji Alana Mazura; wcześniej w kolekcji Muzeum Historii Naturalnej w Budapeszcie; jej kształt jest bardzo podobny do reprodukcji (odbitki) z publikacji Schreibers (1820)! (fot. Alan Mazur)

269-gramowy[45] fragment meteorytu Lenarto ze zbiorów muzeum w Cluj-Napoca (fot. Dan Uza)

Fragment meteorytu o wadze 356,0 g ze zbiorów Muzeum Mineralogicznego Uniwersytetu w Hamburgu

Płytka meteorytu Lenarto ze zbiorów Muzeum Historii Naturalnej w Wiedniu (fot. Ján Madarás)

Płyta o wadze 282 g ze zbiorów Muzeum Historii Naturalnej w Pradze (fot. Tomasz Jakubowski)

Płyta ze zbiorów Muzeum Historii Naturalnej w Pradze (oraz płytka meteorytu Santa Rosa[46]); na płytce Lenarto widać lamele Reichenbacha (fot. Tomasz Jakubowski)

Płytka z kolekcji Arizona State University; widoczna lamela Reichenbacha (ang. Reichenbach lamellae) wypełniona troilitem (źródło: Buchwald 1975)

Fragment meteorytu Lenarto z kolekcji Geological Survey of India, Calcutta; negatywny przykład niewłaściwego przechowywania meteorytów żelaznych!

Płyta ze zbiorów Muzeum Historii Naturalnej w Pradze (źródło: Tuček 1981)

Płyta o wadze 2803,8 g ze zbiorów Muzeum Historii Naturalnej w Wiedniu z której wykonano „odbitkę”[47] zamieszczoną w artykule Partsch (1843)! (fot. Tomasz Jakubowski; zobacz również Brandstätter (2013))

„Odbitka”[47] płyty meteorytu Lenarto (źródło: Partsch 1843)

Mała płytka meteorytu z kolekcji Tomasza Jakubowskiego

Wytrawiona płytka meteorytu Lenarto (źródło: Schreibers 1820) (oraz Krasnojarsk[22], Mexico (Toluca)[48], Agram (Hraschina))

Struktury meteorytów żelaznych[47], m.in.: Bohumilitz, Braunau, Elbogen, Hraschina (Agram), Lenarto (źródło: Haidinger 1855)


Zobacz również → Lenarto/Galerie.

Zobacz również → Metaloryt.

Zobacz również → Portal Meteorite Picture of the Day – Lenarto .



Grupy meteorytów żelazny typu IIIAB i IIIE (Woźniak 2021)


Bibliografia

  • Bartsch Konrad, (1815), Meteoreisen, Hesperus. Ein Nationalblatt für gebildete Leser, nr 42 (September), Prag 1815, s. 329-331. Plik PDF; plik DjVu
    Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
    .
  • Boguslawski Georg von, (1854), Zehnter Nachtrag zu Chladni's Verzeichnisse der Feuermeteore und herabgefallenen Massen (Wien 1819), Annalen der Physik, IV, 90 uzupeł. (ergänzungsband), 1854, s. 1-155, (s. 33). Plik DjVu
    Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
    .
  • Boguslawski Georg von, (1854a), Zehnter Nachtrag zu Chladni's Verzeichnisse der Feuermeteore und herabgefallenen Massen (Wien 1819) (Schluss von S. 155.), Annalen der Physik, IV, 90 uzupeł. (ergänzungsband), 1854, s. 353-456, (s. 391, 454). Plik DjVu
    Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
    .
  • Boussingault Jean-Baptiste, (1861), Sur la présence de l'azote dans un fer météorique, Annales de chimie et de physique, 63, ser. 3, Paris 1861, s. 336-343. Plik hPDF.
  • Brandstätter Franz, Ferrière Ludovic, Köberl Christian, (2013), Meteorites: Witnesses of the Origin of the Solar System (Meteoriten: Zeitzeugen der Entstehung des Sonnensystems), Edition Lammerhuber, 2013, ss. 272, (s. 150).[49] ISBN 978-3901753435.
  • Buchner Otto, (1861), Versuch eines Quellenverzeichnisses zur Literatur über Meteoriten, w: Broenner Heinrich L., Abhandlungen, herausegeben von der Senckenburgischen naturforschenden gesellschaft, Bd. 3, Frankfurt a.M. 1859-1861, s. 455-482. Plik PDF; plik DjVu.
  • Buchner Otto, (1863), Die Meteoriten in Sammlungen, ihre Geschichte, mineralogische und chemische Beschaffenheit, Leipzig 1863, ss. 202, (s. 152-153).[50][51][52] Plik hPDF; plik DjVu.
  • Buchwald Vagn Fabritius, (1975), Handbook of Iron Meteorites. Their History, Distribution, Composition, and Structure, University of California Press, Berkeley 1975, (s. 763-765). ISBN 0-520-02934-8.[53] Pliki PDF. Plik DjVu
    Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
    .
  • Chladni Ernst F.F., (1815a), Neues Verzeichniss der herabgefallenen Stein- und Eisenmassen, in chronologischer Ordnung, Annalen der Physik, 20, Bd. 50, 1815, s. 225-256, (s. 272-273). Plik DjVu
    Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
    ; plik GIF.
  • Chladni Ernst F.F., (1819), Ueber Feuer-Meteore, und über die mit denselben herabgefallenen Massen (O ognistych meteorach i o masach spadających z nimi) (Nebst zehn Steindrucktafeln und deren Erklärung von Carl von Schreibers), Wien 1819, ss. 434.[54][55] Plik PDF[56]; plik GoogleBooks; plik doi.
  • Chrzanowski Wojciech, (1859), Karta dawnéj Polski z przyległémi okolicami krajów sąsiednich według nowszych materyałów na 1:300000, Paryż 1859. Plik dLib; plik eUWr.
  • Clark Smith William, (1852), On Metallic Meteorites. An Inaugural Dissertation…, Göttingen 1852, ss. 112, (s. 39-42) (ilustracje).[57] Plik PDF.
  • Clark Smith William, (1852a), Analysen von Meteoreisen, Annalen der Chemie und Pharmacie, 82, 1852, s. 367-368. Plik hPDF.
  • Haidinger Wilhelm Ritter von, (1845), Handbuch der bestimmenden Mineralogie, enthaltend die Terminologie, Systematik, Nomenklatur und Charakteristik der Naturgeschichte des Mineralreiches, Wien 1845, ss. 630.[58] Plik DjVu; plik PDF.
  • Haidinger Wilhelm Ritter von, (1855), Bemerkungen über die zuweilen im geschmeidigen Eisen entstandene krystallinische Struktur, verglichen mit jener des Meteoreisens, Sitzungsberichte der mathematisch-naturwissenschaftliche Classe der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften, 15, 1855, s. 354-360.[59] Plik PDF; plik DjVu.
  • Kesselmeyer Paul August, (1861), Ueber den Ursprung der Meteorsteine. Tafel XII-XIV., w: Broenner Heinrich L., Abhandlungen, herausegeben von der Senckenburgischen naturforschenden gesellschaft, Bd. 3, Frankfurt a.M. 1859-1861, s. 313-454, (s. 372, 449). Plik PDF; plik DjVu.
  • Koblitz Jörn, MetBase. Meteorite Data Retrieval Software, Version 7.3 (CD-ROM), Ritterhude, Germany 1994-2012. MetBase.
  • Kosiński Janusz W., (1996), Meteoryty Słowacji, Meteoryt, 4, 1996, s. 10–12. Plik PDF.
  • Kosiński Janusz W., (1997), Meteoryty Słowacji – uzupełnienie, Meteoryt, 1, 1997, s. 9. Plik PDF.
  • Kosiński Janusz W., (2012), Program działań na rzecz polskiej meteorytyki i „Kosmolityka” Jerzego Pokrzywnickiego[60] (The programme of workings on the thing of the Polish meteoritics and monograph „Kosmolityka” by Jerzy Pokrzywnicki), Acta Soc. Metheor. Polon., 3, 2012, s. 39-47.[61] Plik ASMP.
  • Pamiętnik Warszawski, czyli Dziennik Nauk i Umieiętności, (1816), Wiadomość o nowo odkrytéy bryle żelaza rodzimego meteorycznego, (wyięta z Nru 243. 1815 r. gazety powszechnéy literackiéy Halskiey), T. 4, marzec 1816, s. 342-347. Plik eLib.
  • Papp Gábor, (2015), Az 1814-ben talált lénártói (hivatalos nevén Lenarto) meteorit története (History of the “Lenarto” meteorite found in 1814), Annales historico-naturales Musei nationalis hungarici, 107, 2015, s. 131-190 (abstrakt). Plik PDF.
  • Partsch Paul, (1843), Die Meteoriten oder vom Himmel gefallenen Steine und Eisenmassen im k. k. Hof-Mineralien-Kabinette zu Wien, Wien 1843, ss. 166, (s. 108-110).[62] Plik DjVu; plik PDF.
  • Pilski Andrzej S., (2001), Meteoryty w zbiorach polskich, Olsztyn 2001.[63]
  • Reichenbach Karl Freiherr von, (1860), I. Meteoriten in Meteoriten. II. Meteoriten und Sternschnuppen, Annalen der Physik, 111, Bd. 187, 1860, s. 353-401 (ilustracje).[67] Plik DjVu
    Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
    ; plik PDF; plik PDF.
  • Reichenbach Karl Freiherr von, (1861), Ueber das innere Gefüge der nähern Bestandtheile des Meteoreisens (XV. VI. Das Elektro-Galvanometer; vom Inspector Meyestein in Gottingen. XVI. Das Badeisen. XVII. Das Fülleisen. XVIII. Die Wülste und das Glanzeisen), Annalen der Physik, 114, Bd. 190, 1861, s. 99-132, 250-274, 477-491, (s. 114, 485-486) (ilustracje).[68] Plik DjVu
    Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
    .
  • Reichenbach Karl Freiherr von, (1862), Ueber die nähern Bestandtheile des Meteoreisens (XIX. Die Nadeln. Die Eisenkügelchen. Der Mohr. XX. Ueber das Schwefeleisen), Annalen der Physik, 115, Bd. 191, 1862, s. 148-156, 620-636, (s. 630). Plik DjVu
    Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
    .
  • Reichenbach Karl Freiherr von, (1862), Ueber die nähern Bestandtheile des Meteoreisens (XXI. Der Graphit und das Eisenglas), Annalen der Physik, 116, Bd. 192, 1862, s. 576-591, (s. 578) (ilustracje).[69] Plik DjVu
    Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
    .
  • Rizzi-Zannoni Giovanni Battista Antonio, (1772), Carte de la Pologne, Londyn 1772. Plik sLib.
  • Sadler József, (1841-1845), A Horvátországban 1842. April 26-án Délután 3 Órakor Történt Meteorköesésröl, Királyi Magyar Természettudományi Társulat Évkönyvei, (red. Török József), Elsö Kötet, Pesten 1841-1845, s. 33-41, (s. 34-35).[70][71] Plik DjVu.
  • Scholz B.[72], (1814), Ueber eine in Ungarn gefundene Gediegen-Eisenmasse, über Jodine und Platinaverarbritung, Schweigger's Journal für Chemie und Physik, Bd. 12, 1814, s. 347-350. Plik hPDF.
  • Schreibers Karl Franz von, (1820), Beyträge zur Geschichte und Kenntriss meteorischer Stein- und Metall-Massen, und der Erscheinungen, welche deren Niederfallen zu begleiten pflegen, Wien 1820, (s. 77) (ilustracje).[73] Plik DjVu; plik doi.
  • Sennowitz Matthias (Mátyás), (1815), Gediegenes Eisen von Lenarto, Neue Jahrbücher der Berg- und Hüttenkunde, nr 3, 1815, s. 465-468. Plik DjVu
    Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
    .
  • Szabó József, (1861), Nitrogen a lénártói meteorvasban, A Királyi Magyar Természettudományi Társulat Közlönye, 2, Pesten 1861, s. 141-144. Plik PDF.
  • Tehel Ludwig, (1815a), Kristallisirtes Meteoreisen auf den Karpathen entdeckt (Auszug eines Schreibens des Herrn Dr. von Tehel, Custos des Naturhistorischen Kabinet des National-Museums in Pesth an den Herrn Obristen Tihavsky in Wien.), Hesperus. Ein Nationalblatt für gebildete Leser, nr 6 (Februar), Prag 1815, s. 48. Plik PDF; plik DjVu
    Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
    .
  • Tehel Ludwig, (1815b), Nähere Untersuchung des auf den Karpathen entdeckten vermeintlichen Meteoreisens, Hesperus. Ein Nationalblatt für gebildete Leser, nr 27 (Juni), Prag 1815, s. 212-214. Plik PDF; plik DjVu
    Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
    .
  • Tehel Ludwig[74], (1815), Auffindung einer neuen Masse Meteor-Eisen auf den Karpathen; (Auszug eines Briefes des Hrn. Dr. Tehel, Custos am Naturalien-Kabinet des Museum hungaricum in Pest, an den Hrn. Oberften Ritter Tihavsky in Wien), Annalen der Physik, 19, Bd. 49, 1815, s. 181-182. Plik DjVu
    Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
    .
  • Török József, (1882a), A Magyar Birodalom meteoritjei (I. rész), Természettudományi Közlöny, XIV (159), 1882, s. 433-442. Plik DjVu
    Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
    ; plik PDF.
  • Török József, (1882b), A Magyar Birodalom meteoritjei (II. rész), Természettudományi Közlöny, XIV (160), 1882, s. 497-514. Plik PDF.
  • Tuček Karel, (1981), Meteority a jejich výskyty v Československu (Meteorites and their occurrence in Czechoslovakia), Academia, Praha, 1981, ss. 269. Plik DjVu
    Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
     (tablice
    Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
    ).
  • Wehrle A., (1835), Analyse einiger Meteoreisenmassen, Zeitschrift für Physik und verwandte Wissenschaften, Dritter Band, Wien 1835, s. 222-229. Plik hPDF.
  • Wiadomość o nowo odkrytéy bryle żelaza rodzimego meteorycznego, wyięta z Nru 243. 1815 r. gazety powszechnéy literackiéy Halskiey, Meteoryt, 1, 2011, s. 27–28. Plik PDF.
  • Woreczko Jan, (2013), Doniesienia z Wiki. Lenartovski Les odnaleziony. Czy są tam jeszcze meteoryty?, Meteoryt, 1, 2013, s. 19-20. Plik PDF; plik DjVu
    Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
    .
  • Woźniak Marek, (2021), Meteoryty żelazne – klasyfikacja w obrazach (Iron meteorites – classification in pictures), Acta Soc. Metheor. Polon., 12, 2021, s. 149-216 (abstrakt).[76] Plik ASMP; Książka abstraktów.
  • Wülfing Ernst Anton von, (1897), Die Meteoriten in Sammlungen und ihre Literatur. Nebst einem versuch den tauschwert der meteoriten zu bestimmen (Meteorites in Collections and Their Literature. Including An Attempt To Determine The Exchange Value Of Meteorites), Verlag der H. Laupp'schen Buchhandlung, Tübingen 1897.[77][78][79] Plik GIF; plik Internet Archive; plik GoogleBooks.


Przypisy

  1. ^ jeśli nie zaznaczono inaczej, podano współrzędne przyjęte w oficjalnej bazie meteorytów Meteoritical Bulletin Database
  2. ^ oktaedryt średnioziarnisty (medium octahedrite)
  3. ^ a b c d las Lenartówka (węg. Lenartowka erdő (erdőben), cz., słow. Lenartovski Les)
  4. ^ a b c Pamiętnik Warszawski (1816)
  5. ^ meteoryt żelazny Ssyromolotovo (Сыромолотово), znalezisko z 1873 roku w Rosji; typ IIIAB, TKW 217 kg
  6. ^ meteoryt żelazny Cape York, znalezisko z 1818 roku na Grenlandii; typ IIIAB, TKW 58,2 tony
  7. ^ meteoryt żelazny Chupaderos (syn. m.in. Cuernavaca), znalezisko z 1852 roku w Meksyku; typ IIIAB, TKW 24,3 tony (trzy okazy: Chupaderos I (14,114 t), Chupaderos II (6,767 t) i Adargas (3,325 t) w zbiorach Mexico, Mexico City, The Old School of Mines and Engineering (Palazzo de Mineria))
  8. ^ meteoryt żelazny Willamette, znalezisko z 1901 roku w USA; typ IIIAB, TKW 15,5 tony; patrz → Prague NM
  9. ^ a b meteoryt żelazny Boxhole, znalezisko z 1937 roku w Australii; typ IIIAB, TKW 500 kg; powiązany z kraterem Boxhole [crater]
  10. ^ meteoryt żelazny Henbury, znalezisko z 1931 roku w Australii; typ IIIAB, TKW 2 ton; powiązany z kraterami Henbury [crater]
  11. ^ meteoryt żelazny Wabar, znalezisko z 1863 roku w Arabii Saudyjskiej; typ IIIAB, TKW 2,55 tony; powiązany z kraterami Wabar [crater]
  12. ^ meteoryt żelazny Wolf Creek, znalezisko z 1947 roku w Australii; typ IIIAB, TKW 760 kg; powiązany z kraterem Wolfe Creek [crater]
  13. ^ spadek meteorytu Juromenha (syn. Alandroal) 14 listopada 1968 roku w Portugalii; żelazny typ IIIAB, TKW 25,2 kg
  14. ^ Ravasz (1969)
  15. ^ a b prawdopodobnie chodzi o milę węgierską (mérföld, postamérföld) używaną w Monarchii Austro-Węgierskiej; jej długość wynosiła 7585,9 metrów; Wikipedia (HU) – Mérföld
  16. ^ a b c d e f g wieś Bardejov (pol. Bardiów, czes. Bardijov lub Bardějov, niem. Bartfeld, słow. Bardejov, węg. Bártfa) miasto na Pogórzu Ondawskim na Słowacji; w XIX wieku Bardejov leżał na głównych szlakach handlowych i odgrywał większą rolę niż wieś Lenartov; Wikipedia (SK) – Bardejov
  17. ^ a b Sennowitz (1815)
  18. ^ miasto Preszów (słow. Prešov, ukr. Пряшів, węg. Eperjes, niem. Eperies)
  19. ^ zapewne autor miał na myśli widoczne czasami na zwietrzałych powierzchniach meteorytów żelaznych charakterystyczne wzory – figury Widmanstättena – „trójkątnie” układające się belki kamacytu
  20. ^ a b Tehel (1815, Hesperus)
  21. ^ Tehel (1815), Annalen der Physik, tam opis analiz:
    (…) Ein davon abgesagtes Stück ist bereits angekommen und ist unläugbar Meteoreisen. Die Masse ist derb, aus der Obersläche grösstentheil in rhomboidalischen Tafeln krystallisirt, und mit bräunlich-schwarzem Eisenoxyd überzogen. Der Bruch ist stark glänzend, von stahlgrauer, ins Silberweisse fallender Farbe, dicht und hakig. Das Eisen ist weich und lässt sich schneiden, auch ist es geschmeidig und lässt sich hämmern, ohne Risse zu bekommen oder sich zu blättern. Es wirkt vollkommen aus den Magnet. Hr. Prof. Schuster ist schon mit der Analyse desselben beschästigt.(…)
  22. ^ a b meteoryt żelazno-kamienny Krasnojarsk (Красноярск, „żelazo Pallasa”, ang. Pallas iron, niem. Pallas-Eisen, ros. Палласово железо), znalezisko z 1749 roku w Rosji; pallasyt PMG-an, TKW 700 kg; patrz → Pallas (1776)
  23. ^ meteoryt żelazny Campo del Cielo (syn. Tucuman), znalezisko z 1576 roku w Argentynie; typ IAB-MG, TKW 50 ton
  24. ^ chodzi o meteoryt żelazny (typu IID) Hraschina
  25. ^ Tehel (1815)
    (…) (Auszug eines Briefes des Hrn. Dr. Tehel, Custos am Naturalien-Kabinet des Museum hungaricum in Pest an der Hrn. Obersten Ritter Tihavsky in Wien). Ann. d. Phys., B. 49, 1815, N. F. St. I u. 2 oder Neunzehten Bandes erstes u. zweites Stück, s. 181-182, XIII.
  26. ^ a b więcej o figurach Widmanstättena
  27. ^ Sadler (1841-1845)
  28. ^ Boussingault (1861)
  29. ^ Szabó (1861)
  30. ^ ciężar właściwy (niem. spezifische Gewicht)
  31. ^ powołanie na Chladni (1815) (wg klucza: Gilbert, Bd. 50, rok 1815, s. 272)
  32. ^ powołanie na Boguslawski (1854) (wg klucza: Poggendorff, Bd. IV, rok 1854, s. 33)
  33. ^ Report of the British Association for the Advancement of Science
  34. ^ Tehel (1815)
  35. ^ Scholz (1814)
  36. ^ Sennowitz (1815); Neue Jahrbücher der Berg- und Hüttenkunde
  37. ^ Chladni (1819)
  38. ^ Wehrle (1835); tam wyniki analiz meteorytów żelaznych
  39. ^ Clark (1852); (komplet literatury)
  40. ^ Clark (1852a)
  41. ^ Boguslawski (1854a)
  42. ^ Reichenbach (1860)
  43. ^ O.L.v.F., Ferro Meridian (östliche Länge v. Ferro) – historyczny układ współrzędnych geograficznych, w którym południk zero było liczony od najdalej wysuniętego punktu (najdalszy punkt znanego świata) na wyspie El Hierro (Ferro) w archipelagu Wysp Kanaryjskich. Aby otrzymać współrzędne we współczesnym układzie należy od wartości długości geograficznej odjąć wartość 17°40', szerokość geograficzna pozostaje bez zmian. Wikipedia (EN) – Ferro Meridian
  44. ^ muzeum we Wrocławiu ma w swych zbiorach okazy (fragmenty) o masach: 47,03 g (f), 13,50 g (s)
  45. ^ Koblitz MetBase
  46. ^ meteoryt żelazny Santa Rosa, znalezisko z 1810 roku w Kolumbii; rzadki typ IC (ataksyt o niskiej zawartości niklu), TKW 825 kg; patrz → Brezina (1896)
  47. ^ a b c ciekawostką jest fakt, że wiele tego typu ilustracji wykonywano metodą odbijania wytrawionych płytek meteorytów, uprzednio pokrytych farbą drukarską, bezpośrednio na arkuszu papieru (!), podobnie, jak w druku wypukłym. Patrz → Metaloryt; patrz → Lenarto/Galerie; patrz też prace o tematyce meteorytowej wykonane techniką litografii → Litografie (Magdalena Skirzewska)
  48. ^ meteoryt żelazny Toluca (syn. Ocatitlan, Xiquipilco), znalezisko z 1776 roku w Meksyku; typ IAB-sLL, TKW 3 tony; patrz → Brezina (1896)
  49. ^ bogato ilustrowany album poświęcony kolekcji meteorytów w Muzeum Historii Naturalnej w Wiedniu
  50. ^ bardzo szczegółowy katalog: kolekcje, historia, analizy chemiczne i mineralogiczne meteorytów; wyprzedzający o wiele lat słynny XIX-wieczny katalog kolekcji meteorytów Wülfinga (1897); zobacz również → Światowe kolekcje meteorytów
  51. ^ według Buchnera największymi muzealnymi kolekcjami meteorytów były wówczas zbiory w: Wiedniu, Londynie i Berlinie, zawierające odpowiednio: 194, 190 i 153 meteorytów; natomiast posiadaczami największych prywatnych kolekcji byli: R.P. Greg (Manczester, Wlk. Brytania), v. Reichenbach (Wiedeń, Austria) i Ch.U. Shepard (New Haven, USA), na które składało się odpowiednio: 191, 176 i 151 meteorytów
  52. ^ w katalogu są wymienione dwie „polskie” kolekcje: „Krakau, Universität (durch Herrn Professor Ritter v. Zepharovich)” zawierającą dwa meteoryty: Magura (162 g) i Elbogen (100 g) oraz kolekcję „Breslau, schles. Gesellsch.” w skład której wchodziły m.in. meteoryty: Grüneberg (160 g), Magura (172 g), Seeläsgen (1,812 kg); więcej o kolekcji wrocławskiej wg Buchnera przed 1863 rokiem, patrz → Muzeum Mineralogiczne Uniwersytetu Wrocławskiego
  53. ^ trzytomowe opracowanie (ponad 1400 stron), „biblia” meteorytów żelaznych (patrz → Woźniak (2021, ASMP)), znajduje się w zbiorach W&W
  54. ^ zawiera dodatek (katalog kolekcji w Wiedniu): Schreibers Karl Franz von, Anhang. Verzeichniss der Sammlung von Meteor-Massen, welche sich im k. k. Hof-Mineralien-Cabinette in Wien befindet. Vom Director von Schreibers, s. 425-434
  55. ^ cytowane w tytule 10 tablic (zehn Steindrucktafeln) to powołanie na: Schreibers Karl Franz von, (1820), Beyträge zur Geschichte und Kenntriss meteorischer…
  56. ^ na kopii egzemplarza z biblioteki Harvard University na końcu znajdują się odręczne notatki nieznanego autora!?
  57. ^ w swej pracy dyplomowej poświęconej meteorytom żelaznym opisuje Clark m.in. meteoryty: Bohumilitz, Brahin, Braunau, Elbogen, Hraschina, Lenarto, Magura, Seeläsgen, Schwetz, Steinbach; tam też kilka litografii przedstawiających przekroje meteorytów
  58. ^ zawiera planszę (s. 323) z odbitkami przekrojów meteorytów żelaznych: Bohumilitz, Elbogen, Hraschina (syn. Agram), Lenarto, Magura, Rancho de la Pila (1882) (syn. Durango), Steinbach, Toluca
  59. ^ plansza z rysunkami struktur meteorytów żelaznych, m.in. Bohumilitz, Braunau, Elbogen, Hraschina (Agram), Lenarto; prawdopodobnie są to odciski prawdziwych płytek meteorytów, a nie rysunki (litografie)?
  60. ^ publikacja te nigdy się nie ukazała, część jej rękopisu znajduje się w archiwum PAN
  61. ^ w przygotowywanej Kosmolityce Pokrzywnicki do meteorytów polskich zaliczał m.in.: Bielokrynitschie, Bjelaja Zerkov, Borkut, Brahin, Buschhof, Dolgovoli, Jodzie, Knyahinya, Lenarto, Lixna, Magura, Misshof, Nagy-Borové, Nerft, Novy-Projekt, Oczeretna, Okniny, Owrucz, Padvarninkai, Ruschany, Zaborzika, Zemaitkiemis i Zmenj oraz kilka niezidentyfikowanych doniesień
  62. ^ zawiera planszę z „odbitką” płytki meteorytu Lenarto
  63. ^ bardziej aktualna internetowa wersja katalogu znajduje się na stronach Polskiego Towarzystwa Meteorytowego – katalog PTMet; tam objaśnienie stosowanych skrótów (cs – complete specimen, hs – half specimen, ep – end piece, fc – fragment with crust, f – fragment, sc – slice with crust, s – slice, …); więcej → woreczko.pl – Oznaczenia okazów – skróty
  64. ^ pierwsze i jak na razie jedyne, tak kompleksowe opracowanie na temat polskich meteorytów; warto jednak zaznaczyć, że Jerzy Pokrzywnicki niewątpliwie obficie korzystał z wcześniejszego bibliograficznego opracowania autorstwa Zofii Gąsiorowskiej (1966, maszynopis jej pracy powstał przed 1964 rokiem), ale nigdzie w jego publikacjach nie pojawia się jej nazwisko!? (Kosiński 2014)
  65. ^ patrz → Pokrzywnicki (1964)/Kolekcje
  66. ^ katalog zbiorów Muzeum Historii Naturalnej w Budapeszcie; wcześniejsze katalogi: Semsey (1887) i Tokody (1951)
  67. ^ patrz → meteoryt Lenarto; publikacja zawiera również dwie plansze z rysunkami obrazów mikroskopowych meteorytów
  68. ^ plansza z ilustracjami
  69. ^ dodatkowo plansza z rysunkiem figur Widmanstättena i inkluzją grafitową
  70. ^ meteoryt oznaczony na mapie jako Milena; obecnie to teren Chorwacji
  71. ^ również o innych meteorytach m.in.: Lenarto, s. 34-35; Gross-Divina, s. 35-37; wyniki analiz meteorytu Milena dalej w artykule: Nendtvich Károlytól, s. 42-49
  72. ^ artykuł przypisywany Sennowitz Matthias
  73. ^ o meteorytach: Benares (a), Charsonville, Eichstädt, Elbogen, Hraschina, Lenarto, Lissa, L'Aigle, Salles, Siena, Stannern, Tabor, Timochin; zawiera liczne plansze z rysunkami meteorytów oraz mapę spadku meteorytu Stannern (oryginalna mapa i wykaz znalezionych okazów) (strona tytułowa, detal)
  74. ^ wg Papp (2015) Ludwig Tehel (1768-1816) był opiekunem (kuratorem) kolekcji Muzeum Historii Naturalnej i Technologii w Bedapszcie (Pest) („múzeum Természetrajzi és Technológiai Tárának őre (kurátora)”); „Hrn. Dr. Tehel, Custos am Naturalien-Kabinet des Museum hungaricum in Pest” (Tehel 1815a)
  75. ^ oraz późniejsze wydania; najnowsze: Tiirmaa Reet, (1996), Catalogue of meteorites in the Estonian collection, Eesti TA Geoloogia Instituut, Tallinn 1996, ss. 32
  76. ^ więcej → woreczko.pl – Meteoryty żelazne – klasyfikacja w obrazach (Iron meteorites – classification in pictures)
  77. ^ katalog Wülfinga jest najbardziej kompletnym katalogiem zbiorów światowych z końca XIX wieku (patrz również → Wülfing (1894)); autor podaje również jaka część wybranych meteorytów (ich main mass) znajduje się w danej kolekcji; z wymienionych u niego kolekcji (s. 408-429) tylko jedna kolekcja – Breslau (Mineralogisches Museum der K. Universität) – znajduje się dziś w Polsce; wymienia on jeszcze wiele kolekcji prywatnych, np. kolekcję Juliana Siemaszko, von Bredow, F. Krantz, H. A. Ward.
    Jest u Wülfinga jeszcze kolekcja – Danzig (Westpreussisches Provinzial-Museum; mitgeteilt durch Herrn Direktor Professor Dr. H. Conwentz) – znajdowały się w niej 3 meteoryty: Pultusk 99 g, Krasnojarsk 287 g oraz 63 g fragment meteorytu Schwetz (Świecie)
  78. ^ meteoryty polskie w kolekcjach wg Wülfinga (1897)
  79. ^ jeszcze wcześniejszy katalog kolekcji meteorytów wydał w 1863 roku Buchner (1863); patrz również → Światowe kolekcje meteorytów

Zobacz również

Linki zewnętrzne

  • Meteoritical Bulletin Database (MBD) – meteoryt Lenarto
  • Encyclopedia of Meteorites (EoM) – meteoryt Lenarto
  • Portal Meteorite Picture of the Day – Lenarto


Ambox question orange.svg
 Co jeszcze na stronę? (What else to supplement?)
(poszukać, uzupełnić …)
Źródło „http://wiki.meteoritica.pl/index.php5/Lenarto”
Osobiste