O ile nie zaznaczono inaczej, prawa autorskie zamieszczonych materiałów należą do Jana Woreczko & Wadi.

(Unless otherwise stated, the copyright of the materials included belong to Jan Woreczko & Wadi.)

Z Wiki.Meteoritica.pl

Wersja z 16:32, 17 maj 2018

Wybrane definicje i wartości dawnych jednostek miar stosowanych w Europie, a cytowanych na stronach Wiki.Meteoritica.pl (źródła: Wikipedia; inne).

Miary czasu

Kalendarz juliański/gregoriański

• Wikipedia – Kalendarz gregoriański  ●  Kalendarz juliański
• Wikipedia – Daty nowego i starego porządku
• Przeliczanie dat nowego i starego porządku (ang.)

„Włoska godzina”

Za Wikipedią: Sposób liczenia godzin dnia według tzw. włoskich godzin – pierwsza godzina zaczynała się o zachodzie słońca (lub z końcem zmierzchu, np. pół godziny po zachodzie słońca, zależnie od lokalnego zwyczaju). Godziny były numerowane od 1 do 24.

Ten system liczenia godzin był w użyciu do XVII wieku, m.in. w Polsce i na terenie dzisiejszych Czech. Więcej patrz → Odranec.

• Wikipedia – Godzina

Miary długości/odległości

Arszyn

Arszyn – (ros. аршин) dawna rosyjska jednostka długości będąca sumą długości łokcia i stopy, wahająca się w granicach 71,11-81,5 cm.

W zaborze rosyjskim w latach 1849-1915 urzędowo 1 arszyn = 0,711167 m.
3 arszyny tworzą sążeń.

• Wikipedia – Arszyn

Cal

Cal – (ang. inch; niem. Zoll) pozaukładowa jednostka miary długości odpowiadająca początkowo potrojonej długości średniego ziarna jęczmienia.

symbol: in, również zapis z użyciem cudzysłowu (np. 15")

cal angielski	inch	25,4 (dokładnie 25,3995) mm
cal pruski		26,15 lub 26,17 mm
cal wiedeński	Wiener Zoll	26,3402 mm

• Wikipedia – Cal

Faden

Niemieckie Faden (prawdopodobnie polskie włókno, wątek) – było standardowo jednostką objętości. Ale używano również tej miary do pomiaru odległości. Jego długość była różna w różnych regionach i zawierała się w przedziale od mniej niż jeden metr do ponad dwóch metrów. Patrz → Lixna.

• Wikipedia (DE) – Faden (Holzeinheit)  ●  Faden (Garnmaß)

Krok

Krok – (niem. Schritt; ang. pace; łac. passus; ros. шаг) pozaukładowa jednostka miary długości, stosowana od starożytności. Często liczona jako tzw. podwójny krok równy ok. 1,48 metra (od kroku wywodzi się mila, pierwotnie równa 1000 podwójnych kroków (mila rzymska)).

Rosyjski шаг = ~71,12 cm.

• Wikipedia – Krok (miara)  ●  (DE) – Schritt (Einheit)  ●  (RU) – Шаг

Linia

Linia – (ang. Line; niem. Linie) przestarzała miara długości wynosząca ¹/₁₀ lub ¹/₁₂ cala. W starszym systemie dwunastkowym 1 linia = ¹/₁₂ cala = ¹/₁₄₄ stopy.

Ponieważ stopa miała różne wartości w zależności od regionu wartość linii wynosiła od 2 do ~2,25 mm. Linia byłą również dzielona na mniejsze jednostki tzw. punkty; 1 linia = 10 lub 12 punktów.

symbol: ‴

• Wikipedia – Linia (jednostka)

Łatr

Łatr – (ang. Lachter; niem. Lachter lub Klachter) dawna miara górnicza, równa 2,016 m. Łatr dzielił się na 10 stóp łatrowych, 100 cali łatrowych, 1000 linii.

W zależności od regionu łatr miał różne długości: 1 łatr ≃ 2±0,2 m.

symbol: Lr. lub °

• Wikipedia – Łatr

Łokieć

Łokieć – (ang. ell; niem. Elle; franc. Aune; czes. loket) tradycyjna miara nawiązująca do średniej długości ręki od stawu łokciowego do końca palca środkowego. Łokieć dzielił się najczęściej na 2 stopy albo 24 cale.

Łokieć miał bardzo różne wartości w zależności od regionu i okresu. W Polsce jego długość mieściła się w zakresie 57-65 cm. Łokieć austriacki (Wiener Elle) miał 77,8 cm, czeski 59,3 cm (český loket), łokieć morawski (moravský loket) 78,9 cm.

• Wikipedia – Łokieć (miara)

Mila

Mila – (ang. mile; niem. Meile) dawna jednostka długości o różnej wartości, zależnej od rejonu i okresu. Nazwa pochodzi z łac. mille – tysiąc. Początkowo mila oznaczała 1000 kroków podwójnych.

mila austriacka/węgierska	Postmeile, mérföld, postamérföld	7585,9 m	= 4000 Klafter
mila morska	Nautische Meile, Seemeile	1852 m	= 1 minuta kątowa
mila lądowa	mile	1609 m	= 1760 jardów
mila pruska	Landleuge	5532,5 m
mila geograficzna	geographic mile	7421,6 m	= 1/15 stopnia na równiku
mila rosyjska	Старорусская миля	7467,6 m	= 7 wiorst

• Wikipedia – Mila  ●  (HU) – Mérföld

Sążeń

Sążeń – (ang. Fathom; niem. Klafter) niemetryczna, antropometryczna jednostka długości. Miara miała długość rozpostartych ramion dorosłego mężczyzny, ok. 2 metry.

Klafter Wiener	1,8965 m
sążeń rosyjski	2,133561 m	= 3 arszyny

• Wikipedia – Sążeń

Stopa

Stopa – (ang. foot; niem. Fuß) jednostka miary nawiązująca do przeciętnej długości stopy ludzkiej, w różnych okresach i krajach miała inną długość.

symbol: ft, również zapis z użyciem apostrofu (np. 30')

1 stopa = ½ łokcia = 12 cali

stopa angielska

foot

30,480 cm

• Wikipedia – Stopa (miara)

Werszek

Werszek – (ros. вершок; niem. Werschok) dawna rosyjska miara długości, wynosząca 1¹¹/₁₆ cala (od XVII wieku 1¾ cala).

1 werszek = ¹/₁₆ arszyna = ¹/₄₈ sążnia

• Wikipedia – Werszek

Wiorsta

Wiorsta – (niem. Werst; ros. Верста) rosyjska miara długości równa ¹/₇ mili rosyjskiej (7467,6 m). Do 1835 roku: 1077 m, po 1835 roku: 1066,78 m.

• Wikipedia – Wiorsta

Miary objętości

Korzec

Korzec – (niem. Scheffel) dawna jednostka objętości, stosowana dla ciał sypkich. Po 1819 roku korzec liczył 128 litrów.

• Wikipedia – Korzec

Miary wagi

Cetnar, centnar

Cetnar, centnar – (ang. hundredweight; niem. Zentner ) pozaukładowa jednostka masy wynosząca ok. 50 kg.

symbol: cwt

Cetnar polski nazywany był centnarem.

			przykład
Cetnar angielski	112 funtów	~50,8023
Cetnar niemiecki		rozróżniano wiele rodzajów; np. Bawaria, Austria = 56 kg	Lazany
Centnar warszawski	160 funtów	64,8 kg	Miedziana Góra
Centnar lwowski	128 funtów	51,84 kg

• Wikipedia – Cetnar

Dola

Dola – (ang. dolia; est. dool; niem. Dolja; ros. доля) najmniejsza staroruska jednostka masy.

Równa ¹/₉₆ zołotnika = ¹/₂₈₈ łuta = ¹/₉₂₁₆ funta = 44,435 mg.

• Wikipedia – Dola (jednostka)  ●  (RU) – Русская система мер

Funt

Funt – (ang. Pound; niem. Pfund; węg. Font).

symbol: lb, ℔

1 funt = 16 uncji = 32 łuty
(1 funt (Pfund) = 16 uncji (Unzen) = 32 łuty (Lot, Loth) = 128 Quentchen = 512 Pfenniggewichte = 1024  Hellergewichte)

			przykład
Funt angielski	Pound	0,45359237 kg
Funt aptekarski	Apotheker-Pfund	1 funt (Pfund) = 12 uncji (Unzen) = 32 łuty (Lot, Loth) = 96 drachm (Drachme) = 288 skrupułów (Skrupel) = 5760 gran (Gran)
Funt austriacki	Österreich Pfund, Wiener Pfund	0,560012 kg
Funt pruski	Neues Lot, Zoll-Lot, Postlot	0,5000 kg = 30 łutów; wprowadzony w 1856 roku	Knyahinya
Funt rosyjski	℔ russ.	0,4095124 kg	Buschhof, Nerft
Funt warszawski		0,4052 kg = 2 grzywny = 32 łuty	Miedziana Góra

• Wikipedia – Funt (masa)  ●  Systemy miar stosowane na ziemiach polskich  ●  (DE) – Pfund

Gran

Gran – (ang. grain; niem. Gran) jednostka masy zwana także ziarnem.

symbol: gr

1 gran = ¹/₂₈₈ grzywny

• Wikipedia – Gran (jednostka)

Kwintla

Kwintla (ćwierćłut) – stara pruska miara wagi

1 kwintla = ¼ łuta

Łut

Łut – (ang. lot; niem. Lot, Loth; ros. лот; węg. lat)

1 łut = ¹/₃₂ funta (w 1856 roku wprowadzono w Prusach Neues Lot, Zoll-Lot: 1 łut = ¹/₃₀ funta)
1 łut = 4 kwintle (ćwierćłuty)

			przykład
Łut austriacki	Wiener (Österreich) Loth	1/32 funta austriackiego = 17,5 g	Zebrak
Łut rosyjski	Лот	3 złotniki = ~12,8 g (druga połowa XVII wieku do początku XX wieku)

• Wikipedia – Łut  ●  (DE) – Lot (Einheit)

Okka

Okka – dawna miara masy stosowana w Imperium Osmańskim; wg Wikipedii: 1 Okka = 2¼ funta wagi = 1,282 kg (patrz → meteoryt Soko-Banja).

symbol (skrót): Oka

• Wikipedia (DE) – Okka (Einheit)

Pud

Pud – (niem. Pud; ros. Пуд) rosyjska jednostka wagowa.

1 pud = 40 funtów rosyjskich = 16,38 kg
1 pud = 1280 łutów = 3840 zołotników = 368640 doli

• Wikipedia – Pud

Uncja

Uncja – (ang. ounce; niem. unze)

symbol: oz, uncja aptekarska ℥

1 uncja = ¹/₁₆ funta
1 uncja = 2 łuty

Zołotnik

Rosyjski золотник (pol. zołotnik) – dawna rosyjska jednostka masy równa 1/96 funta, czyli ok. 4,2658 grama.

• Wikipedia – Zołotnik

Miara temperatury

Skala Réaumura

Temperatura zamarzania wody wynosi 0 (zero) stopni Réaumura, temperatura wrzenia 80 stopni Réaumura, czyli 1°C = 0,8°R.

T_Réaumura = T_Celsjusza · ⁴/₅
T_Celsjusza = T_Réaumura · ⁵/₄

• Wikipedia – Skala Réaumura

Waluty

Marka

• Marka niemiecka:
  • ℳ (Mark), połowa XIX wieku; patrz → Pułtusk: Handlarz Krantz

Rubel

• Rubel (srebrem):
  • połowa XIX wieku; patrz → Pułtusk/Czasopisma: 1000 rubli srebrem za 18 funtowy okaz meteorytu, Pułtusk/Zambrzyccy

Złoty polski

• „Polski stary złoty” (PLZ):
  • ~1994 rok; patrz → Baszkówka: Meteoryt za 200 milionów złotych!

Bibliografia

• Jagielski M., (1872), Zupełny wykład i praktyczne zastósowanie metrycznych miar i wag które od 1. Stycznia roku 1872. muszą być używane…, Poznań 1872. Plik RCIN.

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Wikipedia – Dawne jednostki miar i wag  ●  Miary nowopolskie  ●  Systemy miar stosowane na ziemiach polskich  ●  Miary pruskie i niemieckie
• Wikipedia (DE) – Alte Maße und Gewichte (Preußen)  ●  Alte Maße und Gewichte (Österreich)