O ile nie zaznaczono inaczej, prawa autorskie zamieszczonych materiałów należą do Jana Woreczko & Wadi.

(Unless otherwise stated, the copyright of the materials included belong to Jan Woreczko & Wadi.)

Z Wiki.Meteoritica.pl

Wersja z 00:05, 13 sty 2014

Kolejny popołudniowy spadek

Grzempach (Grzempy) →
Obecny wygląd masy głównej (2001 rok; fot. Marcin Cimała)
Spadek
Lokalizacja	wieś Grzempy (obecnie Grzępy) niedaleko Poznania, Polska
Położenie[1]	52°52'N, 16°38'E
Data	3 września 1910 roku, ~15:00 (sobota)[2]
Charakterystyka
Typ	chondryt zwyczajny H5
Masa	690 g
Liczba okazów	jeden okaz
Meteoritical Bulletin Database
Synonimy →
wg NHM Cat: Friedrichsau, Grzempy

Wydawać by się mogło, że sporo meteorytów spada po południu… i tak też było w przypadku tego meteorytu.

Około godziny 15:00 meteoryt Grzempach "przybył" do wsi Grzempy (obecna nazwa wsi Grzępy, dawn. Friedrichsau), niedaleko Czarnkowa w woj. wielkopolskim. Było to 3 września 1910 r. (sobota)^[2]. Świadkiem tego wydarzenia był w swoim obejściu rolnik Bydołek^[3], który zobaczył kulę ognistą. Odcięła ona kilka gałęzi z pobliskiego drzewa i ugrzęzła w ziemi. Jednocześnie dał się słyszeć gwałtowny, podobny do grzmotu łoskot. Chłop rozkopał miejsce spadku i wydobył kamień wielkości pięści o wadze 690 g, który był jeszcze tak ciepły, że nie dało się utrzymać go w ręku. Okaz był pokryty czarną skorupą, ale widać było na niej dwie powierzchnie przełamu. Jedna świeża powstała przez uderzenie o drzewo lub ziemię. Druga pokryta warstwą opalenizny co by wskazywało, że rozpadł się na części jeszcze w atmosferze. Odłamków tych nie odnaleziono (Szulczewski 1923, Pokrzywnicki 1955).

Według Szulczewskiego (1923) meteoryt badano w Berlinie i przed jego przecięciem wykonano model gipsowy, który niestety zaginął.

Grzempy jest meteorytem kamiennym, chondrytem zwyczajnym typu H5 (typ najpopularniejszy spośród spadków). Tego typu są również meteoryty Piława Górna i Pułtusk.

Przed wojną okaz meteorytu znajdował się w zbiorach Muzeum Wielkopolskiego, tam też był przechowywany okaz Coblinera meteorytu Morasko. Obecnie masa główna meteorytu Grzempy (cs) o wadze 535,20 g^[4] znajduje się w zbiorach Muzeum Geologicznego PAN przy ulicy Senackiej 1 w Krakowie.^[5]

Meteoryt Grzempy w kolekcjach (Koblitz MetBase):

Zbiór	waga okazów (Koblitz MetBase)	uwagi
Warsaw, Geol. Inst., Polish Acad. Sci.[6]	640,2 g	main mass
Paris, Mus. d'Hist. Nat.	22,3 g

Grzempy w zbiorach polskich wg Pilskiego (2001):

Zbiór	waga okazów (Pilski 2001)
Muzeum Geologiczne PAN w Krakowie[5]	masa główna 535,20 g[4], sc 11,36 g, f+f 1,82 g
Państwowy Instytut Geologiczny w Warszawie	s 5,65 g

W polskich prywatnych kolekcjach znajdują się tylko małe fragmenty tego meteorytu.

Masa główna traci na wadze!

Z analizy podawanych wag w kolekcjach widać, że masa główna meteorytu Grzempy w stosunkowo krótkim czasie straciła wiele ze swojej wagi! Meteorytu ubywało w tempie: ~690 g (1910) → 659 g (Pokrzywnicki 1955) → 652,4 g, 640,17 g^[7] (Pokrzywnicki 1964, Koblitz) → 535,20 g (Łaptaś 1998, Pilski 2001).

W ciągu kilkudziesięciu lat ubyło ponad 100 g (ponad 16%) cennego materiału z masy głównej. Poza badaniami chemicznymi i ciężaru właściwego wykonanymi przez A. Piaskowskiego wiele lat temu^[8] (Pokrzywnicki 1964) nie ma informacji o współczesnych badaniach i ich wynikach, a w konsekwencji o publikacjach, które uzasadniałyby jego cięcie (poza wcześniejszą publikacją Pokrzywnickiego z 1961 roku). Równocześnie nie przybywa w adekwatnej ilości fragmentów tego meteorytu w innych kolekcjach?!^[9]

Opis wg Pokrzywnickiego (1964)

(zgodnie z oryginałem, ilustrowane reprodukcjami)

Pokrzywnicki (1964) 2. METEORYT GRZEMPY Pierwszą wzmiankę o spadku tego meteorytu 3  września 1910 r. około godz. 15 (w.m.s.: φ = 52°52' – λ = 16°38') we wsi Grzempy, położonej około 9 km od miasta Czernkowa w Poznańskiem, podał prof. Zerbst z Piły w "Scheidemühler Zeitung"[10] z 10 września 1910 r., którą przytoczył następnie prof. Könnermann z Poznania w "Ostdeutsche Sontagblatt" z 1911 r1. Następnie opis spadku – prawdopodobnie oparty na powyższych źródłach – zamieścił Szulczweski (1923)[11], a dalej krótką wzmiankę o tym meteorycie znajdujemy u Slavika i Spencera (1948)[12] i u Łaszkiewicza (1936). Wreszcie wymienił go pod nazwą "Grzempach" jako wątpliwy (doubtful) Katalog British Museum (1953), podając: φ = 52°54'N – λ = 16°35'E jako przybliżone współrzędne miejsca spadku. Wreszcie spadek ten przestał być wątpliwy dzięki pracom autora (Pokrzywnicki 1955a, b, 1956). Oto krótki opis meteorytu i jego historia. Niejaki Bydołek[3], gospodarz ze wsi Grzempy, pracując w swojej zagrodzie ujrzał nagle spadającą na ziemię "kulę ognistą". Kula ta spadając odcięła kilka gałęzi z pobliskiego drzewa i ugrzęzła w ziemi. Jednocześnie dał się słyszeć gwałtowny, podobny do grzmotu łoskot i "utworzyły się gazy przypominające spaloną siarkę". Kopiąc niezwłocznie w miejscu spadku Bydołek wydobył meteoryt wielkości pięści, kształtu okrągławego, masy 690 g. Był tak gorący, że nie dawał się utrzymać w ręku. Okaz pokryty był otoczką opalenizny i wykazywał dwie powierzchnie rozłamu: jedną świeżą, powstałą przy uderzeniu meteorytu o gałęzie i drugą, powstałą wskutek odpadnięcia części masy jeszcze w atmosferze. Odłamków tych nie udało się odnaleźć. Fig. 4 Meteoryt Grzempy. Rozłam powstały przy uderzeniu meteorytu w drzewo i powierzchnia przecięcia. × ok. 0,7 (Grzempy Meteorite. Natural broken surface, and artifical surface. × c. 0.7) Fig. 5 Meteoryt Grzempy. Otoczka II stopnia. × ok. 1,2 (Grzempy Meteorite, crust of the IInd order. × c. 1.2) Meteoryt pokryty był otoczką opalenizny 1 stopnia, grubości około 1–1,5 mm, a na rozłamie powstałym w atmosferze – otoczką 2 stopnia (tabl. I, fig. 4, 5). Na powierzchni otoczki 1 stopnia daje się zauważyć szereg jaśniejszych od tła drobniutkich żyłek. Natomiast obecności tych żyłek we wnętrzu meteorytu nie stwierdzono. Spadły meteoryt uzyskano przy pomocy władz miejscowych jako dar dla Muzeum Wielkopolskiego, lecz wszedł on do zbiorów tego muzeum dopiero po dłuższych pertraktacjach i sporach z jednym z niemieckich obserwatoriów astronomicznych, prawdopodobnie w Treptow, które rościło sobie prawa do niego. Jak wynika z udzielonych mi notatek zmarłego prof. S. Małkowskiego, badaniem meteorytu miał się zajmować prof. dr W. Archenhold, dyrektor Obserwatorium Astronomicznego w Treptow pod Berlinem. Skądinąd, prof. Szulczewski w rozmowie twierdził, że meteoryt Grzempy był badany w Państwowym Instytucie Geologicznym w Berlinie. Nie zdołano dotychczas stwierdzić, czy wyniki tych badań ogłoszone zostały w literaturze. Według notatek prof. Małkowskiego, akta dotyczące m.in. meteorytu Grzempy miały się znajdować w 1928 r. w Kancelarii Głównej Muzeum Wielkopolskiego w Poznaniu2 (skrytka nr 4a), lecz przedsięwzięte w 1954 r. poszukiwania nie doprowadziły do ich znalezienia. Według prof. Szulczewskiego, w Obserwatorium Astronomicznym w Szpandawie znajdowały się obszerne akta dotyczące m.in. spadku w Grzempach i w aktach tych miała się jakoby znajdować jakaś drukowana praca. Według Szulczewskiego, meteorytem Grzempy zajmował się i pisał na jego temat były kustosz Muzeum Wielkopolskiego, zmarły w 1913 r. dr F. Pfuhl, profesor Gimnazjum św. Magdaleny w Poznaniu, "zasłużony badacz na polu fizjografii Wielkopolski"3. Meteoryt trafił następnie do zbiorów Muzeum Przyrodniczego w Poznaniu. Dziś znajduje się w zbiorze meteorytów PAN w Warszawie[6]. Główna masa meteorytu ważyła w 1954 r. – 652,4 g (±0,1 g), przy niej znajdował się odłamek z powierzchni wagi 5,5 g. Wygląd obecny meteorytu ilustrują zdjęcia 1–5 (tabl. I); ma on kształt nieregularnej czworobocznej piramidy, której wierzchołek odłamał się przy przelocie w atmosferze. Meteoryt opatrzony jest nalepką "meteoryt Grzempach"4. Powierzchnia otoczki 1 stopnia jest czarna, jednostajna, chropawa, bez piezogliptów[13]. Otoczka 2 stopnia na rozłamie wierzchołka piramidy jest silnie chropowata. "Piętka" okazu odcięta. Rozkład wrostków Fe-Ni i ich wielkość – nierównomierne. Powyższa morfologia wskazuje m.in. na to, że meteoryt w locie swym prawdopodobnie wirował. Odłamek wagi 7,212 g zbadany przez mgr A. Piaskowskiego wykazał c.wł. 3,56 g/cm3, a c.wł. głównej masy – 3,42 (±0,01) g/cm3; są to ciężary charakterystyczne dla chondrytów5. Obecnie waga meteorytu wynosi 640,17 g, ponieważ przy odcinaniu kawałka przeznaczonego do analizy chemicznej część masy uległa zniszczeniu. W konkluzji możemy zaliczyć meteoryt Grzempy do szarych chondrytów bronzytowo-oliwinowych6. Pod względem składu mineralnego i c.wł. meteoryt Grzempy wykazuje podobieństwo do niektórych chondrytów bronzytowo-oliwinowych, jak np.: Koralegh[14] (c.wł. 3,41 – znalezisko z Australii z 1943 r.) lub Phuoc-Binh[15] (c.wł. 3,54 – spadł a Annamie 18 lipca 1941 r.) – por. Pokrzywnicki (1958a). Przypisy 1 Egzemplarzy obu tych gazet nie udało mi się dotychczas odnaleźć w bibliotekach. 2 Informację tę potwierdził również prof. Szulczewski.[11] 3 Tak go nazywa E. Chwalewnik – "Zbiory Polskie". Warszawa–Kraków (1927 C. 2).[16] 4 Dla uniknięcia podobnych i innych zniekształceń nazw meteorytów używa się w meteorytyce nazw w pierwszym przypadku. 5 Można zauważyć, że w niektórych meteorytach (np. Krähenberg[17] czy Pułtusk) otoczka opalenizny wpływa na c.wł. bardzo niewiele (Cohen 1903, H. 2, s. 116). 6 J. Pokrzywnicki & T. Wieser – "The Grzempy meteorite, its mineral and chemical composition". Bull. Acad. Polon. Sci., Sér. Sci. géol. et géogr., Vol. IX, No. 1, 1961.[18] Tablice Tablica I Tablice Meteoryt Grzempy (reprodukcje z Pokrzywnickiego (1964)) Fig. 1 Meteoryt Grzempy. Obecna postać meteorytu. × ok. 0,7 (Grzempy Meteorite, its present shape. × c. 0.7) Fig. 2 Meteoryt Grzempy. Powierzchnie sztuczne. × ok. 0,9 (Grzempy Meteorite, artifical surfaces. × c. 0.9) Fig. 3 Meteoryt Grzempy. Powiększona część fragmentu z fig. 2. × ok. 1,1 (Grzempy Meteorite, enlarged part of Fig. 2. × c. 1.1) Tablica (Plate) I (Fig. 1-5 – fot. (phot.) J. Burchart)

Relacja prof. Zerbsta

Relacja prof. Zerbsta z Piły zamieszczona w Schneidemühler Zeitung (za Pokrzywnickim 1955):

Czarnikau, 8 September.

Ein Meteorit ging am Sonnabend (also am 3/9 1910) nachmittags gegen 3 Uhr in den benachbarten Friedrichsau (etwa 7 Kilometer nordöstlich von Czarnikau, 3 Kilometer südöstlich von der Haltenstelle Holländerdorf der Eisenbahnstrecke Rogasen-Kreuz) nieder. Dort war der Besitzer Bidolek mit seinem Gespann am Roszwerk^[19] tätig, als plötzlich unter furchtbarem Getöse, ähnlich dem eines Blitzschlages, eine Feuerkugel niederging und dicht vor ihm in die Erde fuhr. Von einem Baume wurden Zweige abgerissen. Bidolek grub nun sofort nach und fand in der Erde den Meteoriten, der noch so heisz war, dass er ihn nicht anfassen könnte, während ein schweflicher Geruch bemerkbar war. Von dem Steine sind zwei Stücke angesprungen, das eine, dessen Bruchstelle stark verbrannt aussieht, anscheinend während des Fluges, das andere wahrscheinlich infolge der plötzlichen Abkühlung in der Erde, da seine Bruchstelle frischer ist.

Lokalizacja

Źródło: Wiki.Meteoritica.pl

© Jan Woreczko & Wadi

(G) wieś Grzępy

linia kolejowa i stacje na trasie Czarnków-Rogoźno

współrzędne wg innych autorów

* W 2018 roku Google zmieniło zasady działania apletu, mapa może wyświetlać się niepoprawnie (pomaga Ctrl+F5); więcej → Szablon:GEMap-MyWiki

Współczesna nazwa wsi to Grzępy (na przedwojennych mapach niemieckich Friedrichsau). Czarnków (niem. Czarnikau).

Według relacji prof. Zerbsta (Pokrzywnicki 1955) meteoryt spadł w okolicach wsi Friedrichsau leżącej na północny-wschód (nordöstlich – błąd, powinno być południowy-wschód) od Czarnikau i na południowy-wschód (südöstlich – błąd, powinno być północny-wschód) od stacji kolejowej Holländerdorf znajdującej się na linii Rogasen-Czarnikau-Kreuz (patrz mapa z tamtego okresu i fragment rozkładu jazdy na trasie Rogasen-Czarnikau^[20]).

Mapy

Wieś Fredrichsau i fragment linii kolejowej Rogasen-Kreuz (źródło: Mapy austro-węgierskie, 1880-1912)

Galeria

Masa główna meteorytu (stan 2001 rok; fot. Marcin Cimała)

Bibliografia

• +Chwalewik Edward, (1926-1927), Zbiory polskie. Archiwa, biblioteki, gabinety, galerie, muzea i inne zbiory pamiątek przeszłości w ojczyźnie i na obczyźnie w porządku alfabetycznym według miejscowości ułożone, Warszawa 1926-1927 (tom II, s. 104). Plik PDF.

• Grady Monica M., (2000), Catalogue of Meteorites. 5th Ed., Natural History Museum, Cambridge University Press, London, UK, 2000. ISBN 978-0521663038. Plik NHM Data Portal; plik PDF.

• Koblitz Jörn, MetBase. Meteorite Data Retrieval Software, Version 7.3 (CD-ROM), Ritterhude, Germany 1994-2012. MetBase.

• Łaptaś Andrzej, Ćwiżewicz Małgorzata, (1998), Meteoryty w zbiorach Muzeum Geologicznego w Krakowie, Muzeum Geologiczne ING PAN, Kraków 1998, ss. 34, (s. 13). ISBN 83-909970-1-0.

• Michel-Lévy M.Ch., (1976), Nouvelles observations sur la météorite de Grzempy, Bull. Acad. Pol. Sci., Sér. Sci. de la Terre, vol. 24, nr 1, 1976, s. 63-65.

• +Ostdeutsche Sontagblatt, artykuł prof. Könnermanna, 1911.

• Pilski Andrzej S., (2001), Meteoryty w zbiorach polskich, Olsztyn 2001.^[21]

• Pokrzywnicki Jerzy, (1955), O meteorytach naszych ziem zachodnich, Urania, 6, 1955, s. 165-172.^[22] Plik DjvU.

• Pokrzywnicki Jerzy, (1955), O niektórych mało znanych polskich meteorytach, Acta Geol. Pol., vol. V, nr 3, 1955, s. 427-438, (s. 431-433). Plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  ; plik PDF.

• Pokrzywnicki Jerzy, (1956), Les météorites polonaises, Acta Geophys. Polon., vol. IV, nr 1, 1956, s. 21-32 (s. 27-28). Plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  .

• Pokrzywnicki Jerzy, Wieser T., (1961), The Grzempy meteorite, its mineral and chemical composition, Bull. Acad. Pol. Sci., Sér. Sci. Géol. Géogr., vol. 9, nr 1, 1961, s. 63-69.

• Pokrzywnicki Jerzy, (1964), I. Meteoryty Polski. II. Katalog meteorytów w zbiorach polskich, Studia Geologica Polonica, vol. XV, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa 1964.^[23][24] Plik PDF. (s. 17-19).

• +Schneidemühler Zeitung, artykuł prof. Zerbsta z Piły, 10 września 1910.

• Slavíc František, Spencer L.J., (1928), Place-names of mineral-localities in central Europe, Mineralogical Magazine, 21, 1928, s. 441-479 (s. 478).^[25] Plik PDF.

• Szulczewski Jerzy W., (1923), O meteorytach wielkopolskich, Przyroda i Technika, II, s. 513-515, 1923. Plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  .

Przypisy

Zobacz również

• Muzeum Geologiczne PAN w Krakowie

Linki zewnętrzne

• Meteoritical Bulletin Database (MBD) – meteoryt Grzempach
• Encyclopedia of Meteorites (EoM) – meteoryt Grzempach

• Muzeum Geologiczne PAN w Krakowie
• Meteoryt Grzempy w kolekcjach polskich – katalog PTMet  ●  Wadi & Woreczko Collection
• Polski Serwis Meteorytów – meteoryt Grzempy
• woreczko.pl – Skorupa obtopieniowa (fusion crust, fusion rind)
• Bartoschewitz Meteorite Lab. (BML) – Collections

• Wikipedia – Czarnków  ●  meteoryt Grzempy

• Portal prusy.info – Tabele rozkładu jazdy – Prowincje Wschodnie (Prusy, Pomorze, Wielkopolska, Śląsk)

Co jeszcze na stronę? (What else to supplement?) (poszukać, uzupełnić …)

• pierwsze doniesienia prasowe - tłumaczenie
• wyniki badań Piskowskiego - czy była publikacja?