Stannern/Okazy

(…)

Porównanie niektórych danych o meteorytach ze Stonařova

Ponieważ trudno sobie na podstawie wcześniejszych danych wyrobić obraz tego, co właściwie zostało oficjalnie pozyskane w latach 1808 i 1809 w Stonařovie, a także dlatego, że dane od roku 1808 różnią się (przede wszystkim masą), spróbuję wszystko podsumować bardziej szczegółowo i chronologicznie. Jedną wiedeńską funt (Pf.) liczę jako 0,56 kg, jeden lot jako 17,5 g. Różni się również często lokalizacja znalezisk podawana przez Schreibersa w pracach z lat 1808 i 1809 od sytuacji na planie sytuacyjnym, który w czasie badań nie był jeszcze dostępny (Schreibers 1820). Uzupełnieniem są także niektóre spisy z końca XIX wieku, ilustrujące stan zbioru wiedeńskiego oraz różnice w masie największego okazu.

Anonymus 1808b (4.06.1808)

Całkowita masa zgromadzonych meteorytów wynosi 25 funtów (= 14 kg).

- - s. (1808) (wydano 21.06.1808)

Pozyskano 61 meteorytów o masie 26 funtów + niesprecyzowana ilość lotów (= 14,5 kg + ?). Z tego 16 kompletnych okazów. Największy 3 funty i 21 lotów (= 2,04 kg), najmniejszy 3 loty (= 52,5 g).

Uwaga: informacja o jeszcze większym kawałku, który przed rozbiciem mógł ważyć 6 funtów.

Schreibers 1808 (napisane przed 18.06.1808)

Pozyskano 61 meteorytów i odłamków o masie prawie 27 funtów (= 15,1 kg). Z tego 21–22 okazów kompletnych. Najcięższy 3 funty i 21 lotów (= 2,04 kg).

Schreibers 1809a (napisane około końca 1808 r.)

Pozyskano 61 sztuk – całych i odłamków – o łącznej masie 26 funtów (= 14,5 kg). Ich liczba została zwiększona przez rozbicie kilku większych fragmentów. Do zbiorów włączono 23 sztuki o masie 12 funtów (= 6,72 kg), w tym 8 okazów kompletnych. Najcięższy 3 funty i 21 lotów (= 2,04 kg), znaleziony „przy leśnym stawie brtnickim między Stonařovem a Sokolíčkiem” 28.05.1808. 1 funt (0,56 kg) zużyto na eksperymenty.

Schreibers 1809b (napisane 15.04.1809)

Liczba sztuk nie podana. Masa pozyskanych meteorytów wzrosła o 20 funtów (= 11,2 kg) w wyniku dochodzenia Urzędu Krajowego w Igławie (= do ok. 25,7 kg). Wśród nich dotąd największy o masie 11 funtów i 10 lotów (= 6335 g) oraz najmniejszy okaz kompletny 58 granów (= 4,2 g).

Uwaga: pierwsza wzmianka o głównym znalezionym meteorycie całego spadku, bez podania miejsca i znalazcy.

Schreibers 1819 (napisane we wrześniu 1819)

Bezpośrednio w Stonařovie w maju 1808 oraz podczas późniejszych poszukiwań przez Urząd Krajowy w Igławie zgromadzono zestaw 93 sztuk o masie 46 funtów (= 25,7 kg). Do cesarskiego gabinetu włączono 22 sztuki (11 okazów kompletnych i 11 większych fragmentów + drobne odłamki). Największy okaz kompletny: 11 funtów i 10 lotów (= 6335 g). Najmniejszy okaz kompletny: 58 granów (= 4,2 g).

Schreibers 1820 (przedmowa lipiec 1820)

W treści książki:

W trakcie pracy komisji (1808) pozyskano 61 sztuk o masie 27 funtów (= 15,1 kg), przeważnie fragmentów. Dodatkowo przesyłkami od Urzędu Krajowego w Igławie i innymi drogami zgromadzono zestaw 93 sztuk o łącznej masie 46 funtów (= 25,7 kg). Do cesarskiego gabinetu wybrano 22 sztuki (11 okazów kompletnych i 11 fragmentów + więcej drobnych odłamków) o łącznej masie 25 funtów (= 14 kg). Największy okaz kompletny: 11 funtów i 10 lotów według wiedeńskiej wagi handlowej (= 6335 g). Znalazła go K. Pauserová z Cerekvičky 3000 sążni (ok. 5 km) na północ-północny wschód od kościoła w Stonařovie pod koniec lipca 1808 r. Drugi największy okaz kompletny: 3 funty i 18 lotów (= 1,99 kg) znalazła 29.05.1808 Anna Volkmerová około 1000 m na wschód od kościoła w Stonařovie (to pierwotnie największy okaz kompletny, którego masa wcześniej była podawana jako 3 funty 21 lotów). Największy fragment: 2 funty 12 lotów (= 1,33 kg) znalazł 22.05.1808 „Oberjäger” Wondraschek między Stonařovem a Stajištěm, około 2,2 km na zachód od kościoła w Stonařovie. Pochodził z kawałka, który przed rozbiciem miał masę 4 funtów (= 2,2 kg).

Na załączonym planie:

Zaznaczono znalezisko 66 kamieni o masie 93 (?) funtów + 2 funty dodatkowo przy najcięższym kawałku (= ok. 53 kg?). Sytuacja według planu (Tab. X) z wiosny 1809: ostatnie zarejestrowane znalezisko lipiec 1808 = największy okaz kompletny 9 funtów 24 loty – powinno być poprawnie (patrz wyżej) 11 funtów 10 lotów (= 6,33 kg).

Uwaga: w spisie znalezisk przy planie topograficznym są różne nieścisłości, ponieważ został on sporządzony kilka miesięcy po wydarzeniu i według Schreibersa niektóre dane były uzupełniane z pamięci. Znajdujemy również duże rozbieżności w wagach i liczbach między tekstem a planem.

Partsch 1843 (przedmowa z 23.02.1843)

W Cesarskim Gabinecie we Wiedniu zdeponowano: łącznie 34 sztuki, z tego 21 okazów kompletnych i 13 fragmentów o łącznej masie 27 funtów i 22 lotów (= 15,5 kg) + dodatkowo 8 małych odłamków jako materiał do badań.

Największy okaz kompletny 11 funtów i 10¾ lotu (= 6,36 kg), znaleziony przez aptekarza Hellera z Igławy w osuszonym stawie – od niego trafił do prof. Mikana z Pragi – od niego zakupiony w roku 1809 dla Cesarskiego Gabinetu. Jego wartość według Partscha (1843) oszacowano na 500 złotych waluty konwencyjnej (zlatých konvenční měny).^[2] Drugi największy okaz kompletny: 3 funty i 21 lotów (= 2,04 kg). Oszacowana wartość (Partsch 1843) 214 złotych k.m. Najmniejszy okaz kompletny: 7/32 lotu (= 3,8 g). Najcięższy fragment: 13 7/16 lotu (= 246 g).

Tschermak 1872b (stan na 1.10.1872)

W Muzeum Mineralogicznym w Wiedniu: łącznie 13 738 g eukrytu Stannern. Główny egzemplarz: 6348 g.

Brezina 1885 (stan na 1.05.1885)

W Cesarskim Gabinecie we Wiedniu: 15 588 g. Główny egzemplarz: 6365 g.

Uwaga: ważenie Tschermaka według Breziny było niedokładne, stąd różnica w masie największego okazu oraz wzrost całkowitej masy, mimo że G. Tschermak w roku 1873 jeden okaz, 184 g, ze zbioru usunął.

Wülfing 1897

Z szacowanej liczby 200–300 sztuk meteorytów zebrano (według Schreibersa 1820) 66 kamieni o łącznej masie 93 funtów (52 kg). Z tego potwierdzone w różnych zbiorach: 38,4 kg.

Zagadka pochodzenia najcięższego meteorytu ze Stonařova

Jak pisze P. Partsch, kustosz wiedeńskiego Cesarskiego Gabinetu Minerałów, w roku 1808 (?) został spuszczony staw stonařovski i aptekarz Heller z Igławy znalazł tam najcięższy znany kamień z całego upadku. Poprzez zakup od niego meteoryt trafił do prof. Mikana z Pragi (czy był to ojciec J.G. Mikan, czy syn J.Ch. Mikan? – obaj byli wówczas profesorami w Pradze), a od niego został w 1809 roku zakupiony do Cesarskiego Gabinetu Minerałów w Wiedniu. Partsch nie pisze, za jaką cenę, ale jego wartość oszacował na 500 florenów waluty konwencyjnej^[2], czyli ponad dwukrotność oszacowanej wartości wszystkich meteorytów stonařovskich w zbiorze (Partsch 1843). U Schreibersa (Schreibers 1820) nie znajdziemy tej historii z prof. Mikanem i aptekarzem Hellerem i wygląda to na dziwną dezinformację dotyczącą jednego i tego samego kamienia – przemawia za tym niemal identyczna masa u Schreibersa (6,33 kg) i u Partscha (6,36 kg). Partsch musiał więc posiadać jakieś nowe informacje, choć rzeczony egzemplarz znajdował się w zbiorze już od roku 1809 (rys. 8).

Według bezspornego autorytetu, K. Schreibersa, najcięższym kamieniem (6335 g) jest ten, który znalazła Kateřina Pauserová na południe od Cerekvičky w lipcu 1808 roku, a staw stonařovski (ten bardziej na południe) jest wspomniany przez Schreibersa w tym sensie, że tam z sykiem na oczach Antona Kuderny spadł meteoryt (--s. 1808; Schreibers 1808). Później doprecyzowuje, że według danych świadków w to miejsce spadły dwa kamienie, które jednak nie zostały odnalezione. W wspomnianym planie podano jednak zarówno masy, jak i znalazców obu: w przypadku większego, trzyfuntowego (1,7 kg) – Anton Kuderna, w przypadku mniejszego (1,38 kg) – Johann Kraus (Schreibers 1820). Kamienie te mogły zostać znalezione dopiero po spuszczeniu stawu.

Prawdą jest, że Schreibers ogłasza pozyskanie tego meteorytu (6335 g) do zbioru 15.04.1809, ale bez podania miejsca znalezienia i znalazcy (Schreibers 1809a), i dopiero w publikacji z roku 1820 podaje jako znalazczynię K. Pauserovą i jej męża, robotników dniówkowych z Cerekvičky, którzy znaleźli kamień podczas żniw pod koniec lipca 1808 roku na polu Antona Achatziego, na południe od Cerekvičky, około 5100 metrów na północ-północny wschód od kościoła w Stonařovie. Na planie sytuacyjnym miejsce znaleziska jest zaznaczone mniej więcej w pierwszej trzeciej drogi z Rosic do Beranovca, po lewej stronie, między lasem a drogą (Schreibers 1820). Są to bardzo konkretne informacje i K. Schreibers, który wówczas jeszcze żył (na emeryturze od 1851 roku) i był nawet nadal dyrektorem gabinetu, z pewnością widział pracę Partscha, musiał mieć powód, by zaakceptować tak istotne, a zarazem diametralnie różne dane. Tak czy inaczej, dziś ten główny egzemplarz meteorytu stonařovskiego w Naturhistorisches Museum Wien już nie istnieje w całości, lecz został rozcięty na co najmniej trzy części, jak zostanie dalej opisane.

(…)

(…)

Srovnání některých údajů o stonařovských meteoritech

Protože si těžko můžeme z předchozího získat obrázek co vlastně bylo v letech 1808 a 1809 ve Stonařově oficiálně získáno a také proto, že údaje se počínaje rokem 1808 liší (hlavně hmotnostní), pokusím se vše shrnout podrobněji a chronologicky. Jednu vídeňskou libru (Pf.) počítám 0.56 kg, jeden lot 17.5 g. Liší se také často lokalizace nálezů udávaná Schreibersem v pracech z roku 1808 a 1809 od situace na situačním plánu, který v době výzkumu nebyl ještě k dispozici (Schreibers 1820). Doplňkem jsou i některé soupisy z konce 19. století, ilustrující stav vídeňské sbírky i rozdíly hmotnosti největšího kusu.

Anonymus 1808b (4. 6. 1808)

Celková hmotnost shromážděných meteoritů činí 25 liber (= 14 kg).

-- s. (1808) (vyšlo 21. 6. 1808)

Získáno 61 meteoritů o hmotnosti 26 liber + nespecifikovaných více lotů (= 14.5 kg + ?). Z nich 16 úplných celotvarů. Největší 3 libry a 21 lotů (= 2.04 kg), nejmenší 3 loty (= 52.5 g).

Pozn.: informace o ještě větším kusu, který před rozbitím mohl mít hmotnost 6 liber.

Schreibers 1808 (psáno před 18. 6. 1808)

Získáno 61 meteoritů a úlomků o hmotnosti téměř 27 liber (= 15.1 kg). Z nich 21 - 22 celotvarů. Nejtěžší 3 libry a 21 lotů (= 2.04 kg).

Schreibers 1809a (psáno asi na konci r. 1808)

Získáno 61 kusů celých a úlomků celkové hmotnosti 26 liber (= 14.5 kg). Jejich počet zvýšen rozbitím několika větších úlomků. Do sbírky zařazeno 23 kusů o hmotnosti 12 liber (= 6.72 kg), z toho 8 celotvarů. Nejtěžší 3 libry a 21 lotů (= 2.04 kg) nalezen „u brtnického lesního rybníka mezi Stonařovem a Sokolíčkem“ 28. 5. 1808. 1 libra (0.56 kg) spotřebována na pokusy.

Schreibers 1809b (psáno 15. 4. 1809)

Počet kusů neuveden. Hmotnost získaných meteoritů vzrostla o 20 liber (= 11.2 kg) dohledáváním Krajského úřadu v Jihlavě (= na cca 25.7 kg). Mezi nimi dosud největší o hmotnosti 11 liber a 10 lotů (= 6335 g) a nejmenší celotvar 58 gránů (= 4.2 g).

Pozn.: první zmínka o hlavním nalezeném meteoritu celého pádu, bez udání místa a nálezce.

Schreibers 1819 (psáno v září 1819)

Přímo ve Stonařově v květnu 1808 a při pozdějším dohledávání Krajským úřadem v Jihlavě shromážděn soubor 93 kusů o hmotnosti 46 liber (= 25.7 kg). Do císařského kabinetu zařazeno 22 kusů (11 celotvarů a 11 větších fragmentů + drobné úlomky). Největší celotvar 11 liber a 10 lotů ( = 6335 g). Nejmenší celotvar: 58 gránů (= 4.2 g).

Schreibers 1820 (předmluva červenec 1820)

V textu knihy:

Během práce komise (1808) získáno 61 kusů o hmotnosti 27 liber (= 15.1 kg), většinou fragmentů. Dodatečně zásilkami od Krajského úřadu v Jihlavě a jinými cestami shromážděn soubor 93 kusů o celkové hmotnosti 46 liber (= 25.7 kg). Pro císařský kabinet vybráno 22 kusů (11 celotvarů a 11 fragmentů + vícero malých úlomků) o celkové hmotnosti 25 liber (= 14 kg). Největší celotvar: 11 liber a 10 lotů vídeňské komerční váhy (= 6335 g). Našla ho K. Pauserová z Cerekvičky 3000 sáhů (cca 5 km) ssv. od stonařovského kostela koncem července 1808. Druhý největší celotvar: 3 libry 18 lotů (= 1.99 kg) našla 29. 5. 1808 Anna Volkmerová asi 1000 m v. od kostela ve Stonařově (je to původní největší celotvar s hmotností udávanou dříve 3 libry 21 lotů). Největší fragment: 2 libry 12 lotů (= 1.33 kg) našel 22. 5. 1808 „Oberjäger“ Wondraschek mezi Stonařovem a Stajištěm, asi 2.2 km z. od stonařovského kostela. Pocházel z kusu, který měl před rozbitím hmotnost 4 libry (= 2.2 kg).

V přiloženém plánu:

Vyznačen nález 66 kamenů o hmotnosti 93 (?) liber + 2 libry navíc u nejtěžšího kusu (= cca 53 kg?). Situace podle plánku (Tab. X) z jara 1809: poslední zaznamenaný nález červenec 1808 = největší celotvar 9 liber 24 lotů - má být správně (viz výše) 11 liber 10 lotů (= 6.33 kg). Pozn.: v seznamu nálezů u topografického plánu jsou různé nesrovnalosti, protože byl vytvořen několik měsíců po události a podle Schreiberse tam byly dosazovány některé údaje po paměti. Nacházíme také velkou diferenci vah a počtů v textu a v plánu.

Partsch 1843 (předmluva z 23. 2. 1843)

V dvorním kabinetu ve Vídni uloženo: celkem 34 kusů, z toho 21celotvarů a 13 fragmentů o celkové hmotnosti 27 liber a 22 lotů (= 15.5 kg) + navíc 8 malých úlomků jako studijní materiál. Největší celotvar 11 liber 10 3/4 lotu (= 6.36 kg) našel jihlavský lékárník Heller ve vypuštěném rybníku - od něj prof. Mikan z Prahy - od něj zakoupen v roce 1809 pro dvorní kabinet. Jeho cena Partschem (1843) odhadnuta na 500 zlatých konvenční měny. Druhý největší celotvar: 3 libry 21 lotů (= 2.04 kg). Odhadnutá cena (Partsch 1843) 214 zlatých k. m. Nejmenší celotvar: 7/32 lotu (= 3.8 g). Nejtěžší fragment 13 7/16 lotu (= 246 g).

Tschermak 1872b (stav k 1. 10. 1872)

V mineralogickém muzeu Vídeň celkem 13 738 g eukritu Stannern. Hlavní exemplář: 6348 g.

Brezina 1885 (stav k 1. 5. 1885)

V dvorním kabinetu ve Vídni 15 588 g. Hlavní exemplář: 6365 g. Pozn. : Tschermakovo vážení podle B. nepřesné, z toho plyne rozdíl ve váze největšího kusu a nárůst celkové váhy i když G. Tschermak v roce 1873 jeden kus, 184 g, ze sbírky vyjmul.

Wülfing 1897

Z odhadovaných 200 - 300 kusů meteoritů sebráno (podle Schreiberse 1820) 66 kamenů o celkové hmotnosti 93 liber (52 kg). Z nich prokazatelně v různých sbírkách 38.4 kg.

Záhada původu nejtěžšího stonařovského celotvaru

Jak píše P. Partsch, kustod vídeňského dvorního kabinetu minerálů, byl (v roce 1808 ?) vypuštěn stonařovský rybník a jihlavský lékárník Heller zde nalezl nejtěžší známý kámen z celého pádu. Koupí od něj ho získal prof. Mikan z Prahy (otec J. G. Mikan nebo syn J. Ch. Mikan? oba byli v té době profesoři v Praze) a od něj ho v roce 1809 zakoupil dvorní kabinet minerálů ve Vídni. Partsch nepíše za kolik, ale jeho cenu odhaduje na 500 florénů konvenční měny, tedy více jak dvojnásobek odhadnuté ceny všech stonařovských meteoritů ve sbírce (Partsch 1843). U Schreiberse (Schreibers 1820) tuto epizodu s prof. Mikanem a lékárníkem Hellerem nenajdeme a jedná se o podivnou dezinformaci u jednoho a téhož kamene - hovoří pro to i prakticky shodná hmotnost obou jak u Schreiberse (6.33 kg) , tak u Partsche (6.36 kg). Partsch musel tedy mít nějaké nové informace i když inkriminovaný exemplář se nacházel ve sbírce již od roku 1809 (obr. 8).

Podle nesporně hlavní autority, K. Schreiberse, je nejtěžší kámen (6335 g) ten, který našla Kateřina Pauserová j. od Cerekvičky v červenci 1808 a stonařovský rybník (ten jižnější) zmiňuje Schreibers v tom smyslu, že tam se zasyčením před očima Antona Kuderny spadnul meteorit (--s. 1808; Schreibers 1808). Později upřesňuje, že podle údajů pozorovatelů tam spadly kameny dva, které ale nebyly nalezeny. V zmíněném plánku jsou ale hmotnosti i nálezci obou uvedeni; u toho většího, třílibrového (1.7 kg), Anton Kuderna, u menšího (1.38 kg) Johann Kraus (Schreibers 1820). Kameny se pochopitelně mohly najít až po vypuštění rybníka.

Pravdou je, že Schreibers oznamuje získání tohoto meteoritu (6335 g) do sbírky 15. 4. 1809, ale bez uvedení místa nálezu a nálezce (Schreibers 1809a) a až v publikaci z roku 1820 jmenuje nálezce K. Pauserovou a jejího manžela, nádeníky z Cerekvičky, kteří kámen objevili při žních na konci července 1808 na poli Antona Achatziho, jižně od Cerekvičky, asi 5100 metrů ssv. od kostela ve Stonařově. Na situačním plánu je naleziště vyznačeno asi v první třetině cesty z Rosic do Beranovce vlevo, mezi lesem a cestou (Schreibers 1820). Jsou to údaje velmi konkrétní a K. Schreibers, který v té době ještě žil (penzionován 1851) a dokonce byl stále ředitelem kabinetu a Partschovu práci bezpochyby viděl, musel mít důvod, proč tak významné a přitom diametrálně odlišné údaje akceptoval. Tak či onak, dnes tento hlavní exemplář stonařovského meteoritu v Naturhistorisches Museum Wien ve své celistvosti neexistuje, ale byl rozřezán na nejméně tři kusy, jak bude dále uvedeno.

(…)