(Unless otherwise stated, the copyright of the materials included belong to Jan Woreczko & Wadi.)
Jankowo Dolne
Z Wiki.Meteoritica.pl
Kolejny (?) członek rodziny Morasko
Jankowo Dolne → | |
Masa główna Jankowa Dolnego za zbioru Woreczko Meteorites (fot. Marcin Cimała)
| |
Znalezisko | |
Lokalizacja | wieś Jankowo Dolne niedaleko Gniezna, Polska |
Położenie[1] | 52°32,5'N, 17°40,75'E (współrzędne podane przez znalazcę) |
Data | marzec 2004 r. |
Uwagi | pojawiły się wątpliwości, czy meteoryt Jankowo nie został jednak znaleziony w Morasku[2] |
Charakterystyka | |
Typ | meteoryt żelazny, identyczny jak meteoryt Morasko |
Masa | ~12 kg |
Liczba okazów | 6 okazów, największy ~11,3 kg |
Pierwszy okaz znaleziony przez Mateusza Szyszkę o wadze 112 g badał Marcin Cimała. Już pierwsze oględziny wskazywały, że jest to meteoryt. W celu dalszych badań i weryfikacji przesłał on próbki do prof. Łukasza Karwowskiego z Uniwersytetu Śląskiego[3]. Badania na obecność niklu w reakcji z dwumetyloglioksymem[4] wypadły pozytywnie. W badaniu mikroskopowym zgładu profesor stwierdził obecność fazy kamacytowej (6,6%wag. Ni), taenitowej (43,7-27,4%wag. Ni), schreibersytu i rhabdytu oraz sfaleryt (ZnS) i ałtanit (PbTe). To już na pewno był meteoryt. Znalazca Mateusz Szyszka (znalazł również meteoryt Krupe), uczeń liceum w Poznaniu, był już znany prof. Karwowskiemu, gdyż chłopak od dawna prowadził intensywne poszukiwania meteorytów i militariów. Miał już na swoim koncie kilka znalezisk spod Moraska, a wiele z nich konsultował właśnie na Uniwersytecie Śląskim.
Impulsem do poszukiwań pod Jankowem Dolnym była historia pewnego znaleziska, o którym dowiedział się Mateusz od swojego kolegi. Oto ta historia wg relacji z kwartalnika Meteoryt[5]:
(…) Podczas orki we wrześniu 1971 roku pewien rolnik z Jankowa Dolnego znalazł skorodowaną bryłę metalu. Sugerując się lekko wydłużonym kształtem znaleziska i faktem, że było to coś metalowego – przyjął, że może to być jakiś niewypał z II Wojny Światowej. Po dokładnym obejrzeniu odkrycia stwierdził, że nie jest to niewypał lecz coś dziwnego. Wyorana bryła nie wzbudzała niczyjego zainteresowania i została zagubiona na 33 lata. (…)
Okoliczności znalezienia meteorytów Jankowo Dolne według relacji Mateusza Szyszki (fragment z kwartalnika Meteoryt[5]):
(…) Opowieść Mateusza
Usłyszałem od Michała historię „meteorytu” znalezionego w pewnej podgnieźnieńskiej wiosce. Początkowo potraktowałem przekaz z dystansem, ponieważ z opowiadania wynikały pewne wątpliwości i mogły one świadczyć, że niekoniecznie musi być to meteoryt. Wielokrotnie przecież znajdowano bryły rudy darniowej, czy też konkrecje żelaziste lub bryły żużli pochodzące z dymarek osiągające masę kilkudziesięciu kilogramów.
Po ponad połowie roku, przy okazji innej wyprawy, wraz z Michałem postanowiłem zajrzeć do Jankowa Dolnego. Wyprawa doszła do skutku 27 marca 2004. Po dotarciu pociągiem do Jankowa Dolnego przeszliśmy około kilometra w kierunku zachodnim od wioski w miejsce wskazane nam przez miejscowego rolnika. Wskazany obszar obejmował około 100 m2, gdzie rozpocząłem poszukiwania wykrywaczem Pulse Star Pro. Praktycznie cały dzień zleciał na wykopywaniu gwoździ i innych fragmentów metalowych – najczęściej części sprzętu rolniczego. W połowie dnia kolega mnie opuścił i powrócił do domu w Gnieźnie. Ja też postanowiłem trochę odpocząć. Penetrowałem dalej pozostały fragment pola. Niestety bez ciekawych rezultatów. Słońce już zachodziło, gdy do moich uszu dotarł sygnał wykrywacza. Trochę zrezygnowany ale jeszcze zdeterminowany przystąpiłem do kopania. Na głębokości 15-20 cm trafiłem na silnie zwietrzałą bryłkę żelaza. W ciągu następnych 10 minut udało mi się znaleźć jeszcze dwie bryłki w odległościach 3 i 10 m od pierwszej.
Po powrocie do domu postanowiłem oczyścić znaleziska. W trakcie czyszczenia dwóch okazów zauważyłem ziarna podobne do schreibersytu. Zebrane bryłki miały po oczyszczeniu masy: 112, 151 i 220 gramów.
W połowie kwietnia wybrałem się ponownie. Niestety rezultatem było tylko kilka podejrzanych kawałków żelastwa.
W pierwszy czerwcowy weekend (6 czerwca) postanowiłem ponownie wybrać się do Jankowa Dolnego na kolejne łowy. Efekty były bardzo podobne do poprzedniej wizyty. Wracałem z niczym. Podczas powrotu do wsi, idąc na skróty zapędziłem się w okolice pasieki. Wystraszony wizją ataku pszczół zastanawiałem się czy tamtędy przejść. W końcu uznałem, że późna i deszczowa pora zniechęci pszczoły do opuszczenia uli. Podczas przemierzania pasieki moją uwagę zwróciła dosyć dziwna bryła, która spoczywała na jednym za zrujnowanych uli. Był to rdzewiejący kamień z dziwnymi wgłębieniami przypominającymi regmaglipty – chyba mam już obsesję – doskonały materiał na meteoryt. Po podniesieniu bryły przekonałem się, że ma niesamowitą wagę. Doniesienie jej do stacji kolejowej było dla mnie dużym wyczynem. W domu bryłę wyczyściłem z rdzy i zabrudzeń. Nie miałem już wątpliwości, że jest to meteoryt. Na powierzchni pięknie zachowanego meteorytu poza regmagliptami, śladami schreibersytu występują dwa wgłębienia po nodulach troilitowych.
Po pierwszych znaleziskach, na początku czerwca wysłałem bryłkę o masie 112 g do Marcina Cimały, by się upewnić, że jest to meteoryt. On, po pocięciu i próbie trawienia przesłał go do profesora Karwowskiego na sprawdzenie zawartości niklu. Zadzwoniłem do pana profesora. Mocno się zaniepokoiłem, gdy usłyszałem, że niklu nie ma. Trudno, moim zdaniem był to jednak meteoryt. Przez znajomych, wcześniej udało mi się na Uniwersytecie Poznańskim potwierdzić obecność niklu w zwietrzelinie. Za kilka dni spawa się wyjaśniła. Okazało się, że profesor Karwowski nie skojarzył mnie poprzednio z moim meteorytem i teraz potwierdził meteorytowe pochodzenie bryłki. Stwierdził obecność kamacytu, taenitu, schreibersytu i rhabdytu. (…)
Masa główna meteorytu Jankowo Dolne to meteoryt żelazny wyjątkowej urody z pięknymi regmagliptami. Okaz waży około 11,3 kg i znajduje się w kolekcji Meteorites Collection Jan Woreczko & Wadi. W pobliżu znaleziono także inne bryły żelaza ważące 17, 37, 112, 151 i 220 g. Do pierwszych badań trafił jeden z mniejszych kawałków. Później odcięto mały fragment od dużego okazu i trafił on do badań m.in. na pierwiastki śladowe (gal Ga, german Ge i iryd Ir, używanych do klasyfikacji meteorytów żelaznych)[6]. Po badaniach stwierdzono, że pod względem struktury i budowy chemicznej w 99% Jankowo Dolne jest identyczne jak okazy meteorytów Morasko. Wysunięto więc hipotezę o przedłużeniu linii wielkiego deszczu meteorytów żelaznych z Tabarz-Przełazy-Morasko do Jankowa Dolnego[7]. Na Konferencji Meteorytowej w Poznaniu (kwiecień 2004)[8] Krzysztof Socha zasugerował, że linia ta może być jeszcze dłuższa i że być może zaczyna się aż we Francji, dając gigantyczną elipsę rozrzutu. Poszukiwania dowodów cały czas trwają.
Meteoryt Jankowo Dolne nie jest sklasyfikowany. Nie został zgłoszony do rejestracji w Meteoritical Bulletin z powodu wątpliwości dotyczących rzeczywistego miejsca znalezienia. Późniejsze wydarzenia i postawa Mateusza Szyszki położyły się cieniem na jego wiarygodności i dają podstawę do przypuszczeń, że nie wszystkie fakty dotyczące jego znalezisk są prawdziwe![2]
Meteoryty żelazne typu IAB
O meteorytach żelaznych typu IAB (Woźniak 2021):
Grupa IAB
Grupa IAB – należy, obok grupy IIE, do klasy achondrytów prymitywnych, do klanu winonaitów–IAB–IIE – grupy meteorytów żelaznych bogatych we frakcję krzemianową (silicate-bearing). Typu IAB są również metalowe klasty w winonaitach.
Grupa IAB jest najliczniejszą grupą meteorytów żelaznych. Powstała ona z połączenia wyróżnianych początkowo grup IA i IB oraz z włączenia do niej grupy IIICD (pierwotnie IIIC i IIID) (rys. 11):
- grupa IA – bardzo homogeniczna; zawiera meteoryty o zawartości Ge powyżej 190 ppm i równocześnie małej zawartości Ni; obecnie meteoryty tej grupy włączono w skład podgrup IAB-MG i IAB-sLL;
- grupa IB – silnie zróżnicowana; zawiera meteoryty o zawartości Ge poniżej 190 ppm i większej zawartości Ni; obecnie meteoryty tej grupy włączono w skład podgrup IAB-sHH, IAB-sHL;
- grupa IIIC – o niskiej zawartości Ge i średniej zawartości Ni; obecnie to podgrupa IAB-sLM;
- grupa IIID – o bardzo niskiej zawartości Ge i wysokiej zawartości Ni; obecnie to podgrupa IAB-sLH.
Podział ten ma swoje uzasadnienie przede wszystkim w składzie mineralnych i tempie stygnięcia (coolong rate) poszczególnych meteorytów tej grupy. Mimo, że mają one bardzo zróżnicowaną strukturę, od bardzo gruboziarnistych (Ogg) do bardzo drobnoziarnistych (Off), aż po bezstrukturowe ataksyty (ATAX), średnie tempo stygnięcia wynosi dla nich ok. kilkadziesiąt stopni ma milion lat.
Meteoryty grupy IAB charakteryzują się wysoką zawartością arsenu (As) i złota (Au). Warto podkreślić, że zawartość obu tych pierwiastków jest bardzo silnie skorelowana dodatnio dla wszystkich grup meteorytów żelaznych! (patrz Załącznik 2 i rys. 8).
Charakterystyczne dla tej grupy są liczne nodule troilitowe i grafitowe, kanciaste, nieregularne, duże inkluzje krzemianowe oraz występowanie węglików (cohenit, haxonit) (fot. 4). Liczne inkluzje krzemianowe ułatwiają wstępne rozpoznanie tej grupy. Duża część meteorytów tej grupy zawiera duże nodule troilitowo-grafitowe otoczone warstewkami schreibersytu i cohenitu. Grafit często towarzyszy troilitowi oraz tworzy też samodzielnie duże nodule (fot. 5). Cohenit tworzy otoczki nodul troilitowych oraz występuje w formie grup milimetrowej wielkości „pęcherzyków” (makrowytrąceń, macroprecipitates) zorientowanych wzdłuż belek kamacytu. Jest to też bardzo charakterystyczna cecha meteorytów grupy IAB. W grupie IAB występują też bardzo licznie makroskopowe wytrącenia (macroprecipitates) schreibersytu (fosforek), a w grupie IA stwierdzono występowanie rhabdytu. W grupie IA zaobserwowano również występowanie daubréelitu (siarczek) i carlsbergitu (azotek). Stwierdzono w meteorytach grupy IAB występowanie chromitu (spinel), fosforanów (brianit, buchwaldyt, czochralskiit, moraskoit) i sfalerytu (siarczek).
Kanciaste (angular) inkluzje krzemianowe mogą stanowić do 15% objętości meteorytu. Składają się one głównie z oliwinu (Fa1-8), ortopiroksenu (Fs4-9) i plagioklazu (Ab76-87). Inkluzje te mają w przybliżeniu chondrytową mineralogię i są bardzo podobne, pod względem mineralogicznym i składu izotopowego tlenu (Δ17O i δ18O), do winonaitów. W okazach meteorytów bogatych w inkluzje krzemianowe ciągłość figur Thomsona-Widmanstättena rzadko przekracza odległość 15 mm, jest to prawdopodobnie spowodowane przerwaniem ciągłości wzrostu ziaren taenitu?
Najnowsze oszacowania średniego tempa stygnięcia stopu Fe-Ni dla grupy IAB (jej bogatszych w nikiel członków) dają wartość 10-30ºC na milion lat. Skład izotopowy metalu meteorytów grupy IAB odpowiada składowi Ziemi, więc jej ciało macierzyste uformowało się w jej pobliżu (populacja NC).
Współcześnie meteoryty żelazne grupy IAB dzieli się na kilka podgrup, które mają bardzo zróżnicowaną zawartość pierwiastków śladowych i prawdopodobnie różne pochodzenie (różne ciała macierzyste).
Jest to zbiór (kompleks, complex) składający się z podgrup (grouplets): IAB-MG, IAB-sHH, IAB-sHL, IAB-sLH, IAB-sLL, IAB-sLM oraz podgrupy IAB-ung (ungrouped). Podział ten i przyjęte oznaczenia literowe opierają się na średniej zawartości niklu (Ni) i złota (Au) (rys. 12):
- IAB-MG (main group) – grupa główna, najliczniejsza; niska zawartość niklu i złota (zbliżona do zawartości w podgrupie IAB-sLL); największa spośród wszystkich meteorytów żelaznych zawartość galu i germanu;
- IAB-sHH – high Au, high Ni; razem z podgrupą IAB-sHL mają odmienny skład izotopów molibdenu od pozostałych podgrup;
- IAB-sHL – high Au, low Ni;
- IAB-sLH – low Au, high Ni; pierwotnie IIID; razem z podgrupą IAB-sLM mają taki sam skład izotopowy molibdenu, jak podgrupy IAB-MG i IAB-sLL; meteoryty tej podgrupy mają najniższą zawartość galu i irydu;
- IAB-sLL – low Au, low Ni; druga pod względem liczebności podgrupa; meteoryty tej podgrupy mają jedną z największych spośród wszystkich meteorytów żelaznych zawartość galu i germanu;
- IAB-sLM – low Au, medium Ni; pierwotnie IIIC;
- IAB-ung – niezgrupowne; w podgrupie tej wyodrębniono kilka par i trio (gruplets) podobnych meteorytów, które być może stanowią zalążki przyszłych nowych grup? (więcej o tych nie zatwierdzony jeszcze podgrupach w rozdziale o meteorytach anomalnych i niezgrupowanych);
- do grupy IAB zalicza się także: podgrupę IAB complex (IAB cplx) – zbiór meteorytów, które nie zostały zaklasyfikowane do żadnej z podgrup;
- oraz IAB-an – meteoryty anomalne;
- również IAB? – nieokreślone;
- wyróżniamy jeszcze 2 anomalne meteoryty po jednym w podgrupach IAB-sHL-an i IAB-sLM-an.
Najbardziej znani przedstawiciele grupy IAB to meteoryty: Toluca[9] (IAB-sLL, Og), Campo del Cielo[10] (IAB-MG, Og), Odessa[11] (IAB-MG, Og), Canyon Diablo[12] (IAB-MG, Og) i Mundrabilla[13] (IAB-ung, Om) (fot. 2, 6 i 8) [oraz Bohumilitz, Kaalijarv, Magura, Nagy-Vázsony]. Większość jej członków to oktaedryty grubo- i średnioziarniste (Og, Om, ale zdarzają się i inne oktaedryty, a nawet ataksyty; patrz tabela 1 oraz rys. 2). Jest bardzo prawdopodobne, że meteoryty tej grupy pochodzą z różnych ciał macierzystych i mają różną historię powstania.
Oktaedryty gruboziarniste Morasko, Przełazy (Seeläsgen) i Tabarz były początkowo klasyfikowane jako IIICD, ale obecnie są w podgrupie IAB-MG i są uważane za sparowane (paired). (…)
Hipoteza bolidu wielkopolskiego
W 2001 roku Rainer Bartoschewitz (Bartoschewitz et al. 2001) porównując wyniki analiz składu chemicznego meteorytu Tabarz z danymi dla Moraska i Przełazów wysunął hipotezę, że te trzy meteoryt mają wspólne pochodzenie (patrz → Hipoteza Bartoschewitza). Meteoryty te są oktaedrytami gruboziarnistymi (Og, coarse octahedrites) typu IAB-MG. Również miejsca ich znalezienia (włączając meteoryt Jankowo Dolne o podobnym składzie) leżą niemal na jednej linii (patrz rysunek).
Niezależnie, w 2001 roku, ukazała się publikacja Jacka Brzustowicza (Czy cystersi z Bierzwnika widzieli meteoryt?) łącząca katalogowe wydarzenie Friedland 1304 (Grady 2000) z hipotezą, że w starych kronikach opisujących to wydarzenie jest mowa o bolidzie widzianym z Bierzwnika w województwie zachodniopomorskim, w powiecie choszczeńskim (patrz → doniesienie Friedland 1304).
Z połączenia tych dwóch koncepcji, w 2010 roku Wiesław Czajka zaproponował hipotezę, że opisywaną w starych kronikach i katalogach kometę, obserwowaną w kwietniu 1305 roku (trzy dni przed i trzy dni po Wielkanocy), należy interpretować jako opis bolidu odpowiedzialnego za wspólny spadek meteorytów Tabarz, Przełazy i Morasko (patrz → hipoteza Bolid wielkopolski).
Ciekawostka historyczna
O wsi Jankowo pod Gnieznem obszerne opracowanie opublikował dr Stanisław (nomen omen) Karwowski w Rocznikach Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego w 1898 roku[14].
Lokalizacja
(J) Jankowo Dolne
miejsca znalezienia okazów
* W 2018 roku Google zmieniło zasady działania apletu, mapa może wyświetlać się niepoprawnie (pomaga Ctrl+F5); więcej → Szablon:GEMap-MyWiki
Okazy meteorytu Jankowo Dolne znaleziono na polach na zachód od wsi Jankowo Dolne. Masa główna służyła za obciążnik na ulu (na mapie miejsca znalezienia mniejszych okazów podane przez Mateusza Szyszkę).
Galerie
Okazy meteorytu Jankowo Dolne. Materiał z kwartalnika Meteoryt[5] (dzięki uprzejmości Jacka Drążkowskiego).
Masa główna Jankowa Dolnego i wewnętrza budowa okazów
Na wytrawionym przekroju okazu 220 g widać zdeformowane figury, podobne do figur w odłamkach z kraterów Henbury[15] (fot. Andrzej S. Pilski) |
Okolice Jankowa Dolnego
Bibliografia
- Bartoschewitz Rainer, (2001), Morasko – największy znany obszar rozrzutu na świecie?, Meteoryt, 4, 2001, s. 20. Plik PDF.
- Jastrzębska Agnieszka, (2008), Zmiany szokowe w meteorytach żelaznych na przykładzie meteorytów Morasko i Jankowo Dolne, materiały, IV Konferencja Meteorytowa, Warszawa-Wyszków 2006, 2008, s. 31-38.
- Jastrzębska Agnieszka, (2009), Zmiany szokowe w meteorytach żelaznych na przykładzie meteorytów Morasko i Jankowo Dolne (Shock effects in iron meteorites – Morasko and Jankowo Dolne meteorites), Acta Soc. Metheor. Polon., 1, 2009, s. 38-43. Plik PDF; plik ASMP.
- Karwowski Łukasz, (2004), Jankowo Dolne – nowy żelazny polski meteoryt, materiały, III Konferencja Meteorytowa, 25-26 września, Poznań 2004, s. 23-29.
- Karwowski Łukasz, (2004), Nowy polski meteoryt: Jankowo Dolne, Meteoryt, 4, 2004, s. 3-4. Plik PDF.
- Karwowski Łukasz, (2006), Tajemnicze inkluzje w meteorytach Morasko, Meteoryt, 4, 2006, s. 19–22. Plik PDF.
- Karwowski Łukasz, Muszyński Andrzej, (2006), Silicates association in nodules of iron meteorites Seelasgen, Morasko and Jankowo Dolne, Mineralogia Special Papers, 29, 2006, s. 140-143. Plik PDF.
- Karwowski Łukasz, Muszyński Andrzej, (2007), Mineral association of nodules from iron meteorites Seelasgen, Morasko and Jankowo Dolne, Mineralogia Special Papers, 31, 2007, s. 159-162. Plik PDF.
- Muszyński Andrzej, Kryza Ryszard, Karwowski Łukasz, Pilski Andrzej S., Muszyńska Jadwiga, (2012), Morasko. Największy deszcz meteorytów żelaznych w Europie środkowej (Morasko. The largest iron meteorite shower in Central Europe), Seria: Studia i Prace z Geografii i Geologii nr 28. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2012, ss. 111 (grant badawczy własny MNiI nr N N307 3533 33). ISBN 978-83-63400-50-7.[16] Plik PDF (za zgodą autorów).
- Pilski Andrzej S., Kryza Ryszard, Wasson John T., Muszyński Andrzej, Karwowski Łukasz, (2012), Pierwiastki syderofilne w meteorytach Morasko (Siderophile elements in the Morasko meteorites), Acta Soc. Metheor. Polon., 3, 2012, s. 62-70. Plik ASMP.
- Pilski Andrzej S., Karwowski Łukasz, Kryza Ryszard, Muszyński Andrzej, (2012), Badania chemiczne deszczu meteorytów żelaznych Jankowo Dolne-Morasko-Przełazy, Acta Soc. Metheor. Polon., 3, 2012, s. 157-158 (streszczenie referatu). Plik ASMP.
- Pilski Andrzej S., Wasson John T., Muszyński Andrzej, Kryza Ryszard, Karwowski Łukasz, Nowak Monika, (2013), Low-Ir IAB irons from Morasko and other locations in central Europe: One fall, possibly distinct from IAB-MG, Meteoritics & Planetary Science, vol. 48(12), 2013, s. 2531-2541. Plik doi.
- Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego, (1898), Jankowo, Dr. Stanisław Karwowski, tom 24, s. 525-544, 1898. Plik wLib.
- Stankowski Wojciech T.J., (2015), The extraterrestrial matter falls in west-central Poland (Great Poland Lowland); historical and geological data, Acta Geol. Pol., 65(2), 2015, s. 273–278.[18] Plik doi.
- Woźniak Marek, (2021), Meteoryty żelazne – klasyfikacja w obrazach (Iron meteorites – classification in pictures), Acta Soc. Metheor. Polon., 12, 2021, s. 149-216 (abstrakt).[19] Plik ASMP; Książka abstraktów.
Przypisy
Zobacz również
- hipoteza o bolidzie wielkopolskim
- meteoryty Morasko i Przełazy
- meteoryt Krupe
Linki zewnętrzne
- Polski Serwis Meteorytów – meteoryt Jankowo Dolne
- woreczko.pl – Jankowo Dolne
- woreczko.pl – Minerały w meteorytach (Meteorite minerals) ● Rhabdyt (rhabdite) ● Test na zawartość niklu w żelazie meteorytowym (nickel-test)