(Unless otherwise stated, the copyright of the materials included belong to Jan Woreczko & Wadi.)
Borkut
Z Wiki.Meteoritica.pl
(Różnice między wersjami)
m (→Lokalizacja) |
|||
| (Nie pokazano 23 wersji pomiędzy niniejszymi.) | |||
| Linia 1: | Linia 1: | ||
| + | {{VerifyLevel |level=1}} | ||
__NOTOC__ | __NOTOC__ | ||
{{InfoboxMeteorite | {{InfoboxMeteorite | ||
| Linia 5: | Linia 6: | ||
| opis = | | opis = | ||
| klasa = Spadek | | klasa = Spadek | ||
| + | | mbclass = fall | ||
| metbull = 5113 | | metbull = 5113 | ||
| lokalizacja = Kvasy, obwód zakarpacki, Ukraina | | lokalizacja = Kvasy, obwód zakarpacki, Ukraina | ||
| położenie = 48°09'N, 24°17'E | | położenie = 48°09'N, 24°17'E | ||
| data = 13 października 1852 r., 15:00 (środa) | | data = 13 października 1852 r., 15:00 (środa) | ||
| - | | typ = chondryt zwyczajny | + | | typ = chondryt zwyczajny L5 |
| masa = 7 kg | | masa = 7 kg | ||
| liczba = 1 okaz | | liczba = 1 okaz | ||
| Linia 16: | Linia 18: | ||
| synonimy = w NHM Cat: '''Borcut''', '''Marmaros''', '''Marmoros'''; po rosyjsku: Боркут, po ukraińsku: Боркут; po węgiersku: Borkúti | | synonimy = w NHM Cat: '''Borcut''', '''Marmaros''', '''Marmoros'''; po rosyjsku: Боркут, po ukraińsku: Боркут; po węgiersku: Borkúti | ||
}} | }} | ||
| - | Spadek meteorytu 13 października 1852 roku (środa) na Zakarpaciu | + | Spadek meteorytu 13 października 1852 roku (środa) na Zakarpaciu w [[Ukraina|Ukrainie]]. |
| - | Spadek miał miejsce w okolicy wsi Borkut (dziś nazwa | + | Spadek miał miejsce w okolicy wsi Borkut (dziś wieś nazwa się ''Kvasy''). Według świadków spadku meteoryt zagrzebał się w ziemi na 2 metry<ref>informacja wątpliwa, brak źródła</ref> i był podobno jeszcze ciepły. |
| - | + | === Według Török (1882b) === | |
| - | Kamień spadł w rejonie Marmarosz we wsi Borkut | + | Kamień spadł w rejonie Marmarosz we wsi Borkut około godz. 3 po południu, po podwójnej detonacji, na podwórze ''Istvána Szedorek'' około 45 sążni<ref>1 sążeń to około 2 metry; patrz → [[Dawne jednostki miar i wag]]</ref> od brzegów Cisy (''Tisza''; dokładnie nad Czarną Cisą) i rozpadł się na dwa kawałki. Pogoda była pochmurna i padał deszcz. ''Szedorek'' przebywał na podwórzu i słysząc gromy przykucnął by uniknąć porażenia piorunem. Większy fragment ważył 7 funtów i 6¼ łuta, a mniejszy 7 łutów<ref name="łut">1 funt wagi (lb) = 32 łuty (niem. ''Lot'', ''Loth''; węg. ''lat''); chodzi zapewne o funt austriacki (''Österreich Pfund'') równy ~0,56 kg; patrz → [[Dawne jednostki miar i wag]]</ref> (odpowiednio ~4030 g i ~120 g). ''József Pöschl'', miejscowy inspektor lasów zebrał z innych miejsc jeszcze kilka fragmentów. Większy z nich wysłał następnie do swojego brata ''Károlya Pöschl'', emerytowanego majora i kolekcjonera minerałów z ''Győr'', mniejszy zachował dla siebie. |
| - | + | Według pierwszych opisów kamienia sporządzonych przez Franza Leydoldta (1856, 1857), okaz miał kształt czworobocznej piramidy 10 cali wysokiej i ważył 10 do 12 funtów (5,6-6,7 kg)<ref>w tłumaczeniach z oryginalnych tekstów pisanych po węgiersku często mylone są łuty z uncjami, a 1 uncja = 2 łuty</ref> (i wg Kesselmeyera (1861) był w dwóch częściach). | |
| + | Tak okaz opisywał [[:Kategoria:Meteoryty imperium węgierskiego|Török (1882b)]]: | ||
| - | + | {{AQuote-begin |max-width=640px |source=}} | |
| + | {{Wielokropek}} Cienki, czarny, pokryty skorupą powstałą na skutek odprysków, na której znać liczne zagłębienia w kształcie pęcherzyków przypominające kamyki żużlowe. Masa właściwa jest brązowo-szara, pokryta licznymi drobnymi kuleczkami o kształcie owalnym lub jajowatym, które spaja szary materiał łączący przyprószony niewielkimi oczkami niklowymi z metalowym połyskiem. Spojenia kulek są luźne, na skutek czego stosunkowo łatwo można je wydzielić z meteorytu. Cały kamień jest sypki. Wspomniane kuleczki są w pewnej mierze zbite, częściowo też wyżłobione, puste, w niektórych z nich można odnaleźć oczka o metalowym połysku. Owa budowa czyni ten meteoryt wyjątkowo słynnym. Ciężar gatunkowy 5,242<ref>taką wartość podaje Rammelsberg (1860)</ref>. Cząsteczki metalu stanowią 1/6 całości kamienia. {{Wielokropek}}<ref>tłum. z węgierskiego Piotr Antypiuk</ref> | ||
| + | {{AQuote-end}} | ||
| + | Zwraca uwagę duży ciężar właściwy meteorytu (5,242), gdyż średnia gęstość dla chondrytów zwyczajnych typu L wynosi 3,3-3,5 g/cm<sup>3</sup> (''bulk'', ''grain density''). Na fotografiach fragmentu meteorytu Borkut na portalu '''Meteorite-Times Magazine''' nie widać, by udział żelaza w jego składzie był tak duży. | ||
| - | === | + | '''Pełen opis spadku i badań meteorytu Borkut w: [[:Kategoria:Meteoryty imperium węgierskiego#.5BBorkut.2C_chondryt_zwyczajny_L5.5D|Török, ''Meteoryty imperium węgierskiego'']] i Leydoldt (1856).''' |
| + | |||
| + | |||
| + | == Kolekcje == | ||
| + | |||
| + | Fragment o wadze 15 ½ łuta<ref name="łut"></ref> (~270 g) przekazał do zbiorów Muzeum Historii Naturalnej w Wiedniu, urzędnik dworu wiedeńskiego ''Berghoffer''. Masa główna znajduje się w muzeum uniwersytetu w Tybindze w Niemczech. | ||
| + | |||
| + | Fragmenty meteorytu Borkut w największych kolekcjach: | ||
| + | :{| {{Koblitz Repository}} | ||
| + | ! Zbiór !! waga fragmentów<br />(Koblitz MetBase) !! uwagi | ||
| + | |- | ||
| + | | [[Tübingen, Min.-Petrogr. Inst.]] || 2958 g || | ||
| + | |- | ||
| + | | [[Budapest, Nat. Mus.]] || 202 g || | ||
| + | |- | ||
| + | | [[Vienna, Naturhist. Mus.]] ||190 g || fotografia w Koblitz MetBase (fragment bez skorupy) | ||
| + | |- | ||
| + | | Cambridge, Harvard Univ. || 116 g || | ||
| + | |- | ||
| + | | [[Chicago, Field Mus. Nat. Hist.]] || 73,6 g || | ||
| + | |- | ||
| + | | {{Wielokropek}} | ||
| + | |} | ||
| + | Brak w zbiorach polskich. | ||
| + | |||
| + | W katalogu online zbiorów [[:Szablon:WashingtonNMNH-SI|muzeum w Waszyngtonie (NMNH)]] znajdują się zdjęcia płytek cienkich (''thin section'') tego rzadkiego meteorytu. | ||
| + | |||
| + | |||
| + | {{Pokrzywnicki (Kosmolityka)|name=Borkut}} | ||
| + | |||
| + | <br clear="all"/> | ||
| + | |||
| + | == Źródła == | ||
'''Kesselmeyer (1861)''' (s. 372, 438) | '''Kesselmeyer (1861)''' (s. 372, 438) | ||
| - | :{| | + | :{| {{Old sources}} |
| - | | 12. || 1852 || 13. || Oct. || {{sparse-b}}Borkut{{sparse-e}}, 5 D. M. NO. von Szigeth, an der Schwarzen Theiss, Gespannachaft Marmaros. | + | | 12. || 1852 || 13. || Oct. || {{sparse-b}}Borkut{{sparse-e}}, 5 D. M. NO. von Szigeth, an der Schwarzen Theiss, Gespannachaft Marmaros. – ''Sp.-Gew.:'' 3,24<ref>ciężar właściwy (niem. ''spezifische Gewicht'')</ref> || Ungarn || 48°7'N. || 24°17'O. || B. 101. W. 1860. |
|} | |} | ||
| - | :{| | + | :{| {{Old sources}} |
| '''610.''' || 12 || 1852. 13. Oct. || {{sparse-b}}Borkut{{sparse-e}}, 5 M. NO. von Szigeth, an der Schwarzen Theiss; Gespannachaft Marmaros. || Ungarn || 48°7'N<br />24°17'O. || B. 101. || Unter starkem Donner 1 nach Schwefel riechender Stein von etwa 12 ''℔'' in 2 Bruchstücken. | | '''610.''' || 12 || 1852. 13. Oct. || {{sparse-b}}Borkut{{sparse-e}}, 5 M. NO. von Szigeth, an der Schwarzen Theiss; Gespannachaft Marmaros. || Ungarn || 48°7'N<br />24°17'O. || B. 101. || Unter starkem Donner 1 nach Schwefel riechender Stein von etwa 12 ''℔'' in 2 Bruchstücken. | ||
|} | |} | ||
| Linia 43: | Linia 81: | ||
'''Buchner (1861) | '''Buchner (1861) | ||
| - | :{| | + | :{| {{Old sources}} |
|{{sparse-b}}Borkut{{sparse-e}}, Ungarn, 1852, Oct. 13.<br /> | |{{sparse-b}}Borkut{{sparse-e}}, Ungarn, 1852, Oct. 13.<br /> | ||
| - | {{sparse-b}}Wohler{{sparse-e}} '''WAB. 17''', 284. '''Nurisany WAB. 20''', 398. '''Inst.''' 1855, 459. '''IbM.''' 1857, 177. '''Br''' 101, 182. '''MCh.''' 923. '''PA. 105''', 441. '''111''', 355, 369 (Abb.) | + | {{sparse-b}}Wohler{{sparse-e}} '''WAB. 17''', 284.<ref>Wöhler (1855)</ref> '''Nurisany WAB. 20''', 398.<ref>Leydoldt (1856)</ref> '''Inst.''' 1855, 459.<ref>''L'Institut; Journal des academies et sociétés scientifiques de la France et de l'étranger''</ref> '''IbM.''' 1857, 177.<ref>Leydoldt (1857)</ref> '''Br''' 101, 182.<ref>Buchner (1859)</ref> '''MCh.''' 923.<ref>Rammelsberg (1860); wg Rammelsberga (za Leydoldt 1856) ciężar właściwy (niem. ''spezifische Gewicht'') meteorytu Borkut to aż 5,242 g/cm<sup>3</sup>!?</ref> '''PA. 105''', 441.<ref>Reichenbach (1858a, ''Annalen der Physik'')</ref> '''111''', 355, 369 (Abb.)<ref>Reichenbach (1860, ''Annalen der Physik'')</ref> |
|} | |} | ||
| - | : | + | :Rozwinięcia skrótów → patrz [[Bibliografia/Buchner Otto]] |
| - | '''W katalogu | + | '''W katalogu Priora (1953)''' jest informacja o spadku |
| - | :{| | + | :{| {{Old sources |max-width=300px}} |
| - | | '''Borkut''', Marmoros, Ruthenia, Czechoslovakia.<br /> Fell 1852, Oct. 13, 3 p.m.<br /> Synonym: Marmoros<br /> | + | | '''Borkut''', Marmoros, Ruthenia, Czechoslovakia.<br /> Fell 1852, Oct. 13, 3 p.m.<br /> Synonym: Marmoros<br />{{Wielokropek}}. |
|} | |} | ||
| + | :Nie ma tu nieporozumienia z lokalizacją spadku. Za Wikipedią (EN) – [http://en.wikipedia.org/wiki/Ruthenia Ruthenia] ('''Ruś''') tym łacińskim słowem określano w XIII wieku ziemie Rusi, w obrębie których leżało Zakarpacie. Wieś Borkut leży w obszarze historycznej krainy [http://pl.wikipedia.org/wiki/Marmarosz_(kraina_historyczna) Marmarosz]. Stąd też wzięły się synonimy. | ||
| - | + | <br clear="all"/> | |
== Lokalizacja == | == Lokalizacja == | ||
| Linia 61: | Linia 100: | ||
{{GEFrame-begin}} | {{GEFrame-begin}} | ||
{{GEMap | {{GEMap | ||
| - | | kml1 = http://wiki.meteoritica.pl/meteoritica/GoogleMaps/wiki- | + | | htmlFileMap = wiki-Borkut.htm |
| - | | | + | | kml1 = http://wiki.meteoritica.pl/meteoritica/GoogleMaps/wiki-Ukraine-MM.kml |
| + | | kmlfit = http://wiki.meteoritica.pl/meteoritica/GoogleMaps/wiki-Borkut-fit.kml | ||
| lat = 48.05 | | lat = 48.05 | ||
| lon = 24.25 | | lon = 24.25 | ||
| zoom = 9 | | zoom = 9 | ||
| - | | type = | + | | type = terrain |
}} | }} | ||
{{GEIcon-PointRed}} | {{GEIcon-PointRed}} | ||
| - | (K) wieś Kvasy, (M) Syhot Marmaroski | + | (K) wieś Kvasy, (M) Syhot Marmaroski, (B) Burkut, (*) <del>Borcut, Maramureș</del> |
{{GEIcon-Coord}} | {{GEIcon-Coord}} | ||
współrzędne wg Kesselmeyera (1861) | współrzędne wg Kesselmeyera (1861) | ||
{{GEFrame-end}} | {{GEFrame-end}} | ||
| - | Obecnie wieś '''Borkut''' nazywa się '''Kvasy'''. Na mapie z 1876 roku wieś | + | Obecnie wieś '''Borkut''' nazywa się '''Kvasy''' (ros. ''Квасы'', ukr. ''Кваси'', węg. ''Tiszaborkút''). Na mapie z 1876 roku wieś nazywała się '''Borkut kwasy''' (węgier. ''Borkút''). |
| - | W odległości 39 km na południowy-wschód od '''Borkut''' leży miejscowość '''Burkut'''(?) (ros. ''Буркут'') | + | Za ukraińską Wikipedią: [http://uk.wikipedia.org/wiki/Кваси '''Кваси́''' — село в Україні, Закарпатської області, Рахівського району. Розташоване по обидві сторони річки Чорна Тиса{{Kropek}}]. Nazwa wsi ''Kvasy'' pochodzi od frazy „kwaśna (kwaszona) woda” (''«квасна (кисла) вода»''), tak zamieszkująca te tereny ludność huculska nazywała występujące tam wody mineralne. Inna nazwa wód mineralnych w języku Hucułów to ''Borkut'' (''«Буркут»''), więc wieś ta była nazywana Borkut, Borkut kwasy. |
| + | |||
| + | W węgierskiej Wikipedii w opisie meteorytu ''Borkúti meteorit'' link błędnie kieruje na niewłaściwą miejscowość ''Borkút'' (na rumuńską wieś ''Borcut, Maramureș''). | ||
| + | |||
| + | |||
| + | W odległości 39 km na południowy-wschód od '''Borkut''' leży miejscowość '''Burkut'''(?) (ros. ''Буркут'', ukr. ''Буркут''). | ||
<br clear="all"/> | <br clear="all"/> | ||
| Linia 83: | Linia 128: | ||
<gallery caption="" widths="200px" heights="200px" perrow="3"> | <gallery caption="" widths="200px" heights="200px" perrow="3"> | ||
| - | File:Borkut_(ZONE_13_COL_XXX_KABOLA_POLYANA_1876).jpg|Fragment arkusza | + | File:Borkut_(ZONE_13_COL_XXX_KABOLA_POLYANA_1876).jpg|Wieś '''Borkut kwasy'''. Fragment arkusza ''z13 cXXX'' mapy ''Spezialkarte 1:75000'' z 1876 roku; układ współrzędnych ''Ferro''<ref>{{!O.L.v.F.}}</ref> (źródło: MAPSTER) |
</gallery> | </gallery> | ||
| + | |||
| + | <br clear="all"/> | ||
== [[Bibliografia]] == | == [[Bibliografia]] == | ||
| Linia 90: | Linia 137: | ||
* {{Buchner (1861)}} | * {{Buchner (1861)}} | ||
| - | * {{Kesselmeyer (1861) | page=372, 438}} | + | * {{Kesselmeyer (1861) |page=372, 438}} |
| - | * Leydoldt Franz, (1856), '''Über den Meteorstein von [[Borkut]]''', ''Sitzungsberichte der mathematisch-naturwissenschaftliche Classe der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften'', 20, 1856, s. 398-406.<ref> | + | * {{Koblitz MetBase}} |
| + | |||
| + | * {{Kosiński (2012, Kosmolityka)}} | ||
| + | |||
| + | * Leydoldt Franz, (1856), '''Über den Meteorstein von [[Borkut]]''', ''Sitzungsberichte der mathematisch-naturwissenschaftliche Classe der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften'', 20, 1856, s. 398-406.<ref>{{Txt2Img|Borkut_(Leydolt_1856).jpg|ilustracje}}</ref> Plik {{Link-BHL |item=108785}}. | ||
| + | |||
| + | * Leydoldt Franz, (1857), '''Über den Meteorstein von [[Borkut]]''', ''Neues Jahrbuch für Mineralogie, Geognosie, Geologie und Petrefakten-Kunde'', 1857, s. 177-179.<ref>powołanie na: Leydoldt (1856, ''Sitzungsberichte der mathematisch-naturwissenschaftliche Classe der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften'')</ref> Plik {{Link-HDL |hdl=2027/hvd.32044106271158}}. | ||
* {{Prior (1953)}} | * {{Prior (1953)}} | ||
| + | |||
| + | * {{Rammelsberg (1860) |page=923}} | ||
| + | |||
| + | * {{Reichenbach (1860) |page=355, 369, plansza}} | ||
* {{Török (1882b)}} | * {{Török (1882b)}} | ||
| - | * | + | * {{Tschermak (1885)}} |
| - | {{Koblitz References | 1=A stone of about 7kg fell after detonations, M.H.Hey, Cat. Met., 1966, p.65. Described and analyzed, F.Leydolt, Sitzungsber. Akad. Wiss. Wien, Math.-naturwiss. Kl., 1856, 20, p.398. Olivine Fa26, B.Mason, GCA, 1963, 27, p.1011. Elliptical chondrules are oriented, W.Keidel, Beitr. Miner. Petrogr., 1965, 11, p.487 (M.A.17-686), A.L.Graham et al., Cat. Met., 1985, p.78. Infrared photometry, albedo, JHK colors, M.Leake et al., Meteoritics, 1978, 13, p.101. Analysis of olivine, Fa24.9, and kamacite, A.E.Rubin, GCA, 1990, 54, p.1219. Oxygen isotopic composition, R.N.Clayton et al., GCA, 1991, 55, p.2317. Shock classification, Cu content, A.E.Rubin, Meteoritics, 1994, 29, p.93. EPMA analysis of fusion crust, M.J.Genge and M.M.Grady, MAPS, 1999, 34, p.341.}} | + | * Wöhler Friedrich, (1855), '''Analyse der Meteorsteine von [[Mezö-Madaras]] in Siebenbürgen''', ''Sitzungsberichte der mathematisch-naturwissenschaftliche Classe der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften'', 17, 1855, s. 284-287. Plik {{Link-BHL |item=107747}}. |
| + | |||
| + | {{Koblitz References |1=A stone of about 7kg fell after detonations, M.H.Hey, Cat. Met., 1966, p.65. Described and analyzed, F.Leydolt, Sitzungsber. Akad. Wiss. Wien, Math.-naturwiss. Kl., 1856, 20, p.398. Olivine Fa26, B.Mason, GCA, 1963, 27, p.1011. Elliptical chondrules are oriented, W.Keidel, Beitr. Miner. Petrogr., 1965, 11, p.487 (M.A.17-686), A.L.Graham et al., Cat. Met., 1985, p.78. Infrared photometry, albedo, JHK colors, M.Leake et al., Meteoritics, 1978, 13, p.101. Analysis of olivine, Fa24.9, and kamacite, A.E.Rubin, GCA, 1990, 54, p.1219. Oxygen isotopic composition, R.N.Clayton et al., GCA, 1991, 55, p.2317. Shock classification, Cu content, A.E.Rubin, Meteoritics, 1994, 29, p.93. EPMA analysis of fusion crust, M.J.Genge and M.M.Grady, MAPS, 1999, 34, p.341.}} | ||
{{Przypisy}} | {{Przypisy}} | ||
== Zobacz również == | == Zobacz również == | ||
| - | * [[:Kategoria:Meteoryty imperium węgierskiego|Meteoryty imperium węgierskiego]] | + | * '''[[:Kategoria:Meteoryty imperium węgierskiego|Meteoryty imperium węgierskiego]]''' |
| + | * [[Dawne jednostki miar i wag]] | ||
== Linki zewnętrzne == | == Linki zewnętrzne == | ||
| - | * '''Meteoritical Bulletin Database ([http://www.lpi.usra.edu/meteor/metbull.php MBD])''' | + | * '''Meteoritical Bulletin Database ([http://www.lpi.usra.edu/meteor/metbull.php MBD])''' – meteoryt [http://www.lpi.usra.edu/meteor/metbull.php?code=5113 Borkut] |
| - | * '''Encyclopedia of Meteorites ([http://www.encyclopedia-of-meteorites.com/ EoM])''' | + | * '''Encyclopedia of Meteorites ([http://www.encyclopedia-of-meteorites.com/ EoM])''' – meteoryt [http://www.encyclopedia-of-meteorites.com/meteorite.aspx?id=5113 Borkut] |
| + | |||
| + | * {{Szablon:TübingenMPI}} | ||
| + | * {{BudapestNHM}} | ||
| + | * {{MoscowVernadskyIG|id=10526|name=Боркут}} (fotografia fragmentu) | ||
| + | * meteorite.narodu.ru – [http://www.meteorite.narod.ru/proba/katalogi/katalog1.htm Каталог метеоритов России и стран бывшего СССР] | ||
| + | |||
| + | * Meteorite-Times Magazine – [http://www.meteorite-times.com/accretion-desk/borkut-ukraine/ The Borkut Meteorite: More Chondrite, Less Fat] | ||
| - | * | + | * Wikipedia – [http://pl.wikipedia.org/wiki/Burkut Burkut] {{SeparatorBull}} [http://pl.wikipedia.org/wiki/Huculi Huculi] {{SeparatorBull}} [http://pl.wikipedia.org/wiki/Marmarosz_(kraina_historyczna) Marmarosz (kraina historyczna)] |
| - | + | * Wikipedia (HU) – [http://hu.wikipedia.org/wiki/Borkúti_meteorit Borkúti meteorit] {{SeparatorBull}} [http://hu.wikipedia.org/wiki/Tiszaborkút Tiszaborkút] | |
| - | + | * Wikipedia (UK) – [http://uk.wikipedia.org/wiki/Кваси Кваси] | |
| - | + | ||
| - | * | + | |
{{Co jeszcze na stronę}} | {{Co jeszcze na stronę}} | ||
| - | * Buchner | + | * Buchner (1861) |
[[Category:Poza granicami Polski]] | [[Category:Poza granicami Polski]] | ||
[[Category:Ukraina]] | [[Category:Ukraina]] | ||
[[Category:Meteoryty imperium węgierskiego]] | [[Category:Meteoryty imperium węgierskiego]] | ||
Aktualna wersja na dzień 12:37, 19 lut 2023
1
| Borkut → | |
| Spadek | |
| Lokalizacja | Kvasy, obwód zakarpacki, Ukraina |
| Położenie[1] | 48°09'N, 24°17'E |
| Data | 13 października 1852 r., 15:00 (środa) |
| Charakterystyka | |
| Typ | chondryt zwyczajny L5 |
| Masa | 7 kg |
| Liczba okazów | 1 okaz |
| Meteoritical Bulletin Database | |
| Synonimy → | |
| w NHM Cat: Borcut, Marmaros, Marmoros; po rosyjsku: Боркут, po ukraińsku: Боркут; po węgiersku: Borkúti | |
Spadek meteorytu 13 października 1852 roku (środa) na Zakarpaciu w Ukrainie.
Spadek miał miejsce w okolicy wsi Borkut (dziś wieś nazwa się Kvasy). Według świadków spadku meteoryt zagrzebał się w ziemi na 2 metry[2] i był podobno jeszcze ciepły.
Według Török (1882b)
Kamień spadł w rejonie Marmarosz we wsi Borkut około godz. 3 po południu, po podwójnej detonacji, na podwórze Istvána Szedorek około 45 sążni[3] od brzegów Cisy (Tisza; dokładnie nad Czarną Cisą) i rozpadł się na dwa kawałki. Pogoda była pochmurna i padał deszcz. Szedorek przebywał na podwórzu i słysząc gromy przykucnął by uniknąć porażenia piorunem. Większy fragment ważył 7 funtów i 6¼ łuta, a mniejszy 7 łutów[4] (odpowiednio ~4030 g i ~120 g). József Pöschl, miejscowy inspektor lasów zebrał z innych miejsc jeszcze kilka fragmentów. Większy z nich wysłał następnie do swojego brata Károlya Pöschl, emerytowanego majora i kolekcjonera minerałów z Győr, mniejszy zachował dla siebie.
Według pierwszych opisów kamienia sporządzonych przez Franza Leydoldta (1856, 1857), okaz miał kształt czworobocznej piramidy 10 cali wysokiej i ważył 10 do 12 funtów (5,6-6,7 kg)[5] (i wg Kesselmeyera (1861) był w dwóch częściach).
Tak okaz opisywał Török (1882b):
(…) Cienki, czarny, pokryty skorupą powstałą na skutek odprysków, na której znać liczne zagłębienia w kształcie pęcherzyków przypominające kamyki żużlowe. Masa właściwa jest brązowo-szara, pokryta licznymi drobnymi kuleczkami o kształcie owalnym lub jajowatym, które spaja szary materiał łączący przyprószony niewielkimi oczkami niklowymi z metalowym połyskiem. Spojenia kulek są luźne, na skutek czego stosunkowo łatwo można je wydzielić z meteorytu. Cały kamień jest sypki. Wspomniane kuleczki są w pewnej mierze zbite, częściowo też wyżłobione, puste, w niektórych z nich można odnaleźć oczka o metalowym połysku. Owa budowa czyni ten meteoryt wyjątkowo słynnym. Ciężar gatunkowy 5,242[6]. Cząsteczki metalu stanowią 1/6 całości kamienia. (…)[7]
Zwraca uwagę duży ciężar właściwy meteorytu (5,242), gdyż średnia gęstość dla chondrytów zwyczajnych typu L wynosi 3,3-3,5 g/cm3 (bulk, grain density). Na fotografiach fragmentu meteorytu Borkut na portalu Meteorite-Times Magazine nie widać, by udział żelaza w jego składzie był tak duży.
Pełen opis spadku i badań meteorytu Borkut w: Török, Meteoryty imperium węgierskiego i Leydoldt (1856).
Kolekcje
Fragment o wadze 15 ½ łuta[4] (~270 g) przekazał do zbiorów Muzeum Historii Naturalnej w Wiedniu, urzędnik dworu wiedeńskiego Berghoffer. Masa główna znajduje się w muzeum uniwersytetu w Tybindze w Niemczech.
Fragmenty meteorytu Borkut w największych kolekcjach:
Zbiór waga fragmentów
(Koblitz MetBase)uwagi Tübingen, Min.-Petrogr. Inst. 2958 g Budapest, Nat. Mus. 202 g Vienna, Naturhist. Mus. 190 g fotografia w Koblitz MetBase (fragment bez skorupy) Cambridge, Harvard Univ. 116 g Chicago, Field Mus. Nat. Hist. 73,6 g (…)
Brak w zbiorach polskich.
W katalogu online zbiorów muzeum w Waszyngtonie (NMNH) znajdują się zdjęcia płytek cienkich (thin section) tego rzadkiego meteorytu.
Meteoryt ten znalazł się w przygotowywanej przez Jerzego Pokrzywnickiego monografii polskich meteorytów o roboczym tytule Kosmolityka (Kosiński 2012).
Źródła
Kesselmeyer (1861) (s. 372, 438)
12. 1852 13. Oct. Borkut, 5 D. M. NO. von Szigeth, an der Schwarzen Theiss, Gespannachaft Marmaros. – Sp.-Gew.: 3,24[8] Ungarn 48°7'N. 24°17'O. B. 101. W. 1860.
610. 12 1852. 13. Oct. Borkut, 5 M. NO. von Szigeth, an der Schwarzen Theiss; Gespannachaft Marmaros. Ungarn 48°7'N
24°17'O.B. 101. Unter starkem Donner 1 nach Schwefel riechender Stein von etwa 12 ℔ in 2 Bruchstücken.
Buchner (1861)
Borkut, Ungarn, 1852, Oct. 13.
Wohler WAB. 17, 284.[9] Nurisany WAB. 20, 398.[10] Inst. 1855, 459.[11] IbM. 1857, 177.[12] Br 101, 182.[13] MCh. 923.[14] PA. 105, 441.[15] 111, 355, 369 (Abb.)[16]
- Rozwinięcia skrótów → patrz Bibliografia/Buchner Otto
W katalogu Priora (1953) jest informacja o spadku
Borkut, Marmoros, Ruthenia, Czechoslovakia.
Fell 1852, Oct. 13, 3 p.m.
Synonym: Marmoros
(…).
- Nie ma tu nieporozumienia z lokalizacją spadku. Za Wikipedią (EN) – Ruthenia (Ruś) tym łacińskim słowem określano w XIII wieku ziemie Rusi, w obrębie których leżało Zakarpacie. Wieś Borkut leży w obszarze historycznej krainy Marmarosz. Stąd też wzięły się synonimy.
Lokalizacja
Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
© Jan Woreczko & Wadi
(K) wieś Kvasy, (M) Syhot Marmaroski, (B) Burkut, (*) Borcut, Maramureș
współrzędne wg Kesselmeyera (1861)
* W 2018 roku Google zmieniło zasady działania apletu, mapa może wyświetlać się niepoprawnie (pomaga Ctrl+F5); więcej → Szablon:GEMap-MyWiki
Obecnie wieś Borkut nazywa się Kvasy (ros. Квасы, ukr. Кваси, węg. Tiszaborkút). Na mapie z 1876 roku wieś nazywała się Borkut kwasy (węgier. Borkút).
Za ukraińską Wikipedią: Кваси́ — село в Україні, Закарпатської області, Рахівського району. Розташоване по обидві сторони річки Чорна Тиса…. Nazwa wsi Kvasy pochodzi od frazy „kwaśna (kwaszona) woda” («квасна (кисла) вода»), tak zamieszkująca te tereny ludność huculska nazywała występujące tam wody mineralne. Inna nazwa wód mineralnych w języku Hucułów to Borkut («Буркут»), więc wieś ta była nazywana Borkut, Borkut kwasy.
W węgierskiej Wikipedii w opisie meteorytu Borkúti meteorit link błędnie kieruje na niewłaściwą miejscowość Borkút (na rumuńską wieś Borcut, Maramureș).
W odległości 39 km na południowy-wschód od Borkut leży miejscowość Burkut(?) (ros. Буркут, ukr. Буркут).
Mapy
.jpg) Wieś Borkut kwasy. Fragment arkusza z13 cXXX mapy Spezialkarte 1:75000 z 1876 roku; układ współrzędnych Ferro[17] (źródło: MAPSTER) |
Bibliografia
- Buchner Otto, (1861), Versuch eines Quellenverzeichnisses zur Literatur über Meteoriten, w: Broenner Heinrich L., Abhandlungen, herausegeben von der Senckenburgischen naturforschenden gesellschaft, Bd. 3, Frankfurt a.M. 1859-1861, s. 455-482. Plik PDF; plik DjVu.
- Kesselmeyer Paul August, (1861), Ueber den Ursprung der Meteorsteine. Tafel XII-XIV., w: Broenner Heinrich L., Abhandlungen, herausegeben von der Senckenburgischen naturforschenden gesellschaft, Bd. 3, Frankfurt a.M. 1859-1861, s. 313-454, (s. 372, 438). Plik PDF; plik DjVu.
- Koblitz Jörn, MetBase. Meteorite Data Retrieval Software, Version 7.3 (CD-ROM), Ritterhude, Germany 1994-2012. MetBase.
- Kosiński Janusz W., (2012), Program działań na rzecz polskiej meteorytyki i „Kosmolityka” Jerzego Pokrzywnickiego[18] (The programme of workings on the thing of the Polish meteoritics and monograph „Kosmolityka” by Jerzy Pokrzywnicki), Acta Soc. Metheor. Polon., 3, 2012, s. 39-47.[19] Plik ASMP.
- Leydoldt Franz, (1856), Über den Meteorstein von Borkut, Sitzungsberichte der mathematisch-naturwissenschaftliche Classe der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften, 20, 1856, s. 398-406.[20] Plik DjVu.
- Leydoldt Franz, (1857), Über den Meteorstein von Borkut, Neues Jahrbuch für Mineralogie, Geognosie, Geologie und Petrefakten-Kunde, 1857, s. 177-179.[21] Plik hPDF.
- Prior George T., Hey Max H., (1953), Catalogue of Meteorites. With special reference to those represented in the collection of the British Museum (Natural History), Printed British Museum, 1953, (zbiory własne W&W) (wydanie z 1923 roku – plik iDjVu).
- Rammelsberg Karl Friedrich, (1860), Handbuch der Mineralchemie, Leipzig 1860, ss. 1038, (s. 923).[22] Plik DjVu; plik DjVu.
- Reichenbach Karl Freiherr von, (1860), I. Meteoriten in Meteoriten. II. Meteoriten und Sternschnuppen, Annalen der Physik, 111, Bd. 187, 1860, s. 353-401, (s. 355, 369, plansza) (ilustracje).[23] Plik DjVuŹródło: Wiki.Meteoritica.pl; plik PDF; plik PDF.
- Török József, (1882b), A Magyar Birodalom meteoritjei (II. rész), Természettudományi Közlöny, XIV (160), 1882, s. 497-514. Plik PDF.
- Tschermak Gustaw, (1885, 1964), The Microscopic Properties of Meteorites, (tytuł oryg. Die mikroskopische Beschaffenheit der Meteoriten erläutert durch photographische Abbildungen, 1885; tłum. Wood John A, Wood K. Mathilde), Smithsonian Contributions to Astrophysics, Vol. 4, No 6, s. 137-239. Smithsonian Institution Press, Washington 1964. Plik aDs.
- Wöhler Friedrich, (1855), Analyse der Meteorsteine von Mezö-Madaras in Siebenbürgen, Sitzungsberichte der mathematisch-naturwissenschaftliche Classe der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften, 17, 1855, s. 284-287. Plik DjVu.
Przypisy
Zobacz również
Linki zewnętrzne
- Meteoritical Bulletin Database (MBD) – meteoryt Borkut
- Encyclopedia of Meteorites (EoM) – meteoryt Borkut
- Kolekcja mineralogiczna uniwersytetu w Tybindze (Institut für Mineralogie, Petrologie und Geochemie der Eberhard-Karls Universität; Tübingen, Min.-Petrogr. Inst.) – Geschichte der Mineralogischen Sammlung
- Muzeum Historii Naturalnej w Budapeszcie (Hungarian Natural History Museum, Budapest; Budapest, Nat. Mus.) – Magyar Természettudományi Múzeum Budapest ●
Katalog Tokody (1951) ● Meteorites in the Carpatian Basin (english); Kárpát-medencei meteoritok (hungarian)● [katalog → Ravasz (1969)] - Vernadsky Institute of Geochemistry and Analytical Chemistry of Russian Academу of Sciences (The Laboratory of Meteoritics; Moscow, Vernadsky Inst. Geochem.) – Институт геохимии и аналитической химии им. В.И. Вернадского Российской академии наук (Лаборатория метеоритики), ГЕОХИ РАН ● Боркут ● [katalog → Явнель (1986)] (fotografia fragmentu)
- meteorite.narodu.ru – Каталог метеоритов России и стран бывшего СССР
- Meteorite-Times Magazine – The Borkut Meteorite: More Chondrite, Less Fat
- Wikipedia – Burkut ● Huculi ● Marmarosz (kraina historyczna)
- Wikipedia (HU) – Borkúti meteorit ● Tiszaborkút
- Wikipedia (UK) – Кваси
 |
Co jeszcze na stronę? (What else to supplement?) (poszukać, uzupełnić …) |
- Buchner (1861)
.jpg&action=edit&redlink=1){kind=link}