O ile nie zaznaczono inaczej, prawa autorskie zamieszczonych materiałów należą do Jana Woreczko & Wadi.

(Unless otherwise stated, the copyright of the materials included belong to Jan Woreczko & Wadi.)

Z Wiki.Meteoritica.pl

Aktualna wersja na dzień 21:47, 15 lip 2022

Wątpliwy spadek, wątpliwe znalezisko

Tabarz →
Opis okoliczności pozyskania fragmentu meteorytu (Eberhard 1855a)
Znalezisko
Lokalizacja	Gotha, Turyngia, Niemcy
Położenie[1]	50°53'N, 10°31'E
Data	1854 r.
Uwagi	sparowany z meteorytem Morasko
Charakterystyka
Typ	meteoryt żelazny, oktaedryt gruboziarnisty Og (2 mm[2]), IAB-MG
Masa	~150 g (zachowane w kolekcjach)
Liczba okazów	jeden (opisane tylko fragmenty)
Meteoritical Bulletin Database
Synonimy →
wg NHM Cat: Gotha

Znalezisko z 1854 roku na terenie Turyngii w Niemczech. Według ówczesnych źródeł był to obserwowany 18 października 1854 roku spadek meteorytu, ale stopień zwietrzenia fragmentów wskazywał jednak na długi okres przebywania meteorytu na ziemi. Jest to meteoryt żelazny, oktaedryt gruboziarnisty (Og, IAB-MG). W kolekcjach zachowało się tylko około 150 gramów fragmentów tego meteorytu.

Eberhard (1855a):

Analyse eines neuen Meteoreisens.

Das Meteoreisen, dessen Beschreibung und Analyse ich hier mittheilen will, habe ich von einem Freunde erhalten, mit dem Bemerken, dass es von einem Schäfer herrühre, der am 18. October 1854 sein Herabfallen die Tabarz nahe am Fusse des Inselsbergs unsern Gotha beobachtet und es noch glühend heiss aufgefunden habe. Das in meinen Besitz gelangte Stück wog fast 3 Loth^[3], war aber nur ein Theil der ganzen Masse, die leider zerschnitten und von der die grössere Hälfte angeblich an einen Mineralienhändler in Berlin in Tausch gegeben worden war. Ungeachtet aller Nachforschungen ist es mir nicht gelungen, zu erfahren, wo sich jetzt diese andere Hälfte befindet. Obgleich nun sowohl die physikalischen Eigenschaften, als die chemische Natur es unzweiselhaft als ein ächtes Meteoreisen charakterisiten, so muss ich doch bemerken, dass die Angaben über seine Auffindung mir nicht ganz sicher zu sein scheinen, namentlich halte ich es für unwahrscheinlich, dass der Schäfer das Eisen noch heiss aufgefunden habe, da es eine ziemlich stark oxydirte Oberfläche hat, die zu beweisen scheint, dass es schon lange in der Erde gelegen hatte. (…)

Według Eberharda (1855a, b): „mówiono, że spadek bryły żelaza obserwował pasterz 18 października 1854 roku, ale jego utleniona powierzchnia zdaje się wskazywać, że nie był to niedawny spadek”. Analizowany przez Eberharda fragment ważył około 3 łuty (niem. Loth)^[3] czyli mniej niż 50 gramów.

Kolekcje

Fragmenty meteorytu Tabarz znajdują się w kolekcjach:

Zbiór	waga fragmentów (Koblitz MetBase)	Wülfing (1897)	inne
Göttingen, Min. Inst. Univ.	20 g[4]	20 g
Vienna, Naturhist. Mus.	15 g[5]	16 g
London, Nat. Hist. Mus.	9 g	9 g
Calcutta, Mus. Geol. Surv. India	5,8 g	5 g	5,81 g (Sen Gupta et al. 1982)
Tempe, Arizona State Univ.	4,9 g
Gifhorn, Bartoschewitz Colln.[6]	0,1 g		0,11 g (Bartoschewitz catalog)

Według katalogu Wöhlera z 1864 roku, w zbiorach w Getyndze znajdował się 40 g fragment meteorytu, natomiast w roku 1879 (Klein 1879) już tylko 19,45 g.

Według Luedecke (1900) w 1863 roku zbiorach w Getyndze i Wiedniu znajdowało się łącznie około 135 g fragmentów meteorytu.

Wątpliwości

Pierwszą publikacją na temat tego meteorytu jest praca doktorska (dysertacja) Wilhelma Eberharda (1855a), mieszkańca Gothy (stolicy powiatu), miasta leżącego około 16 km na północny-wschód od Tabarz. W swojej pracy Eberhard publikuje wyniki analiz minerałów z regionu Turyngii, gdzie w początkowej części rozprawy analizuje meteoryt żelazny, którego fragment otrzymał od przyjaciela. Przyjaciel twierdził, że otrzymał ów fragment od pasterza, który jakoby był świadkiem spadku meteorytu 18 października 1854 roku u podnóża okolicznych gór. Otrzymany fragment ważył około 3 łuty i wg Eberharda był częścią większego fragmentu, który prawdopodobnie trafił do Berlina do handlarzy minerałów w celu pocięcia i wymiany. Nie udało mu się ustalić losów tej części.

Znaczny stopień zwietrzenia fragmentu, który opisuje Eberhard, wskazywał na długie przebywanie meteorytu na powierzchni ziemi, więc historia o pasterzu, który widział spadający (Herabfallen) meteoryt, wydaje się wątpliwa. Eberhard powątpiewa również w informację, jakoby spadły meteoryt był jeszcze gorący (glühend heiss). Meteoryt został zatem sklasyfikowany jako znalezisko. Nasuwają się również wątpliwości co do wiarygodności miejsca znalezienia meteorytu Tabarz. Niejasna (nieudokumentowana) historia domniemanego spadku i okoliczności pozyskania, znaczny stopień zwietrzenia fragmentu(ów), brak jakichkolwiek informacji o wielkości okazu całkowitego (to czym dysponował Eberhard to kilkudziesięciogramowy fragment), brak późniejszych informacji o losie innych fragmentów pozwala wątpić w prawdziwość lokalizacji. Również cytowana „rola” handlarzy minerałów (Mineralienhändler) w tej historii, pozwala przypuszczać, że fragment Eberharda to nic innego tylko fragment znalezionego 7 lat wcześniej meteorytu Przełazy (patrz → wyniki analizy składu chemicznego tych meteorytów)? Być może w celu uzyskania „lepszej ceny” za „nowy” meteoryt żelazny, ktoś dokonał oszustwa?! Historia meteorytyki zna takie przypadki.

Jeśli nie Przełazy to co?

Wątpliwości dotyczące spadku i pozyskania meteorytu Tabarz, pozwalają snuć przypuszczenia, że nie jest to „nowy” meteoryt, ale fragment innego znanego już w połowie XIX wieku (do 1854 roku) meteorytu żelaznego. Przeglądając katalog meteorytów MetBase i zakładając, że jest to fragment meteorytu z terenu Niemiec i/lub Europy Środkowej, znajdujemy tylko trzy meteoryty typu IAB-MG spełniające te kryteria. Są to:

• Bohumilitz, typ IAB-MG, znalezisko z 1829 roku na terenie Czech; TKW ~50 kg; na podobieństwo składu Tabarz do meteorytu Bohumilitz zwracał już uwagę w swych analizach Eberhard (1855);
• Magura, typ IAB-MG, znalezisko z 1840 roku na terenie Czech; TKW ~150 kg;
• Seeläsgen (Przełazy), typ IAB-MG, znalezisko sprzed 1847 roku na terenie Polski; TKW ~102 kg^[7] (meteoryt Morasko został znaleziony dopiero w 1914 roku).

Znane były przed 1854 rokiem jeszcze inne meteoryty żelazne z tego obszaru, ale wszystkie one są innego typu:

• Bitburg^[8], typu IAB-complex, znalezisko z 1805 roku z Niemiec; TKW ~1500 kg;
• Braunau, typu IIAB, spadek z 1847 roku w Czechach; TKW ~39 kg;
• Elbogen, typu IID, spadek w 1400 roku w Niemczech; TKW ~107 kg;
• Lenarto, typu IIIAB, znalezisko z 1814 roku na terenie Słowacji; TKW ~108,5 kg.

W zamieszczonej poniżej tabeli zebrano wyniki analiz składu chemicznego znanych wówczas meteorytów typu IAB-MG w celu porównania ich składu (dodano również analizy dwóch meteorytów innych typów w celu zilustrowania istotności różnic; warto zwrócić uwagę przede wszystkim na zawartości: galu (Ga), germanu (Ge), złota (Au) i irydu (Ir)).

Średni skład chemiczny wybranych meteorytów żelaznych (Koblitz MetBase, zmodyfikowane i uzupełnione)

Meteoryt (typ) źródło/ /pierwiastek	Tabarz (IAB-MG)	Przełazy (IAB-MG)	Bohumilitz (IAB-MG)	Magura (IAB-MG)		Bitburg[8] (IAB-cpx)	Braunau (IIAB)
	Bartoschewitz et al. (2001)	Choi et al. (1995)	Choi et al. (1995)	Choi et al. (1995)		Wasson et al. (2002)	Wasson (1969)
Ni [%]	6,33	6,65	7,22	6,48		18,1	5,49
Co [%]	–	0,452	0,476	0,462		0,777	–
Ga [ppm]**	106	102,9	77,6	98,2		30,1	61,5
Ge [ppm]	490	493	264	483		199	183
Ir [ppm]	1,25	1,15	2,04	3,6		1,24	12
Pt [ppm]	–	9,6*	–	–		4,7	–
Cu [ppm]	136	159	134	142		546	–
Cr [ppm]	–	25	21	26		110	–
Au [ppm]	1,39	1,53	1,60	1,53		3,25	–
W [ppm]	–	1,85	0,880	1,80		–	–
As [ppm]	–	10,7	15,4	10,5		35,3	–

* wartość z pracy Pilski et al. (2012);

** ppm (ang. parts per million) – części na milion.

Grupa meteorytów żelazny typu IAB-MG (Woźniak 2021)

W klasyfikacji chemicznej meteorytów żelaznych obok procentowego udziału niklu (Ni)^[9] najważniejszą rolę w identyfikacji typu odgrywają następujące pierwiastki śladowe: złoto (Au), german (Ge), gal (Ga) i iryd (Ir)^[10]. Z zestawienia widać, że najbliższy składem do Tabarz jest meteoryt Przełazy na co wskazywał już Bartoschewitz (2001) (→ Hipoteza Bartoschewitza). Żaden inny meteoryt nie jest tak podobny. Wysoka zawartość istotnego wskaźnika jakim jest iryd „dyskwalifikuje” meteoryt Magura, natomiast dla meteorytu Bohumilitz również występują istotne różnice w zawartości irydu i germanu.

Wynikają z tego trzy możliwe interpretacje.

• Pierwsza, że meteoryt Tabarz jest niezależnym znaleziskiem, a podobieństwo składu i położenie „w jednej linii” z meteorytami Przełazy i Morasko, jest dziełem przypadku? (→ Bolid wielkopolski)
• Druga, że jest on sparowany z meteorytami Morasko i Przełazy, więc spadły one razem w postaci deszczu meteorytów^[11] (→ Hipoteza Bartoschewitza).
• I trzeci scenariusz, którego nie można wykluczyć. Meteoryt Tabarz jest fragmentem znalezionej 7 lat wcześniej bryły meteorytu żelaznego Przełazy i mieliśmy w 1854 roku do czynienia z oszustwem?!

Zobacz również → Hipoteza Bartoschewitza i zacytowany tam skład pierwiastkowy meteorytów żelaznych.

Meteoryty żelazne typu IAB

O meteorytach żelaznych typu IAB (Woźniak 2021):

Grupa IAB

Grupa IAB – należy, obok grupy IIE, do klasy achondrytów prymitywnych, do klanu winonaitów–IAB–IIE – grupy meteory­tów żelaznych bogatych we frakcję krzemianową (silicate-bearing). Typu IAB są również metalowe klasty w winonaitach.

Grupa IAB jest najliczniejszą grupą meteorytów żelaznych. Powstała ona z połączenia wyróżnianych początkowo grup IA i IB oraz z włączenia do niej grupy IIICD (pierwotnie IIIC i IIID) (rys. 11):

• grupa IA – bardzo homogeniczna; zawiera meteoryty o zawartości Ge powyżej 190 ppm i równocześnie małej zawartości Ni; obecnie meteoryty tej grupy włączono w skład podgrup IAB-MG i IAB-sLL;

• grupa IB – silnie zróżnicowana; zawiera meteoryty o zawartości Ge poniżej 190 ppm i większej zawartości Ni; obecnie meteoryty tej grupy włączono w skład podgrup IAB-sHH, IAB-sHL;

• grupa IIIC – o niskiej zawartości Ge i średniej zawartości Ni; obecnie to podgrupa IAB-sLM;

• grupa IIID – o bardzo niskiej zawartości Ge i wysokiej zawartości Ni; obecnie to podgrupa IAB-sLH.

Relacja między zawartością niklu a szerokością belek kamacytu w meteorytach żelaznych podgrup grupy IAB

Podział ten ma swoje uzasadnienie przede wszystkim w składzie mineralnych i tempie stygnięcia (coolong rate) poszczególnych meteorytów tej grupy. Mimo, że mają one bardzo zróżnicowaną strukturę, od bardzo gruboziarnistych (Ogg) do bardzo drobnoziarnistych (Off), aż po bezstrukturowe ataksyty (ATAX), średnie tempo stygnięcia wynosi dla nich ok. kilkadziesiąt stopni ma milion lat.

Meteoryty grupy IAB charakteryzują się wysoką zawartością arsenu (As) i złota (Au). Warto podkreślić, że zawartość obu tych pierwiastków jest bardzo silnie skorelowana dodatnio dla wszystkich grup meteorytów żelaznych! (patrz Załącznik 2 i rys. 8).

Charakterystyczne dla tej grupy są liczne nodule troilitowe i grafitowe, kanciaste, nieregularne, duże inkluzje krzemianowe oraz występowanie węglików (cohenit, haxonit) (fot. 4). Liczne inkluzje krzemianowe ułatwiają wstępne rozpoznanie tej grupy. Duża część meteorytów tej grupy zawiera duże nodule troilitowo-grafitowe otoczone warstewkami schreibersytu i cohenitu. Grafit często towarzyszy troilitowi oraz tworzy też samodzielnie duże nodule (fot. 5). Cohenit tworzy otoczki nodul troilitowych oraz występuje w formie grup milimetrowej wielkości „pęcherzyków” (makrowytrąceń, macroprecipitates) zorientowanych wzdłuż belek kamacytu. Jest to też bardzo charakterystyczna cecha meteorytów grupy IAB. W grupie IAB występują też bardzo licznie makroskopowe wytrącenia (macroprecipitates) schreibersytu (fosforek), a w grupie IA stwierdzono występowanie rhabdytu. W grupie IA zaobserwowano również występowanie daubréelitu (siarczek) i carlsbergitu (azotek). Stwierdzono w meteorytach grupy IAB występowanie chromitu (spinel), fosforanów (brianit, buchwaldyt, czochralskiit, moraskoit) i sfalerytu (siarczek).

Kanciaste (angular) inkluzje krzemianowe mogą stanowić do 15% objętości meteorytu. Składają się one głównie z oliwinu (Fa_1-8), ortopiroksenu (Fs_4-9) i plagioklazu (Ab_76-87). Inkluzje te mają w przybliżeniu chondrytową mineralogię i są bardzo podobne, pod względem mineralogicznym i składu izotopowego tlenu (Δ¹⁷O i δ¹⁸O), do winonaitów. W okazach meteorytów bogatych w inkluzje krzemianowe ciągłość figur Thomsona-Widmanstättena rzadko przekracza odległość 15 mm, jest to prawdopodobnie spowodowane przerwaniem ciągłości wzrostu ziaren taenitu?

Najnowsze oszacowania średniego tempa stygnięcia stopu Fe-Ni dla grupy IAB (jej bogatszych w nikiel członków) dają wartość 10-30ºC na milion lat. Skład izotopowy metalu meteorytów grupy IAB odpowiada składowi Ziemi, więc jej ciało macierzyste uformowało się w jej pobliżu (populacja NC).

Współcześnie meteoryty żelazne grupy IAB dzieli się na kilka podgrup, które mają bardzo zróżnicowaną zawartość pierwiastków śladowych i prawdopodobnie różne pochodzenie (różne ciała macierzyste).

Jest to zbiór (kompleks, complex) składający się z podgrup (grouplets): IAB-MG, IAB-sHH, IAB-sHL, IAB-sLH, IAB-sLL, IAB-sLM oraz podgrupy IAB-ung (ungrouped). Podział ten i przyjęte oznaczenia literowe opierają się na średniej zawartości niklu (Ni) i złota (Au) (rys. 12):

• IAB-MG (main group) – grupa główna, najliczniejsza; niska zawartość niklu i złota (zbliżona do zawartości w podgrupie IAB-sLL); największa spośród wszystkich meteorytów żelaznych zawartość galu i germanu;

• IAB-sHH – high Au, high Ni; razem z podgrupą IAB-sHL mają odmienny skład izotopów molibdenu od pozostałych podgrup;

• IAB-sHL – high Au, low Ni;

• IAB-sLH – low Au, high Ni; pierwotnie IIID; razem z podgrupą IAB-sLM mają taki sam skład izotopowy molibdenu, jak podgrupy IAB-MG i IAB-sLL; meteoryty tej podgrupy mają najniższą zawartość galu i irydu;

• IAB-sLL – low Au, low Ni; druga pod względem liczebności podgrupa; meteoryty tej podgrupy mają jedną z naj­większych spośród wszystkich meteorytów żelaznych zawartość galu i germanu;

• IAB-sLM – low Au, medium Ni; pierwotnie IIIC;

• IAB-ung – niezgrupowne; w podgrupie tej wyodrębniono kilka par i trio (gruplets) podobnych meteorytów, które być może stanowią zalążki przyszłych nowych grup? (więcej o tych nie zatwierdzony jeszcze podgrupach w rozdziale o meteorytach anomalnych i niezgrupowanych);

do grupy IAB zalicza się także: podgrupę IAB complex (IAB cplx) – zbiór meteorytów, które nie zostały zaklasyfikowane do żadnej z podgrup;

oraz IAB-an – meteoryty anomalne;

również IAB? – nieokreślone;

wyróżniamy jeszcze 2 anomalne meteoryty po jednym w podgrupach IAB-sHL-an i IAB-sLM-an.

Najbardziej znani przedstawiciele grupy IAB to meteoryty: Toluca^[12] (IAB-sLL, Og), Campo del Cielo^[13] (IAB-MG, Og), Odessa^[14] (IAB-MG, Og), Canyon Diablo^[15] (IAB-MG, Og) i Mundrabilla^[16] (IAB-ung, Om) (fot. 2, 6 i 8) [oraz Bohumilitz, Kaalijarv, Magura, Nagy-Vázsony]. Większość jej członków to oktaedryty grubo- i średnioziarniste (Og, Om, ale zdarzają się i inne oktaedryty, a nawet ataksyty; patrz tabela 1 oraz rys. 2). Jest bardzo prawdopodobne, że meteoryty tej grupy pochodzą z różnych ciał macierzystych i mają różną historię powstania.

Oktaedryty gruboziarniste Morasko, Przełazy (Seeläsgen) i Tabarz były początkowo klasyfikowane jako IIICD, ale obecnie są w podgrupie IAB-MG i są uważane za sparowane (paired). (…)

Hipoteza bolidu wielkopolskiego

Hipoteza „Bolidu wielkopolskiego” (Czajka, astroblemy.pl; zmodyfikowane)

W 2001 roku Rainer Bartoschewitz (Bartoschewitz et al. 2001) porównując wyniki analiz składu chemicznego meteorytu Tabarz z danymi dla Moraska i Przełazów wysunął hipotezę, że te trzy meteoryt mają wspólne pochodzenie (patrz → Hipoteza Bartoschewitza). Meteoryty te są oktaedrytami gruboziarnistymi (Og, coarse octahedrites) typu IAB-MG. Również miejsca ich znalezienia (włączając meteoryt Jankowo Dolne o podobnym składzie) leżą niemal na jednej linii (patrz rysunek).

Niezależnie, w 2001 roku, ukazała się publikacja Jacka Brzustowicza (Czy cystersi z Bierzwnika widzieli meteoryt?) łącząca katalogowe wydarzenie Friedland 1304 (Grady 2000) z hipotezą, że w starych kronikach opisujących to wydarzenie jest mowa o bolidzie widzianym z Bierzwnika w województwie zachodniopomorskim, w powiecie choszczeńskim (patrz → doniesienie Friedland 1304).

Z połączenia tych dwóch koncepcji, w 2010 roku Wiesław Czajka zaproponował hipotezę, że opisywaną w starych kronikach i katalogach kometę, obserwowaną w kwietniu 1305 roku (trzy dni przed i trzy dni po Wielkanocy), należy interpretować jako opis bolidu odpowiedzialnego za wspólny spadek meteorytów Tabarz, Przełazy i Morasko (patrz → hipoteza Bolid wielkopolski).

Źródła

Eberhard (1855b)

Eberhard (1855b)

Początek artykułu, gdzie opisano okoliczności pozyskania fragmentu do badań, jego wielkość i prawdopodobne losy pozostałych fragmentów: Das Meteoreisen, dessen Beschreibung und Analyse ich hier mittheilen will, habe ich von einem Freunde erhalten, mit dem Bemerken, dass es von einem Schäfer herrühre, der am 18. October 1854 sein Herabfallen die Tabarz nahe am Fusse des Inselsbergs unsern Gotha beobachtet und es noch glühend heiss aufgefunden habe. Das in meinen Besitz gelangte Stück wog fast 3 Loth[3], war aber nur ein Theil der ganzen Masse, die leider zerschnitten und von der die grössere Hälfte angeblich an einen Mineralienhändler in Berlin in Tausch gegeben worden war. Ungeachtet aller Nachforschungen ist es mir nicht gelungen, zu erfahren, wo sich jetzt diese andere Hälfte befindet. Obgleich nun sowohl die physikalischen Eigenschaften, als die chemische Natur es unzweiselhaft als ein ächtes Meteoreisen charakterisiten, so muss ich doch bemerken, dass die Angaben über seine Auffindung mir nicht ganz sicher zu sein scheinen, namentlich halte ich es für unwahrscheinlich, dass der Schäfer das Eisen noch heiss aufgefunden habe, da es eine ziemlich stark oxydirte Oberfläche hat, die zu beweisen scheint, dass es schon lange in der Erde gelegen hatte. (…)

Kesselmeyer (1861) (s. 368)

41.

–

–

–

Tabarz, am Fuss des Inselberges in Thuringen. 3 Loth. Gefunden 1854. – Sp.-Gew.: 7,737[17]

Sachsen-Gotha

50°53'N.

10°31'O.

B.121.[18]

Buchner (1861)

Tabarz, Thüringen. Eberhard AChPh. 96, 286.[19] SJ. (2) 22, 271.[20] EJ. 67, 382.[21] ChCtr. 1856, 213.[22] Br. 121, 124.[23] MCh. 906.[24]

Rozwinięcia skrótów → patrz Bibliografia/Buchner Otto

Grady (2000)

Tabarz      50°53'N, 10°31'E Gotha, Erfurt, Germany Find 1854 Iron, Coarse octahedrite; bandwidth 2.0mm Synonym(s): Gotha A mass of iron was said to have been seen to fall by a shepherd on October 18, 1854, but its oxidised surface seems to be incompatible with this, analysis, 5.69% Ni, W. Eberhard (1855). Very little preserved. Possibly group I, V.F. Buchwald (1975). Distribution: 20g, Univ., Göttingen; 15g, NHM, Vienna; 4.9g, ASU, Tempe; 0.1g, Bartoschewitz Colln, Gifhorn, Germany; 5.8g, GSI, Calcutta. Specimen(s): [35163], 9g

Lokalizacja

Miejscowość Tabarz, kraj związkowy Turyngia (Thüringer Wald), powiat Gotha (Landkreis Gotha).

Galerie

Mocno skorodowany fragment meteorytu Tabarz (5,81 g, najdłuższy rozmiar 1,6 cm) z kolekcji Geological Survey of India, Calcutta

Grupa meteorytów żelaznych typu IAB-MG (źródło: Woźniak 2021)

Położenie grupy meteorytów Morasko, Przełazy i Tabarz (oraz Burgavli[25]) na wykresie zawartości pierwiastków śladowych Ni-Ir w stosunku do innych meteorytów podgrupy IAB-MG

Grupa meteorytów żelazny typu IAB-MG (średnie zawartości pierwiastków śladowych Ga-Ir)

Bibliografia

• American Journal of Science and Arts, Meteoric Iron of Thuringia, vol. 22, ser. 2, 1856, s. 271-272.^[26] Plik DjVu.

• Bartoschewitz Rainer, (2001), Morasko – największy znany obszar rozrzutu na świecie?, Meteoryt, 4, 2001, s. 20. Plik PDF.

• Bartoschewitz Rainer, Spettel Bernhard, (2001), Tabarz – A Fragment of the Morasko Strewn Field?, Meteoritics & Planetary Science, vol. 36(S9), 2001, A15-A16. Plik doi.

• Bartoschewitz Rainer, (2002), The Largest Known Meteorite Strewnfield? Meteorite, 8(2), 2002, s. 20.

• Buchner Otto, (1859), Die Feuermeteore, insbesondere die Meteoriten historisch und naturwissenschaftlich betrachtet, Gießen 1859, ss. 192, (s. 121, 124). Plik iDjVu; plik doi; plik DjVu.

• Buchner Otto, (1861), Versuch eines Quellenverzeichnisses zur Literatur über Meteoriten, w: Broenner Heinrich L., Abhandlungen, herausegeben von der Senckenburgischen naturforschenden gesellschaft, Bd. 3, Frankfurt a.M. 1859-1861, s. 455-482, (s. 61). Plik PDF; plik DjVu.

• Buchner Otto, (1863), Die Meteoriten in Sammlungen, ihre Geschichte, mineralogische und chemische Beschaffenheit, Leipzig 1863, ss. 202, (s. 189-190).^[27][28][29] Plik hPDF; plik DjVu.

• Buchwald Vagn Fabritius, (1975), Handbook of Iron Meteorites. Their History, Distribution, Composition, and Structure, University of California Press, Berkeley 1975, (s. 1171-1172). ISBN 0-520-02934-8.^[30] Pliki PDF. Plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  .

• Choi Byeon-Gak, Ouyang Xinwei, Wasson John T., (1995) Classification and origin of IAB and IIICD iron meteorites, Geochimica et Cosmochimica Acta, 59(3), 1995, s. 593-612. Plik doi.

• Czajka Wiesław, (astroblemy.pl), Obraz hipotetycznej trajektorii Tabarz-Przełazy-Morasko-Jankowo Dolne na geodezyjnej powierzchni odniesienia (The picture of the hypothetic trajectory Tabarz-Przełazy-Morasko-Jankowo Dolne on the Earth's ellipsoid), astroblemy.pl. Plik PDF.

• +Eberhard Wilhelm, (1855a), Analysen einiger Thüringer Mineralien, Diss. Univ. Göttingen, 1855, s. 6-8.^[31] Plik GoogleBooks.

• Eberhard Wilhelm, (1855b), Analyse eines Meteoreisens aus Thüringen, Annalen der Chemie und Pharmacie, Bd. XCVI, Heft 3, Leipzig und Heidelberg 1855, s. 286-289.^[32] Plik hPDF; plik DjVu
  Źródło: Wiki.Meteoritica.pl
  .

• Eberhard Wilhelm, (1856), Meteoreisen aus Thüringen, Journal für praktische Chemie, 67, 1856, s. 382-383. Plik hPDF.

• Eberhard Wilhelm, (1856b), Analyse eines Meteoreisens aus Thüringen, Chemisches Central-Blatt, 1856, s. 213-214.^[33] Plik hPDF.

• Grady Monica M., (2000), Catalogue of Meteorites. 5th Ed., Natural History Museum, Cambridge University Press, London, UK, 2000. ISBN 978-0521663038. Plik NHM Data Portal; plik PDF.

• Grossman Jeffrey N., Zipfel Jutta, (2001), The Meteoritical Bulletin, No. 85, 2001 September, Meteoritics & Planetary Science, vol. 36(9, Suppl.), 2001, A293-A322 (A314). Plik doi; plik PDF.

• Kesselmeyer Paul August, (1861), Ueber den Ursprung der Meteorsteine. Tafel XII-XIV., w: Broenner Heinrich L., Abhandlungen, herausegeben von der Senckenburgischen naturforschenden gesellschaft, Bd. 3, Frankfurt a.M. 1859-1861, s. 313-454, (s. 368). Plik PDF; plik DjVu.

• Klein Carl Johann Friedrich, (1879), Die Meteoritensammlung der Universität Göttingen am 2. Januar 1879, Nachrichten von der Königl. Gesellschaft der Wissenschaften und der Georg-Augusts-Universität aus dem Jahre 1879, Göttingen 1879, s. 84-100.^[34] Plik PDF; plik hPDF.

• Koblitz Jörn, MetBase. Meteorite Data Retrieval Software, Version 7.3 (CD-ROM), Ritterhude, Germany 1994-2012. MetBase.

• +Luedecke Otto Paul, (1900), Ueber Thüringer Meteoriten, Z. f. Naturwiss., 73(3/4), Leipzig 1900, s. 288-298 (Referat in: Mitt. Geogr. Ges. (f. Thüringen), 19:66 (E.Schütze); Jena 1900/1901).

• Luedecke Otto Paul, (1900), Ueber Thüringer Meteoriten, Leopoldina, Heft XXXVI, Nr 7, Juli 1900, s. 122-129. Plik DjVu; plik iDjVu.

• Pokrzywnicki Jerzy, (1964), I. Meteoryty Polski. II. Katalog meteorytów w zbiorach polskich, Studia Geologica Polonica, vol. XV, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa 1964, (s. 74-77).^[35][36] Plik PDF.

• Prior George T., Hey Max H., (1953), Catalogue of Meteorites. With special reference to those represented in the collection of the British Museum (Natural History), Printed British Museum, 1953, (zbiory własne W&W) (wydanie z 1923 roku – plik iDjVu).

• Rammelsberg Karl Friedrich, (1860), Handbuch der Mineralchemie, Leipzig 1860, ss. 1038, (s. 906).^[37] Plik DjVu; plik DjVu.

• Woźniak Marek, (2021), Meteoryty żelazne – klasyfikacja w obrazach (Iron meteorites – classification in pictures), Acta Soc. Metheor. Polon., 12, 2021, s. 149-216 (abstrakt).^[38] Plik ASMP; Książka abstraktów.

• Wöhler Friedrich^[39], (1865), Die Meteoriten in der Universitäts-Sammlung zu Göttingen am 1. Januar 1864, Nachrichten von der Königlichen Gesellschaft der Wissenschaften und der Georg-Augusts-Universität aus dem Jahre 1864, Göttingen 1865, s. 30-34.^[34] Plik PDF; plik hPDF.

• Wülfing Ernst Anton von, (1897), Die Meteoriten in Sammlungen und ihre Literatur. Nebst einem versuch den tauschwert der meteoriten zu bestimmen (Meteorites in Collections and Their Literature. Including An Attempt To Determine The Exchange Value Of Meteorites), Verlag der H. Laupp'schen Buchhandlung, Tübingen 1897.^[40][41][42] Plik GIF; plik Internet Archive; plik GoogleBooks.

Przypisy

Zobacz również

• meteoryty: Morasko, Seeläsgen (Przełazy)
• hipoteza bolidu wielkopolskiego

• Dawne jednostki miar i wag

Linki zewnętrzne

• Meteoritical Bulletin Database (MBD) – meteoryt Tabarz
• Encyclopedia of Meteorites (EoM) – meteoryt Tabarz

• Muzeum Historii Naturalnej w Wiedniu (Natural History Museum Vienna; Vienna, Naturhist. Mus.) – Naturhistorisches Museum Wien  ●  Die Meteoritensammlung  ●  Mineralogy & Petrography  ●  [katalogi → Partsch (1843); Brezina (1885); Brezina (1895); Brezina (1896); Berwerth (1903)]
• Muzeum Historii Naturalnej w Londynie (Natural History Museum London; London, Nat. Hist. Mus.) – Natural History Museum London  ●  [katalogi → Fletcher (1896); Prior (1953); Grady (2000)]
• Geological Survey of India, Calcutta (भारतीय भूवैज्ञानिक सर्वेक्षण, कोलकाता; Calcutta, Mus. Geol. Surv. India) – VirtualMuseum  ●  [katalog → Sen Gupta et al. (1982)]

• woreczko.pl – Figury Widmanstättena (Widmanstätten pattern)

• Wikipedia (DE) – Tabarz/Thür. Wald
• Biblioteki Cyfrowe – GDZ – Göttinger Digitalisierungszentrum

Co jeszcze na stronę? (What else to supplement?) (poszukać, uzupełnić …)

• bibliografia
• Buchner (1861) - Ok