O ile nie zaznaczono inaczej, prawa autorskie zamieszczonych materiałów należą do Jana Woreczko & Wadi.

(Unless otherwise stated, the copyright of the materials included belong to Jan Woreczko & Wadi.)

Z Wiki.Meteoritica.pl

Aktualna wersja na dzień 19:30, 15 kwi 2024

Wybrane definicje i wartości dawnych jednostek miar stosowanych w Europie, a cytowanych na stronach Wiki.Meteoritica.pl (źródła: Wikipedia; inne).

Miary czasu

Kalendarz juliański/gregoriański

Daty nowego (kalendarz gregoriański) i starego (kalendarz juliański) stylu. Kalendarz gregoriański wprowadzono w październiku 1582 roku.

• Wikipedia – Kalendarz gregoriański  ●  Kalendarz juliański
• Wikipedia – Daty nowego i starego porządku
• Przeliczanie dat nowego i starego porządku (ang.)

Ciekawostka: Z Wikipedii wynika, że dwóch wielkich pisarzy William Szekspir (Shakespeare) i Miguel de Cervantes zmarło tego samego dnia, 23 kwietnia 1616 roku. Nic bardziej mylnego! Do roku 1752 obowiązywał w Anglii kalendarz juliański, natomiast w Hiszpanii już od 1582 roku posługiwano się kalendarzem gregoriańskim. Więc Szekspir umarł 10 dni po Cervantesie, dnia 3 maja wg kalendarza współczesnego czyli gregoriańskiego.

„Włoska godzina”

Za Wikipedią: Sposób liczenia godzin dnia według tzw. włoskich godzin – pierwsza godzina zaczynała się o zachodzie słońca (lub z końcem zmierzchu, np. pół godziny po zachodzie słońca, zależnie od lokalnego zwyczaju). Godziny były numerowane od 1 do 24.

Ten system liczenia godzin był w użyciu do XVII wieku, m.in. w Polsce i na terenie dzisiejszych Czech. Więcej patrz → Odranec.

• Wikipedia – Godzina

Miary długości/odległości

Arszyn

Arszyn – (ros. аршин) dawna rosyjska jednostka długości będąca sumą długości łokcia i stopy, wahająca się w granicach 71,11-81,5 cm.

W zaborze rosyjskim w latach 1849-1915 urzędowo 1 arszyn = 0,711167 m.
3 arszyny tworzą sążeń.

• Wikipedia – Arszyn

Cal

Cal – (ang. inch; niem. Zoll) pozaukładowa jednostka miary długości odpowiadająca początkowo potrojonej długości średniego ziarna jęczmienia.

symbol: in, również zapis z użyciem cudzysłowu (np. 15")

cal angielski	inch	25,4 (dokładnie 25,3995) mm
cal polski		24,8 mm (staropolski), 24,0 mm (nowopolski)
cal pruski	Zoll	26,15 lub 26,17 mm
cal rosyjki	дюйм	25,3995 mm
cal wiedeński	Wiener Zoll	26,3402 mm

• Wikipedia – Cal

Faden

Niemieckie Faden (prawdopodobnie polskie włókno, wątek) – było standardowo jednostką objętości. Ale używano również tej miary do pomiaru odległości. Jego długość była różna w różnych regionach i zawierała się w przedziale od mniej niż jeden metr do ponad dwóch metrów. Patrz → Lixna.

• Wikipedia (DE) – Faden (Holzeinheit)  ●  Faden (Garnmaß)

Krok

Krok – (niem. Schritt; ang. pace; łac. passus; ros. шаг) pozaukładowa jednostka miary długości, stosowana od starożytności. Często liczona jako tzw. podwójny krok równy ok. 1,48 metra (od kroku wywodzi się mila, pierwotnie równa 1000 podwójnych kroków (mila rzymska)).

			przykład
pruski krok Schritt	94,17 cm	= 3 stopy pruskie albo reńskie (Rheinfuß)	Grüneberg (Wilkanówko)
rosyjski шаг	~71,12 cm

• Wikipedia – Krok (miara)  ●  Miary pruskie i niemieckie  ●  (DE) – Schritt (Einheit)  ●  (RU) – Шаг

Linia

Linia – (ang. Line; niem. Linie) przestarzała miara długości wynosząca ¹/₁₀ lub ¹/₁₂ cala. W starszym systemie dwunastkowym 1 linia = ¹/₁₂ cala = ¹/₁₄₄ stopy.

Ponieważ stopa miała różne wartości w zależności od regionu wartość linii wynosiła od 2 do ~2,25 mm. Linia byłą również dzielona na mniejsze jednostki tzw. punkty; 1 linia = 10 lub 12 punktów.

symbol: ‴

• Wikipedia – Linia (jednostka)

Łatr

Łatr – (ang. Lachter; niem. Lachter lub Klachter) dawna miara górnicza, równa 2,016 m. Łatr dzielił się na 10 stóp łatrowych, 100 cali łatrowych, 1000 linii.

W zależności od regionu łatr miał różne długości: 1 łatr ≃ 2±0,2 m.

symbol: Lr. lub °

• Wikipedia – Łatr

Łokieć

Łokieć – (ang. ell; niem. Elle; franc. Aune; czes. loket) tradycyjna miara nawiązująca do średniej długości ręki od stawu łokciowego do końca palca środkowego. Łokieć dzielił się najczęściej na 2 stopy albo 24 cale.

Łokieć miał bardzo różne wartości w zależności od regionu i okresu. W Polsce jego długość mieściła się w zakresie 57-65 cm. Łokieć austriacki (Wiener Elle) miał 77,8 cm, czeski 59,3 cm (český loket), łokieć morawski (moravský loket) 78,9 cm.

• Wikipedia – Łokieć (miara)

Mila

Mila – (ang. mile; niem. Meile) dawna jednostka długości o różnej wartości, zależnej od rejonu i okresu. Nazwa pochodzi z łac. mille – tysiąc. Początkowo mila oznaczała 1000 kroków podwójnych (czyli lewa i prawa noga).

mila austriacka/węgierska	Postmeile, mérföld, postamérföld	7585,9 m	= 4000 Klafter
mila morska	Nautische Meile, Seemeile	1852 m	= 1 minuta kątowa
mila lądowa	mile	1609 m	= 1760 jardów
mila pruska	Landleuge	5532,5 m lub 7532,5 m	= 2000 prętów
mila geograficzna	geographic mile	7421,6 m	= 1/15 stopnia na równiku
mila rosyjska	Старорусская миля	7467,6 m	= 7 wiorst
mila rzymska	łac. mille passus	1478,5 m	= 5000 rzymskich stóp

• Wikipedia – Mila  ●  Miary pruskie i niemieckie  ●  (HU) – Mérföld

Sążeń

Sążeń – (ang. Fathom; niem. Klafter) niemetryczna, antropometryczna jednostka długości. Miara miała długość rozpostartych ramion dorosłego mężczyzny, ok. 2 metry.

Klafter Wiener	1,8965 m
sążeń rosyjski	2,133561 m	= 3 arszyny

• Wikipedia – Sążeń

Staja

Staja (bardziej poprawnie staje, stajanie) – dawna miara długości o różnych wartościach w zależności od czasu i miejsca; także dawna miara powierzchni. Definiowana m.in. jako: długość bruzdy, jaką wół orał bez zatrzymywania i zawracania lub odległość przebyta przez konia pomiędzy dwoma odpoczynkami. Staja jest lubiana przez Andrzeja Sapkowskiego w jego utworach!

• Wikipedia – Staja

Stopa

Stopa – (ang. foot; niem. Fuß) jednostka miary nawiązująca do przeciętnej długości stopy ludzkiej, w różnych okresach i krajach miała inną długość.

symbol: ft, również zapis z użyciem apostrofu (np. 30')

1 stopa = ½ łokcia = 12 cali

stopa angielska	foot	30,480 cm
stopa pruska/reńska	Fuß/Rheinfuß	1 stopa pruska = 12 cali pruskich = 31,39 cm

• Wikipedia – Stopa (miara)  ●  Miary pruskie i niemieckie

Werszek

Werszek – (ros. вершок; niem. Werschok) dawna rosyjska miara długości, wynosząca 1¹¹/₁₆ cala (od XVII wieku 1¾ cala).

1 werszek = ¹/₁₆ arszyna = ¹/₄₈ sążnia

• Wikipedia – Werszek

Wiorsta

Wiorsta – (niem. Werst; ros. Верста) rosyjska miara długości równa ¹/₇ mili rosyjskiej (7467,6 m). Do 1835 roku: 1077 m, po 1835 roku: 1066,78 m.

• Wikipedia – Wiorsta

Miary objętości

Garniec

Garniec – (niem. Topf, Garnetz) jednostka objętości stosowana w Europie od średniowiecza. Nazwę wzięła od glinianego naczynia. W XIX wieku 1 garniec krakowski = 2,75 litra.

• Wikipedia – Garniec

Korzec

Korzec – (niem. Scheffel) dawna jednostka objętości, stosowana dla ciał sypkich. Po 1819 roku korzec liczył 128 litrów.

• Wikipedia – Korzec (jednostka objętości)

Miary wagi

Cetnar, centnar

Cetnar, centnar – (ang. hundredweight; niem. Zentner ) pozaukładowa jednostka masy wynosząca ok. 50 kg.

symbol: cwt

Cetnar polski nazywany był centnarem.

			przykład
Cetnar angielski	112 funtów	~50,8023
Cetnar austriacki	5 kamieni = 100 funtów	56,02 kg
Cetnar niemiecki		rozróżniano wiele rodzajów; np. Bawaria, Austria = 56 kg	Lazany
Cetnar pruski		do 1858 roku – 1 cetnar = 110 funtów = 51,45 kg; po 1858 roku – 1 cetnar = 100 funtów = 50 kg	Grüneberg (Wilkanówko)
Centnar warszawski	160 funtów	64,8 kg	Miedziana Góra
Centnar lwowski	128 funtów	51,84 kg

• Wikipedia – Cetnar  ●  Miary pruskie i niemieckie

Dola

Dola – (ang. dolia; est. dool; niem. Dolja; ros. доля) najmniejsza staroruska jednostka masy.

Równa ¹/₉₆ zołotnika = ¹/₂₈₈ łuta = ¹/₉₂₁₆ funta = 44,435 mg.

• Wikipedia – Dola (jednostka)  ●  (RU) – Русская система мер

Funt (wagi)

Funt – (ang. Pound; niem. Pfund; węg. Font).

symbol: lb, ℔

1 funt = 16 uncji = 32 łuty
(1 funt (Pfund) = 16 uncji (Unzen) = 32 łuty (Lot, Loth) = 128 Quentchen = 512 Pfenniggewichte = 1024  Hellergewichte)

			przykład
Funt angielski (międzynarodowy)	Pound	0,45359237 kg = 16 uncji
Funt aptekarski (funt trojański)	Apotheker-Pfund (Troy pound)	0,3732417216 kg = 1 funt (troy pound) = 12 uncji aptekarskich, jubilerskich (℥, oz t) = 5760 gran (Gran)
Funt austriacki	Österreich Pfund, Wiener Pfund	0,560012 kg; za Partsch (1843): „Ein Wiener Pfund von 32 Wiener Lothen ist gleich 38,314 preussischen Lothen oder 19,754 englischen Avoir du poids Unzen oder 560,012 französischen Grammen. Ein Kilogramm ist gleich 1 Pfund 25 9/74 Loth Wiener Gewicht.)” 1 funt = 32 1/10 łuta = 0,560 kg
Funt pruski	Pfund Preußisch (Neues Lot, Zoll-Lot, Postlot)	do ~1858 roku – 0,4677 kg = 32 łuty; po ~1858 do 1884 roku – 0,5000 kg = 30 łutów;	Grüneberg (Wilkanówko), Knyahinya,. Schellin (Skalin)‎
Funt rosyjski	℔ russ.	0,4095124 kg	Buschhof, Nerft
Funt warszawski		0,4052 kg = 2 grzywny = 32 łuty	Miedziana Góra

• Wikipedia – Funt (masa)  ●  Systemy miar stosowane na ziemiach polskich  ●  Miary austriackie  ●  (DE) – Pfund

Gran

Gran – (ang. grain; niem. Gran) jednostka masy zwana także ziarnem.

symbol: gr

Jednostka wagi o bardzo zróżnicowanej wartości.

• współcześnie: 1 gran = ¹/₇₀₀₀ funta = ¹/₅₇₆₀ funta aptekarskiego (trojańskiego) = 0,06479891 g
• dawniej 1 gran = ¹/₂₈₈ grzywny = 0,835 g (stosowany m.in. w Polsce w XVI–XVIII w.)

• Wikipedia – Gran (jednostka)

Kwintla

Kwintla (ćwierćłut) – stara pruska miara wagi

1 kwintla = ¼ łuta

Łut

Łut – (ang. lot; niem. Lot, Loth; ros. лот; węg. lat)

1 łut = ¹/₃₂ funta (w 1856 roku wprowadzono w Prusach Neues Lot, Zoll-Lot: 1 łut = ¹/₃₀ funta)
1 łut = 4 kwintle (ćwierćłuty)
(1 Lot = 4 Quentchen = 16 Pfenniggewichte = 32 Hellergewichte = ¹/₃₂ Pfund)

			przykład
Łut austriacki	Wiener (Österreich) Loth	1/32 funta austriackiego = 17,5 g	Zebrak
Łut pruski	Loth Preußisch	do 1858 roku 1 łut = 14,62 g (1/32 funta); po 1858 roku 1 łut = 16,7 g (1/30 funta)	Grüneberg (Wilkanówko)
Łut rosyjski	Лот	3 złotniki = ~12,8 g (druga połowa XVII wieku do początku XX wieku)

• Wikipedia – Łut  ●  Miary pruskie i niemieckie ●  (DE) – Lot (Einheit)

Okka

Okka – dawna miara masy stosowana w Imperium Osmańskim; wg Wikipedii: 1 Okka = 2¼ funta wagi = 1,282 kg (patrz → meteoryt Soko-Banja).

symbol (skrót): Oka

• Wikipedia (DE) – Okka (Einheit)

Pud

Pud – (niem. Pud; ros. Пуд) rosyjska jednostka wagowa.

1 pud = 40 funtów rosyjskich = 16,38 kg
1 pud = 1280 łutów = 3840 zołotników = 368640 doli

• Wikipedia – Pud

Uncja

Uncja – (ang. ounce; niem. unze)

symbol: uncja oz, uncja aptekarska ℥ (trojańska oz t)

1 uncja (oz) = ¹/₁₆ funta angielskiego = 28,34952981 g
1 uncja = 2 łuty

1 uncja aptekarska (℥) (jubilerska, trojańska) = ¹/₁₂ funta aptekarskiego = 31,1034768 g.
Uncje aptekarskie (℥) stosuje się w jubilerstwie i to w nich podaje się wagę złota i innych metali szlachetnych (1 uncja złota = 31,1034768 g)!

• Wikipedia – Uncja  ●  (EN) – Troy weight

Zołotnik

Rosyjski золотник (pol. zołotnik) – dawna rosyjska jednostka masy równa 1/96 funta, czyli ok. 4,2658 grama.

• Wikipedia – Zołotnik

Miara temperatury

Skala Fahrenheita

Temperatura zamarzania wody wynosi 32°F (stopni Fahrenheita), temperatura wrzenia 212°F, czyli 1°C == 1,8°F.

T_Fahrenheita = 32 + ⁹/₅ · T_Celsjusza
T_Celsjusza = ⁵/₉ · (T_Fahrenheita - 32)

• Wikipedia – Skala Fahrenheita

Skala Celsjusza

Temperatura zamarzania wody wynosi 0°C (stopni Celsjusza), temperatura wrzenia 100°C.

• Wikipedia – Skala Celsjusza

Skala Réaumura

Temperatura zamarzania wody wynosi 0 (zero) stopni Réaumura, temperatura wrzenia 80 stopni Réaumura, czyli 1°C == 0,8°R.

T_Réaumura = T_Celsjusza · ⁴/₅
T_Celsjusza = T_Réaumura · ⁵/₄

• Wikipedia – Skala Réaumura

Pieniądze

Dolar amerykański

• Dolar amerykański (USD, $, ¢):
  • dolar, 1886-1890; wzrost ceny okazu meteorytu Cabin Creek^[1] od 35 dolarów, poprzez 500, aż po 40000 dolarów; patrz → meteoryt Braunau; Czy meteoryty po spadku są jeszcze ciepłe?
  • dolar, połowa XIX wieku; dr. Schneider z Wrocławia kupił za 225 dolarów bryłę meteorytu Seeläsgen (Przełazy)
  • dolar, przełom XIX i XX wieku; ceny meteorytów i ich kopii w ofercie amerykańskiego przedsiębiorcy Henrego A. Warda; zarobki i koszty życia w USA w 1904 roku
  • dolar, początek XX wieku; okaz (22,9 g) meteorytu Pułtusk kosztował 2,30 dolara
  • dolar, 1912 rok; patrz → Pułtusk: Kolekcja Juliana Siemaszko
  • dolar, 1963 rok; bilet do kina w Dallas kosztował 75¢

• Wikipedia – Dolar amerykański

Gulden austro-węgierski

• Gulden austro-węgierski (floren, złoty reński) (cz. Rakousko-uherský zlatý, węg. Osztrák–magyar forint):
  • floren^[2], połowa XIX wieku; patrz → Alt Bela oraz Knyahinya

• Wikipedia – Gulden austro-węgierski

Lit

• Litewski lit:
  • początek XX wieku; patrz → Zemaitkiemis

• Wikipedia – Lit (waluta)

Marka

• Marka niemiecka; waluta wprowadzona w 1871 roku po zjednoczenia Niemiec, wcześniej w poszczególnych księstwach obowiązywały różne waluty najczęściej oparte na talarach:
  • ℳ (Mark), połowa XIX wieku; patrz → Pułtusk: Handlarz Krantz (np. handlarz Krantz^[3] oferował małe okazy meteorytu Pułtusk w cenie 0,25 ℳ za gram) oraz Knyahinya, Mocs, Pillistfer; okaz (22,9 g) meteorytu Pułtusk kosztował 7 marek; na portalu Encyclopedia of Meteorites znajduje się zdjęcie okazu 36 g za 7,2 marki
  • ℛℳ (Reichsmark), początek XX wieku; patrz → Tennasilm
  • oraz patrz → ceny meteorytów oferowane przez firmę Krantz z Bonn na przełomie XIX i XX wieku

• Wikipedia – Marka niemiecka  ●  Reichsmark

Rubel

• Rubel (ros. рубль):
  • rubel (srebrem), połowa XIX wieku; patrz → Pułtusk/Czasopisma: 1000 rubli srebrem za 18 funtowy okaz meteorytu oraz Pułtusk/Zambrzyccy: 14 tys. rubli
  • początek XX wieku; patrz → Bibliografia/Siemaszko Julian Iwanowicz

• Wikipedia – Rubel

Talar

• Talar Marii Teresy (niem. Maria-Theresien-Taler):
  • początek XIX wieku; patrz → Muzeum Mineralogiczne Uniwersytetu Wrocławskiego im. Kazimierza Maślankiewicza

• Wikipedia – Talar Marii Teresy

Złoty

• „Polski stary złoty” (PLZ):
  • 1935 rok; patrz → sprzedano 2 kg okaz meteorytu Łowicza za 120 zł, czyli tyle, ile wówczas kosztowała 120 kg świnia
  • 1956 rok; patrz → gospodarz Józef Oleksy otrzymał 1500 zł za 78 kg okaz meteorytu Morasko
  • 1956 rok; patrz → Zygmunt Pniewski otrzymał 500 zł nagrody za pomoc Jerzemu Pokrzywnickiemu
  • ~1994 rok; patrz → Baszkówka: Meteoryt za 200 milionów złotych!

• Wikipedia Złoty

Bibliografia

• Jagielski M., (1872), Zupełny wykład i praktyczne zastósowanie metrycznych miar i wag które od 1. Stycznia roku 1872. muszą być używane…, Poznań 1872. Plik RCIN.

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Wikipedia – Dawne jednostki miar i wag  ●  Miary nowopolskie  ●  Systemy miar stosowane na ziemiach polskich  ●  Miary pruskie i niemieckie  ●  Miary austriackie
• Wikipedia (DE) – Alte Maße und Gewichte (Preußen)  ●  Alte Maße und Gewichte (Österreich)