PayPal-donate (Wiki).png
O ile nie zaznaczono inaczej, prawa autorskie zamieszczonych materiałów należą do Jana Woreczko & Wadi.

(Unless otherwise stated, the copyright of the materials included belong to Jan Woreczko & Wadi.)


Dawne jednostki miar i wag

Z Wiki.Meteoritica.pl

(Różnice między wersjami)
m (Miary wagi)
m (Cal)
 
(Nie pokazano 45 wersji pomiędzy niniejszymi.)
Linia 6: Linia 6:
=== Kalendarz juliański/gregoriański ===
=== Kalendarz juliański/gregoriański ===
 +
 +
Daty nowego (kalendarz gregoriański) i starego (kalendarz juliański) stylu. Kalendarz gregoriański wprowadzono w październiku 1582 roku.
* Wikipedia – [http://pl.wikipedia.org/wiki/Kalendarz_gregoriański Kalendarz gregoriański] {{SeparatorBull}} [http://pl.wikipedia.org/wiki/Kalendarz_juliański Kalendarz juliański]
* Wikipedia – [http://pl.wikipedia.org/wiki/Kalendarz_gregoriański Kalendarz gregoriański] {{SeparatorBull}} [http://pl.wikipedia.org/wiki/Kalendarz_juliański Kalendarz juliański]
* Wikipedia – [http://pl.wikipedia.org/wiki/Daty_nowego_i_starego_porządku Daty nowego i starego porządku]
* Wikipedia – [http://pl.wikipedia.org/wiki/Daty_nowego_i_starego_porządku Daty nowego i starego porządku]
* [http://5ko.free.fr/en/jul.php Przeliczanie dat nowego i starego porządku] (ang.)
* [http://5ko.free.fr/en/jul.php Przeliczanie dat nowego i starego porządku] (ang.)
 +
 +
{{Sparse-b}}Ciekawostka{{Sparse-e}}: Z Wikipedii wynika, że dwóch wielkich pisarzy [https://pl.wikipedia.org/wiki/William_Shakespeare William Szekspir (Shakespeare)] i [https://pl.wikipedia.org/wiki/Miguel_de_Cervantes Miguel de Cervantes] zmarło tego samego dnia, 23 kwietnia 1616 roku. Nic bardziej mylnego! Do roku 1752 obowiązywał w Anglii kalendarz juliański, natomiast w Hiszpanii już od 1582 roku posługiwano się kalendarzem gregoriańskim. Więc Szekspir umarł 10 dni po Cervantesie, dnia 3 maja wg kalendarza współczesnego czyli gregoriańskiego.
=== „Włoska godzina” ===
=== „Włoska godzina” ===
Linia 39: Linia 43:
:{| {{Old sources}}
:{| {{Old sources}}
|-
|-
-
| '''cal angielski''' || ''inch'' || 25,4 (dokładnie 25,3995) mm
+
| '''cal angielski''' || ''inch'' || 25,4 (dokładnie 25,3995) mm
|-
|-
-
| '''cal pruski''' || || 26,15 lub 26,17 mm
+
| '''cal polski''' || || 24,8 mm (staropolski), 24,0 mm (nowopolski)
|-
|-
-
| '''cal wiedeński''' || ''Wiener Zoll'' || 26,3402 mm
+
| '''cal pruski''' || ''Zoll'' || 26,15 lub 26,17 mm
 +
|-
 +
| '''cal rosyjki''' || ''дюйм'' || 25,3995 mm
 +
|-
 +
| '''cal wiedeński''' || ''Wiener Zoll'' || 26,3402 mm
|}
|}
Linia 58: Linia 66:
'''Krok''' – (niem. ''Schritt''; ang. ''pace''; łac. ''passus''; ros. ''шаг'') pozaukładowa jednostka miary długości, stosowana od starożytności. Często liczona jako tzw. podwójny krok równy ok. 1,48 metra (od kroku wywodzi się mila, pierwotnie równa 1000 podwójnych kroków (mila rzymska)).
'''Krok''' – (niem. ''Schritt''; ang. ''pace''; łac. ''passus''; ros. ''шаг'') pozaukładowa jednostka miary długości, stosowana od starożytności. Często liczona jako tzw. podwójny krok równy ok. 1,48 metra (od kroku wywodzi się mila, pierwotnie równa 1000 podwójnych kroków (mila rzymska)).
-
Rosyjski ''шаг'' = ~71,12 cm.
+
:{| {{Old sources}}
 +
! !! !! !! przykład
 +
|-
 +
| '''pruski krok ''Schritt''''' || 94,17 cm || = 3 stopy pruskie albo reńskie (''Rheinfuß'') || [[Grüneberg (Wilkanówko)]]
 +
|-
 +
| '''rosyjski ''шаг''''' || ~71,12 cm || ||
 +
|}
-
* Wikipedia – [http://pl.wikipedia.org/wiki/Krok_(miara) Krok (miara)] {{SeparatorBull}} (DE) – [http://de.wikipedia.org/wiki/Schritt_(Einheit) Schritt (Einheit)] {{SeparatorBull}} (RU) – [http://ru.wikipedia.org/wiki/Шаг Шаг]
+
* Wikipedia – [http://pl.wikipedia.org/wiki/Krok_(miara) Krok (miara)] {{SeparatorBull}} [https://pl.wikipedia.org/wiki/Miary_pruskie_i_niemieckie Miary pruskie i niemieckie] {{SeparatorBull}} (DE) – [http://de.wikipedia.org/wiki/Schritt_(Einheit) Schritt (Einheit)] {{SeparatorBull}} (RU) – [http://ru.wikipedia.org/wiki/Шаг Шаг]
=== Linia ===
=== Linia ===
Linia 90: Linia 104:
=== Mila ===
=== Mila ===
-
'''Mila''' – (ang. ''mile''; niem. ''Meile'') dawna jednostka długości o różnej wartości, zależnej od rejonu i okresu. Nazwa pochodzi z łac. ''mille'' – tysiąc. Początkowo mila oznaczała 1000 kroków podwójnych.
+
'''Mila''' – (ang. ''mile''; niem. ''Meile'') dawna jednostka długości o różnej wartości, zależnej od rejonu i okresu. Nazwa pochodzi z łac. ''mille'' – tysiąc. Początkowo mila oznaczała 1000 [[#Krok|kroków podwójnych]] (czyli lewa i prawa noga).
:{| {{Old sources}}
:{| {{Old sources}}
-
| '''mila austriacka/węgierska''' || ''Postmeile'', ''mérföld'', ''postamérföld'' || 7585,9 m || = 4000 Klafter
+
| '''mila austriacka/węgierska''' || ''Postmeile'', ''mérföld'', ''postamérföld'' || 7585,9 m || = 4000 [[#Sążeń|Klafter]]
|-
|-
| '''mila morska''' || ''Nautische Meile'', ''Seemeile'' || 1852 m || = 1 minuta kątowa
| '''mila morska''' || ''Nautische Meile'', ''Seemeile'' || 1852 m || = 1 minuta kątowa
Linia 99: Linia 113:
| '''mila lądowa''' || ''mile'' || 1609 m || = 1760 jardów
| '''mila lądowa''' || ''mile'' || 1609 m || = 1760 jardów
|-
|-
-
| '''mila pruska''' || ''Landleuge'' || 5532,5 m ||
+
| '''mila pruska''' || ''Landleuge'' || 5532,5 m lub 7532,5 m || = 2000 prętów
|-
|-
| '''mila geograficzna''' || ''geographic mile'' || 7421,6&nbsp;m || = <sup>1</sup>/<sub>15</sub>&nbsp;stopnia na równiku
| '''mila geograficzna''' || ''geographic mile'' || 7421,6&nbsp;m || = <sup>1</sup>/<sub>15</sub>&nbsp;stopnia na równiku
|-
|-
-
| '''mila rosyjska''' || ''Старорусская миля'' || 7467,6 m || = 7 wiorst
+
| '''mila rosyjska''' || ''Старорусская миля'' || 7467,6 m || = 7 [[#Wiorsta|wiorst]]
 +
|-
 +
| '''mila rzymska''' || łac. ''mille passus'' || 1478,5 m || = 5000 rzymskich stóp
|}
|}
-
* Wikipedia – [http://pl.wikipedia.org/wiki/Mila Mila] {{SeparatorBull}} (HU) – [http://hu.wikipedia.org/wiki/Mérföld Mérföld]
+
* Wikipedia – [http://pl.wikipedia.org/wiki/Mila Mila] {{SeparatorBull}} [https://pl.wikipedia.org/wiki/Miary_pruskie_i_niemieckie Miary pruskie i niemieckie] {{SeparatorBull}} (HU) – [http://hu.wikipedia.org/wiki/Mérföld Mérföld]
=== Sążeń ===
=== Sążeń ===
Linia 119: Linia 135:
* Wikipedia – [http://pl.wikipedia.org/wiki/Sążeń Sążeń]
* Wikipedia – [http://pl.wikipedia.org/wiki/Sążeń Sążeń]
 +
 +
=== Staja ===
 +
 +
'''Staja''' (bardziej poprawnie '''staje''', '''stajanie''') – dawna miara długości o&nbsp;różnych wartościach w&nbsp;zależności od czasu i&nbsp;miejsca; także dawna miara powierzchni. Definiowana m.in. jako: długość bruzdy, jaką wół orał bez zatrzymywania i&nbsp;zawracania lub odległość przebyta przez konia pomiędzy dwoma odpoczynkami. Staja jest lubiana przez Andrzeja Sapkowskiego w&nbsp;jego utworach!
 +
 +
* Wikipedia – [https://pl.wikipedia.org/wiki/Staja Staja]
=== Stopa ===
=== Stopa ===
Linia 129: Linia 151:
:{| {{Old sources}}
:{| {{Old sources}}
| '''stopa angielska''' || ''foot'' || 30,480&nbsp;cm
| '''stopa angielska''' || ''foot'' || 30,480&nbsp;cm
 +
|-
 +
| '''stopa pruska/reńska''' || ''Fuß/Rheinfuß'' || 1 stopa pruska = 12 cali pruskich = 31,39 cm
|}
|}
-
* Wikipedia – [http://pl.wikipedia.org/wiki/Stopa_(miara) Stopa (miara)]
+
* Wikipedia – [http://pl.wikipedia.org/wiki/Stopa_(miara) Stopa (miara)] {{SeparatorBull}} [https://pl.wikipedia.org/wiki/Miary_pruskie_i_niemieckie Miary pruskie i niemieckie]
=== Werszek ===
=== Werszek ===
Linia 150: Linia 174:
== Miary objętości ==
== Miary objętości ==
 +
 +
=== Garniec ===
 +
 +
'''Garniec''' – (niem. ''Topf'', ''Garnetz'') jednostka objętości stosowana w Europie od średniowiecza. Nazwę wzięła od glinianego naczynia. W&nbsp;XIX&nbsp;wieku 1&nbsp;garniec krakowski = 2,75&nbsp;litra.
 +
 +
* Wikipedia – [https://pl.wikipedia.org/wiki/Garniec Garniec]
=== Korzec ===
=== Korzec ===
-
'''Korzec''' – (niem. ''Scheffel'') dawna jednostka objętości, stosowana dla ciał sypkich. Po 1819 roku korzec liczył 128 litrów.
+
'''Korzec''' – (niem. ''Scheffel'') dawna jednostka objętości, stosowana dla ciał sypkich. Po 1819 roku korzec liczył 128&nbsp;litrów.
-
* Wikipedia – [http://pl.wikipedia.org/wiki/Korzec Korzec]
+
* Wikipedia – [http://pl.wikipedia.org/wiki/Korzec_(jednostka_objętości) Korzec (jednostka objętości)]
{{WhiteSpace}}
{{WhiteSpace}}
Linia 171: Linia 201:
|-
|-
| '''Cetnar angielski''' || 112 funtów || ~50,8023 ||
| '''Cetnar angielski''' || 112 funtów || ~50,8023 ||
 +
|-
 +
| '''Cetnar austriacki''' || 5 kamieni = 100 funtów || 56,02 kg
|-
|-
| '''Cetnar niemiecki''' || || rozróżniano wiele rodzajów; np. Bawaria, Austria = 56&nbsp;kg || [[Lazany]]
| '''Cetnar niemiecki''' || || rozróżniano wiele rodzajów; np. Bawaria, Austria = 56&nbsp;kg || [[Lazany]]
 +
|-
 +
| '''Cetnar pruski''' || || do 1858 roku – 1&nbsp;cetnar = 110&nbsp;funtów = 51,45&nbsp;kg; po&nbsp;1858&nbsp;roku – 1&nbsp;cetnar = 100&nbsp;funtów = 50&nbsp;kg || [[Grüneberg (Wilkanówko)]]
|-
|-
| '''Centnar warszawski''' || 160 funtów || 64,8&nbsp;kg || [[Miedziana Góra]]
| '''Centnar warszawski''' || 160 funtów || 64,8&nbsp;kg || [[Miedziana Góra]]
Linia 179: Linia 213:
|}
|}
-
* Wikipedia – [http://pl.wikipedia.org/wiki/Cetnar Cetnar]
+
* Wikipedia – [http://pl.wikipedia.org/wiki/Cetnar Cetnar] {{SeparatorBull}} [https://pl.wikipedia.org/wiki/Miary_pruskie_i_niemieckie Miary pruskie i niemieckie]
=== Dola ===
=== Dola ===
Linia 204: Linia 238:
| '''Funt&nbsp;aptekarski (funt&nbsp;trojański)''' || ''Apotheker-Pfund (Troy&nbsp;pound)'' || 0,3732417216&nbsp;kg = 1&nbsp;funt (''troy pound'') = 12&nbsp;uncji aptekarskich, jubilerskich ('''℥''', ''oz t'') = <!-- 32&nbsp;łuty (''Lot'', ''Loth'') = 96&nbsp;drachm (''Drachme'') = 288&nbsp;skrupułów (''Skrupel'') = -->5760&nbsp;gran (''Gran'') ||
| '''Funt&nbsp;aptekarski (funt&nbsp;trojański)''' || ''Apotheker-Pfund (Troy&nbsp;pound)'' || 0,3732417216&nbsp;kg = 1&nbsp;funt (''troy pound'') = 12&nbsp;uncji aptekarskich, jubilerskich ('''℥''', ''oz t'') = <!-- 32&nbsp;łuty (''Lot'', ''Loth'') = 96&nbsp;drachm (''Drachme'') = 288&nbsp;skrupułów (''Skrupel'') = -->5760&nbsp;gran (''Gran'') ||
|-
|-
-
| '''Funt&nbsp;austriacki''' || ''Österreich Pfund'', ''Wiener Pfund'' || 0,560012&nbsp;kg ||
+
| '''Funt&nbsp;austriacki''' || ''Österreich Pfund'', ''Wiener Pfund'' || 0,560012&nbsp;kg;<br />za Partsch (1843): „''Ein Wiener Pfund von 32&nbsp;Wiener [[#Łut|Lothen]] ist gleich 38,314 preussischen Lothen oder 19,754 englischen Avoir du poids [[#Uncja|Unzen]] oder 560,012 französischen Grammen. Ein Kilogramm ist gleich 1&nbsp;Pfund 25&nbsp;<sup>9</sup>/<sub>74</sub>&nbsp;Loth Wiener Gewicht.)''”<br />1&nbsp;funt = 32&nbsp;<sup>1</sup>/<sub>10</sub>&nbsp;łuta = 0,560&nbsp;kg ||
|-
|-
-
| '''Funt pruski''' || ''Neues Lot, Zoll-Lot, Postlot'' || 0,5000&nbsp;kg = 30&nbsp;łutów; wprowadzony w&nbsp;1856 roku || [[Knyahinya]]
+
| '''Funt pruski''' || ''Pfund Preußisch'' (''Neues Lot, Zoll-Lot, Postlot'') || do ~1858 roku – 0,4677&nbsp;kg = 32&nbsp;łuty;<br />po ~1858 do 1884 roku – 0,5000&nbsp;kg = 30&nbsp;łutów; || [[Grüneberg (Wilkanówko)|Grüneberg&nbsp;(Wilkanówko)]], [[Knyahinya]],. [[Schellin (Skalin)‎|Schellin&nbsp;(Skalin)‎]]
|-
|-
| '''Funt&nbsp;rosyjski''' || ''℔ russ.'' || 0,4095124&nbsp;kg || [[Buschhof]], [[Nerft]]
| '''Funt&nbsp;rosyjski''' || ''℔ russ.'' || 0,4095124&nbsp;kg || [[Buschhof]], [[Nerft]]
Linia 213: Linia 247:
|}
|}
-
* Wikipedia – [http://pl.wikipedia.org/wiki/Funt_(masa) Funt (masa)] {{SeparatorBull}} [http://pl.wikipedia.org/wiki/Systemy_miar_stosowane_na_ziemiach_polskich Systemy miar stosowane na ziemiach polskich] {{SeparatorBull}} (DE) – [http://de.wikipedia.org/wiki/Pfund Pfund]
+
* Wikipedia – [http://pl.wikipedia.org/wiki/Funt_(masa) Funt (masa)] {{SeparatorBull}} [http://pl.wikipedia.org/wiki/Systemy_miar_stosowane_na_ziemiach_polskich Systemy miar stosowane na ziemiach polskich] {{SeparatorBull}} [https://pl.wikipedia.org/wiki/Miary_austriackie Miary austriackie] {{SeparatorBull}} (DE) – [http://de.wikipedia.org/wiki/Pfund Pfund]
=== Gran ===
=== Gran ===
Linia 220: Linia 254:
:symbol: '''gr'''
:symbol: '''gr'''
-
1 gran = <sup>1</sup>/<sub>288</sub> grzywny
+
Jednostka wagi o bardzo zróżnicowanej wartości.
 +
 
 +
* współcześnie: 1 gran = <sup>1</sup>/<sub>7000</sub>&nbsp;funta = <sup>1</sup>/<sub>5760</sub>&nbsp;funta aptekarskiego (trojańskiego) = 0,06479891&nbsp;g
 +
* dawniej 1 gran = <sup>1</sup>/<sub>288</sub> grzywny = 0,835&nbsp;g (stosowany m.in. w&nbsp;Polsce w&nbsp;XVI–XVIII&nbsp;w.)
* Wikipedia – [http://pl.wikipedia.org/wiki/Gran_(jednostka) Gran (jednostka)]
* Wikipedia – [http://pl.wikipedia.org/wiki/Gran_(jednostka) Gran (jednostka)]
Linia 235: Linia 272:
1 łut = <sup>1</sup>/<sub>32</sub> funta (w&nbsp;1856 roku wprowadzono w&nbsp;Prusach ''Neues Lot, Zoll-Lot'': 1&nbsp;łut = <sup>1</sup>/<sub>30</sub> funta)<br />
1 łut = <sup>1</sup>/<sub>32</sub> funta (w&nbsp;1856 roku wprowadzono w&nbsp;Prusach ''Neues Lot, Zoll-Lot'': 1&nbsp;łut = <sup>1</sup>/<sub>30</sub> funta)<br />
-
1 łut = 4 kwintle (ćwierćłuty)  
+
1 łut = 4 kwintle (ćwierćłuty)<br />
 +
(1 ''Lot'' = 4 ''Quentchen'' = 16 ''Pfenniggewichte'' = 32 ''Hellergewichte'' = <sup>1</sup>/<sub>32</sub>&nbsp;''Pfund'')
:{| {{Old sources}}
:{| {{Old sources}}
Linia 241: Linia 279:
|-
|-
| '''Łut&nbsp;austriacki''' || ''Wiener (Österreich) Loth'' || <sup>1</sup>/<sub>32</sub> funta austriackiego = 17,5&nbsp;g || [[Zebrak]]
| '''Łut&nbsp;austriacki''' || ''Wiener (Österreich) Loth'' || <sup>1</sup>/<sub>32</sub> funta austriackiego = 17,5&nbsp;g || [[Zebrak]]
 +
|-
 +
| '''Łut pruski''' || ''Loth Preußisch''|| do 1858 roku 1&nbsp;łut = 14,62&nbsp;g (<sup>1</sup>/<sub>32</sub>&nbsp;funta); po 1858 roku 1&nbsp;łut = 16,7&nbsp;g (<sup>1</sup>/<sub>30</sub>&nbsp;funta) || [[Grüneberg (Wilkanówko)]]
|-
|-
| Łut rosyjski || ''Лот'' || 3 złotniki = ~12,8 g (druga połowa XVII wieku do początku XX wieku) ||
| Łut rosyjski || ''Лот'' || 3 złotniki = ~12,8 g (druga połowa XVII wieku do początku XX wieku) ||
|}
|}
-
* Wikipedia – [http://pl.wikipedia.org/wiki/Łut Łut] {{SeparatorBull}} (DE) – [http://de.wikipedia.org/wiki/Lot_(Einheit) Lot (Einheit)]
+
* Wikipedia – [http://pl.wikipedia.org/wiki/Łut Łut]  {{SeparatorBull}} [https://pl.wikipedia.org/wiki/Miary_pruskie_i_niemieckie Miary pruskie i niemieckie]{{SeparatorBull}} (DE) – [http://de.wikipedia.org/wiki/Lot_(Einheit) Lot (Einheit)]
=== Okka ===
=== Okka ===
Linia 285: Linia 325:
== Miara temperatury ==
== Miara temperatury ==
 +
 +
=== Skala Fahrenheita ===
 +
 +
Temperatura zamarzania wody wynosi 32°F (stopni Fahrenheita), temperatura wrzenia 212°F, czyli 1°C == 1,8°F.
 +
 +
''T''<sub>Fahrenheita</sub> = 32 + <sup>9</sup>/<sub>5</sub> · ''T''<sub>Celsjusza</sub><br />
 +
''T''<sub>Celsjusza</sub> = <sup>5</sup>/<sub>9</sub> · (''T''<sub>Fahrenheita</sub> - 32)
 +
 +
* Wikipedia – [http://pl.wikipedia.org/wiki/Skala_Fahrenheita Skala Fahrenheita]
 +
 +
=== Skala Celsjusza ===
 +
 +
Temperatura zamarzania wody wynosi 0°C (stopni Celsjusza), temperatura wrzenia 100°C.
 +
 +
* Wikipedia – [http://pl.wikipedia.org/wiki/Celsjusza Skala Celsjusza]
=== Skala Réaumura ===
=== Skala Réaumura ===
-
Temperatura zamarzania wody wynosi 0 (zero) stopni Réaumura, temperatura wrzenia 80 stopni Réaumura, czyli 1°C = 0,8°R.
+
Temperatura zamarzania wody wynosi 0 (zero) stopni Réaumura, temperatura wrzenia 80 stopni Réaumura, czyli 1°C == 0,8°R.
''T''<sub>Réaumura</sub> = ''T''<sub>Celsjusza</sub> · <sup>4</sup>/<sub>5</sub><br />
''T''<sub>Réaumura</sub> = ''T''<sub>Celsjusza</sub> · <sup>4</sup>/<sub>5</sub><br />
Linia 302: Linia 357:
* Dolar amerykański (USD, $, ¢):
* Dolar amerykański (USD, $, ¢):
 +
** dolar, 1886-1890; wzrost ceny okazu meteorytu {{Txt2Img|CabinCreek_(NHM_Vienna)-TJ21-1.jpg|Cabin Creek}}{{MBD-record|name=Cabin Creek}} od 35 dolarów, poprzez 500, aż po 40000 dolarów; patrz → meteoryt [[Braunau|Braunau; Czy meteoryty po spadku są jeszcze ciepłe?]]
 +
** dolar, połowa XIX wieku; dr. Schneider z Wrocławia kupił za 225&nbsp;dolarów bryłę meteorytu [[Seeläsgen (Przełazy)]]
 +
** dolar, przełom XIX i XX wieku; '''ceny meteorytów i ich [[Meteoryty (kopie)|kopii]] w&nbsp;[[Ward's Natural Science|ofercie amerykańskiego przedsiębiorcy Henrego A. Warda]]; zarobki i&nbsp;koszty życia w&nbsp;USA w&nbsp;1904 roku'''
 +
** dolar, początek XX wieku; okaz ({{Txt2Img|Pultusk_(Krantz-Ward-Alan_Mazur)-k2.jpg|22,9&nbsp;g}}) meteorytu [[Pułtusk]] kosztował 2,30&nbsp;dolara
** dolar, 1912 rok; patrz → [[Pultusk_(Pułtusk)#Kolekcja_Juliana_Siemaszko|Pułtusk: Kolekcja Juliana Siemaszko]]
** dolar, 1912 rok; patrz → [[Pultusk_(Pułtusk)#Kolekcja_Juliana_Siemaszko|Pułtusk: Kolekcja Juliana Siemaszko]]
 +
** dolar, 1963 rok; bilet do kina w Dallas kosztował 75¢
* Wikipedia – [https://pl.wikipedia.org/wiki/Dolar_amerykański Dolar amerykański]
* Wikipedia – [https://pl.wikipedia.org/wiki/Dolar_amerykański Dolar amerykański]
Linia 319: Linia 379:
=== Marka ===
=== Marka ===
-
* Marka niemiecka:
+
* Marka niemiecka; waluta wprowadzona w 1871 roku po zjednoczenia Niemiec, wcześniej w poszczególnych księstwach obowiązywały różne waluty najczęściej oparte na talarach:
-
** ℳ (Mark), połowa XIX wieku; patrz → [[Pultusk (Pułtusk)#Handlarz_Krantz|Pułtusk: Handlarz Krantz]] oraz [[Knyahinya]], [[Mocs]], [[Pillistfer]]
+
** ℳ (Mark), połowa XIX wieku; patrz → [[Pultusk (Pułtusk)#Handlarz_Krantz|Pułtusk: Handlarz Krantz]] (np. handlarz Krantz{{!Krantz Bonn|}} oferował małe okazy meteorytu [[Pułtusk]] w&nbsp;cenie 0,25&nbsp;ℳ za gram) oraz [[Knyahinya]], [[Mocs]], [[Pillistfer]]; okaz ({{Txt2Img|Pultusk_(Krantz-Ward-Alan_Mazur)-k2.jpg|22,9&nbsp;g}}) meteorytu [[Pułtusk]] kosztował 7&nbsp;marek; na portalu Encyclopedia of Meteorites znajduje się zdjęcie okazu 36&nbsp;g za 7,2&nbsp;marki
** ℛℳ (Reichsmark), początek XX wieku; patrz → [[Tennasilm]]
** ℛℳ (Reichsmark), początek XX wieku; patrz → [[Tennasilm]]
 +
** oraz patrz → ceny meteorytów oferowane przez firmę [[Krantz Rheinisches Mineralien-Contor|Krantz z&nbsp;Bonn]] na przełomie XIX i&nbsp;XX&nbsp;wieku
* Wikipedia – [https://pl.wikipedia.org/wiki/Marka_niemiecka Marka niemiecka] {{SeparatorBull}} [https://pl.wikipedia.org/wiki/Reichsmark Reichsmark]
* Wikipedia – [https://pl.wikipedia.org/wiki/Marka_niemiecka Marka niemiecka] {{SeparatorBull}} [https://pl.wikipedia.org/wiki/Reichsmark Reichsmark]
Linia 327: Linia 388:
=== Rubel ===
=== Rubel ===
* Rubel (ros. ''рубль''):
* Rubel (ros. ''рубль''):
-
** rubel (srebrem), połowa XIX wieku; patrz → [[Pułtusk/Czasopisma#1000_rubli_srebrem_za_18_funtowy_okaz_meteorytu|Pułtusk/Czasopisma: 1000 rubli srebrem za 18 funtowy okaz meteorytu]], [[Pułtusk/Zambrzyccy]]
+
** rubel (srebrem), połowa XIX wieku; patrz → [[Pułtusk/Czasopisma#1000_rubli_srebrem_za_18_funtowy_okaz_meteorytu|Pułtusk/Czasopisma: 1000 rubli srebrem za 18 funtowy okaz meteorytu]] oraz [[Pułtusk/Zambrzyccy|Pułtusk/Zambrzyccy: 14 tys. rubli]]
** początek XX wieku; patrz → [[Bibliografia/Siemaszko Julian Iwanowicz]]
** początek XX wieku; patrz → [[Bibliografia/Siemaszko Julian Iwanowicz]]
Linia 340: Linia 401:
=== Złoty ===
=== Złoty ===
* „Polski stary złoty” (PLZ):
* „Polski stary złoty” (PLZ):
-
** ~1994 rok; patrz → [[Baszkówka#Meteoryt_za_200_milionów_złotych!|Baszkówka: Meteoryt za 200 milionów złotych!]]
+
** 1935 rok; patrz → [[Łowicz|sprzedano 2&nbsp;kg okaz meteorytu Łowicza za '''120&nbsp;zł''', czyli tyle, ile wówczas kosztowała 120&nbsp;kg świnia]]
 +
** 1956 rok; patrz → [[Morasko/Galerie#78_kg|gospodarz Józef Oleksy otrzymał '''1500&nbsp;zł''' za 78&nbsp;kg okaz meteorytu Morasko]]
 +
** 1956 rok; patrz → [[Morasko/Archiwum_Zygmunta_Pniewskiego|Zygmunt Pniewski otrzymał '''500&nbsp;zł''' nagrody za pomoc Jerzemu Pokrzywnickiemu]]
 +
** ~1994 rok; patrz → [[Baszkówka#Meteoryt_za_200_milionów_złotych!|Baszkówka: Meteoryt za '''200 milionów złotych'''!]]
* Wikipedia [https://pl.wikipedia.org/wiki/Złoty Złoty]
* Wikipedia [https://pl.wikipedia.org/wiki/Złoty Złoty]
Linia 354: Linia 418:
== Linki zewnętrzne ==
== Linki zewnętrzne ==
-
* Wikipedia – [http://pl.wikipedia.org/wiki/Kategoria:Dawne_jednostki_miar_i_wag Dawne jednostki miar i wag] {{SeparatorBull}} [http://pl.wikipedia.org/wiki/Miary_nowopolskie Miary nowopolskie] {{SeparatorBull}} [http://pl.wikipedia.org/wiki/Systemy_miar_stosowane_na_ziemiach_polskich Systemy miar stosowane na ziemiach polskich] {{SeparatorBull}} [http://pl.wikipedia.org/wiki/Miary_pruskie_i_niemieckie Miary pruskie i niemieckie]
+
* Wikipedia – [http://pl.wikipedia.org/wiki/Kategoria:Dawne_jednostki_miar_i_wag Dawne jednostki miar i wag] {{SeparatorBull}} [http://pl.wikipedia.org/wiki/Miary_nowopolskie Miary nowopolskie] {{SeparatorBull}} [http://pl.wikipedia.org/wiki/Systemy_miar_stosowane_na_ziemiach_polskich Systemy miar stosowane na ziemiach polskich] {{SeparatorBull}} [http://pl.wikipedia.org/wiki/Miary_pruskie_i_niemieckie Miary pruskie i niemieckie] {{SeparatorBull}} [https://pl.wikipedia.org/wiki/Miary_austriackie Miary austriackie]
* Wikipedia (DE) – [http://de.wikipedia.org/wiki/Alte_Maße_und_Gewichte_(Preußen) Alte Maße und Gewichte (Preußen)] {{SeparatorBull}} [http://de.wikipedia.org/wiki/Alte_Maße_und_Gewichte_(Österreich) Alte Maße und Gewichte (Österreich)]
* Wikipedia (DE) – [http://de.wikipedia.org/wiki/Alte_Maße_und_Gewichte_(Preußen) Alte Maße und Gewichte (Preußen)] {{SeparatorBull}} [http://de.wikipedia.org/wiki/Alte_Maße_und_Gewichte_(Österreich) Alte Maße und Gewichte (Österreich)]

Aktualna wersja na dzień 19:30, 15 kwi 2024

0

Spis treści

Wybrane definicje i wartości dawnych jednostek miar stosowanych w Europie, a cytowanych na stronach Wiki.Meteoritica.pl (źródła: Wikipedia; inne).

Miary czasu

Kalendarz juliański/gregoriański

Daty nowego (kalendarz gregoriański) i starego (kalendarz juliański) stylu. Kalendarz gregoriański wprowadzono w październiku 1582 roku.

Ciekawostka: Z Wikipedii wynika, że dwóch wielkich pisarzy William Szekspir (Shakespeare)Miguel de Cervantes zmarło tego samego dnia, 23 kwietnia 1616 roku. Nic bardziej mylnego! Do roku 1752 obowiązywał w Anglii kalendarz juliański, natomiast w Hiszpanii już od 1582 roku posługiwano się kalendarzem gregoriańskim. Więc Szekspir umarł 10 dni po Cervantesie, dnia 3 maja wg kalendarza współczesnego czyli gregoriańskiego.

„Włoska godzina”

Za Wikipedią: Sposób liczenia godzin dnia według tzw. włoskich godzin – pierwsza godzina zaczynała się o zachodzie słońca (lub z końcem zmierzchu, np. pół godziny po zachodzie słońca, zależnie od lokalnego zwyczaju). Godziny były numerowane od 1 do 24.

Ten system liczenia godzin był w użyciu do XVII wieku, m.in. w Polsce i na terenie dzisiejszych Czech. Więcej patrz → Odranec.

 

Miary długości/odległości

Arszyn

Arszyn – (ros. аршин) dawna rosyjska jednostka długości będąca sumą długości łokcia i stopy, wahająca się w granicach 71,11-81,5 cm.

W zaborze rosyjskim w latach 1849-1915 urzędowo 1 arszyn = 0,711167 m.
3 arszyny tworzą sążeń.

Cal

Cal – (ang. inch; niem. Zoll) pozaukładowa jednostka miary długości odpowiadająca początkowo potrojonej długości średniego ziarna jęczmienia.

symbol: in, również zapis z użyciem cudzysłowu (np. 15")
cal angielski inch 25,4 (dokładnie 25,3995) mm
cal polski 24,8 mm (staropolski), 24,0 mm (nowopolski)
cal pruski Zoll 26,15 lub 26,17 mm
cal rosyjki дюйм 25,3995 mm
cal wiedeński Wiener Zoll 26,3402 mm
  • Wikipedia – Cal

Faden

Niemieckie Faden (prawdopodobnie polskie włókno, wątek) – było standardowo jednostką objętości. Ale używano również tej miary do pomiaru odległości. Jego długość była różna w różnych regionach i zawierała się w przedziale od mniej niż jeden metr do ponad dwóch metrów. Patrz → Lixna.

Krok

Krok – (niem. Schritt; ang. pace; łac. passus; ros. шаг) pozaukładowa jednostka miary długości, stosowana od starożytności. Często liczona jako tzw. podwójny krok równy ok. 1,48 metra (od kroku wywodzi się mila, pierwotnie równa 1000 podwójnych kroków (mila rzymska)).

przykład
pruski krok Schritt 94,17 cm = 3 stopy pruskie albo reńskie (Rheinfuß) Grüneberg (Wilkanówko)
rosyjski шаг ~71,12 cm

Linia

Linia – (ang. Line; niem. Linie) przestarzała miara długości wynosząca 1/10 lub 1/12 cala. W starszym systemie dwunastkowym 1 linia = 1/12 cala = 1/144 stopy.

Ponieważ stopa miała różne wartości w zależności od regionu wartość linii wynosiła od 2 do ~2,25 mm. Linia byłą również dzielona na mniejsze jednostki tzw. punkty; 1 linia = 10 lub 12 punktów.

symbol:

Łatr

Łatr – (ang. Lachter; niem. Lachter lub Klachter) dawna miara górnicza, równa 2,016 m. Łatr dzielił się na 10 stóp łatrowych, 100 cali łatrowych, 1000 linii.

W zależności od regionu łatr miał różne długości: 1 łatr ≃ 2±0,2 m.

symbol: Lr. lub °

Łokieć

Łokieć – (ang. ell; niem. Elle; franc. Aune; czes. loket) tradycyjna miara nawiązująca do średniej długości ręki od stawu łokciowego do końca palca środkowego. Łokieć dzielił się najczęściej na 2 stopy albo 24 cale.

Łokieć miał bardzo różne wartości w zależności od regionu i okresu. W Polsce jego długość mieściła się w zakresie 57-65 cm. Łokieć austriacki (Wiener Elle) miał 77,8 cm, czeski 59,3 cm (český loket), łokieć morawski (moravský loket) 78,9 cm.

Mila

Mila – (ang. mile; niem. Meile) dawna jednostka długości o różnej wartości, zależnej od rejonu i okresu. Nazwa pochodzi z łac. mille – tysiąc. Początkowo mila oznaczała 1000 kroków podwójnych (czyli lewa i prawa noga).

mila austriacka/węgierska Postmeile, mérföld, postamérföld 7585,9 m = 4000 Klafter
mila morska Nautische Meile, Seemeile 1852 m = 1 minuta kątowa
mila lądowa mile 1609 m = 1760 jardów
mila pruska Landleuge 5532,5 m lub 7532,5 m = 2000 prętów
mila geograficzna geographic mile 7421,6 m = 1/15 stopnia na równiku
mila rosyjska Старорусская миля 7467,6 m = 7 wiorst
mila rzymska łac. mille passus 1478,5 m = 5000 rzymskich stóp

Sążeń

Sążeń – (ang. Fathom; niem. Klafter) niemetryczna, antropometryczna jednostka długości. Miara miała długość rozpostartych ramion dorosłego mężczyzny, ok. 2 metry.

Klafter Wiener 1,8965 m
sążeń rosyjski 2,133561 m = 3 arszyny

Staja

Staja (bardziej poprawnie staje, stajanie) – dawna miara długości o różnych wartościach w zależności od czasu i miejsca; także dawna miara powierzchni. Definiowana m.in. jako: długość bruzdy, jaką wół orał bez zatrzymywania i zawracania lub odległość przebyta przez konia pomiędzy dwoma odpoczynkami. Staja jest lubiana przez Andrzeja Sapkowskiego w jego utworach!

Stopa

Stopa – (ang. foot; niem. Fuß) jednostka miary nawiązująca do przeciętnej długości stopy ludzkiej, w różnych okresach i krajach miała inną długość.

symbol: ft, również zapis z użyciem apostrofu (np. 30')

1 stopa = ½ łokcia = 12 cali

stopa angielska foot 30,480 cm
stopa pruska/reńska Fuß/Rheinfuß 1 stopa pruska = 12 cali pruskich = 31,39 cm

Werszek

Werszek – (ros. вершок; niem. Werschok) dawna rosyjska miara długości, wynosząca 111/16 cala (od XVII wieku 1¾ cala).

1 werszek = 1/16 arszyna = 1/48 sążnia

Wiorsta

Wiorsta – (niem. Werst; ros. Верста) rosyjska miara długości równa 1/7 mili rosyjskiej (7467,6 m). Do 1835 roku: 1077 m, po 1835 roku: 1066,78 m.

 

Miary objętości

Garniec

Garniec – (niem. Topf, Garnetz) jednostka objętości stosowana w Europie od średniowiecza. Nazwę wzięła od glinianego naczynia. W XIX wieku 1 garniec krakowski = 2,75 litra.

Korzec

Korzec – (niem. Scheffel) dawna jednostka objętości, stosowana dla ciał sypkich. Po 1819 roku korzec liczył 128 litrów.

 

Miary wagi

Cetnar, centnar

Cetnar, centnar – (ang. hundredweight; niem. Zentner ) pozaukładowa jednostka masy wynosząca ok. 50 kg.

symbol: cwt

Cetnar polski nazywany był centnarem.

przykład
Cetnar angielski 112 funtów ~50,8023
Cetnar austriacki 5 kamieni = 100 funtów 56,02 kg
Cetnar niemiecki rozróżniano wiele rodzajów; np. Bawaria, Austria = 56 kg Lazany
Cetnar pruski do 1858 roku – 1 cetnar = 110 funtów = 51,45 kg; po 1858 roku – 1 cetnar = 100 funtów = 50 kg Grüneberg (Wilkanówko)
Centnar warszawski 160 funtów 64,8 kg Miedziana Góra
Centnar lwowski 128 funtów 51,84 kg

Dola

Dola – (ang. dolia; est. dool; niem. Dolja; ros. доля) najmniejsza staroruska jednostka masy.

Równa 1/96 zołotnika = 1/288 łuta = 1/9216 funta = 44,435 mg.

Funt (wagi)

Funt – (ang. Pound; niem. Pfund; węg. Font).

symbol: lb,

1 funt = 16 uncji = 32 łuty
(1 funt (Pfund) = 16 uncji (Unzen) = 32 łuty (Lot, Loth) = 128 Quentchen = 512 Pfenniggewichte = 1024  Hellergewichte)

przykład
Funt angielski (międzynarodowy) Pound 0,45359237 kg = 16 uncji
Funt aptekarski (funt trojański) Apotheker-Pfund (Troy pound) 0,3732417216 kg = 1 funt (troy pound) = 12 uncji aptekarskich, jubilerskich (, oz t) = 5760 gran (Gran)
Funt austriacki Österreich Pfund, Wiener Pfund 0,560012 kg;
za Partsch (1843): „Ein Wiener Pfund von 32 Wiener Lothen ist gleich 38,314 preussischen Lothen oder 19,754 englischen Avoir du poids Unzen oder 560,012 französischen Grammen. Ein Kilogramm ist gleich 1 Pfund 25 9/74 Loth Wiener Gewicht.)
1 funt = 32 1/10 łuta = 0,560 kg
Funt pruski Pfund Preußisch (Neues Lot, Zoll-Lot, Postlot) do ~1858 roku – 0,4677 kg = 32 łuty;
po ~1858 do 1884 roku – 0,5000 kg = 30 łutów;
Grüneberg (Wilkanówko), Knyahinya,. Schellin (Skalin)‎
Funt rosyjski ℔ russ. 0,4095124 kg Buschhof, Nerft
Funt warszawski 0,4052 kg = 2 grzywny = 32 łuty Miedziana Góra

Gran

Gran – (ang. grain; niem. Gran) jednostka masy zwana także ziarnem.

symbol: gr

Jednostka wagi o bardzo zróżnicowanej wartości.

  • współcześnie: 1 gran = 1/7000 funta = 1/5760 funta aptekarskiego (trojańskiego) = 0,06479891 g
  • dawniej 1 gran = 1/288 grzywny = 0,835 g (stosowany m.in. w Polsce w XVI–XVIII w.)

Kwintla

Kwintla (ćwierćłut) – stara pruska miara wagi

1 kwintla = ¼ łuta

Łut

Łut – (ang. lot; niem. Lot, Loth; ros. лот; węg. lat)

1 łut = 1/32 funta (w 1856 roku wprowadzono w Prusach Neues Lot, Zoll-Lot: 1 łut = 1/30 funta)
1 łut = 4 kwintle (ćwierćłuty)
(1 Lot = 4 Quentchen = 16 Pfenniggewichte = 32 Hellergewichte = 1/32 Pfund)

przykład
Łut austriacki Wiener (Österreich) Loth 1/32 funta austriackiego = 17,5 g Zebrak
Łut pruski Loth Preußisch do 1858 roku 1 łut = 14,62 g (1/32 funta); po 1858 roku 1 łut = 16,7 g (1/30 funta) Grüneberg (Wilkanówko)
Łut rosyjski Лот 3 złotniki = ~12,8 g (druga połowa XVII wieku do początku XX wieku)

Okka

Okka – dawna miara masy stosowana w Imperium Osmańskim; wg Wikipedii: 1 Okka = 2¼ funta wagi = 1,282 kg (patrz → meteoryt Soko-Banja).

symbol (skrót): Oka

Pud

Pud – (niem. Pud; ros. Пуд) rosyjska jednostka wagowa.

1 pud = 40 funtów rosyjskich = 16,38 kg
1 pud = 1280 łutów = 3840 zołotników = 368640 doli

  • Wikipedia – Pud

Uncja

Uncja – (ang. ounce; niem. unze)

symbol: uncja oz, uncja aptekarska (trojańska oz t)

1 uncja (oz) = 1/16 funta angielskiego = 28,34952981 g
1 uncja = 2 łuty

1 uncja aptekarska (℥) (jubilerska, trojańska) = 1/12 funta aptekarskiego = 31,1034768 g.
Uncje aptekarskie (℥) stosuje się w jubilerstwie i to w nich podaje się wagę złota i innych metali szlachetnych (1 uncja złota = 31,1034768 g)!

Zołotnik

Rosyjski золотник (pol. zołotnik) – dawna rosyjska jednostka masy równa 1/96 funta, czyli ok. 4,2658 grama.

 

Miara temperatury

Skala Fahrenheita

Temperatura zamarzania wody wynosi 32°F (stopni Fahrenheita), temperatura wrzenia 212°F, czyli 1°C == 1,8°F.

TFahrenheita = 32 + 9/5 · TCelsjusza
TCelsjusza = 5/9 · (TFahrenheita - 32)

Skala Celsjusza

Temperatura zamarzania wody wynosi 0°C (stopni Celsjusza), temperatura wrzenia 100°C.

Skala Réaumura

Temperatura zamarzania wody wynosi 0 (zero) stopni Réaumura, temperatura wrzenia 80 stopni Réaumura, czyli 1°C == 0,8°R.

TRéaumura = TCelsjusza · 4/5
TCelsjusza = TRéaumura · 5/4

 

Pieniądze

Dolar amerykański

Gulden austro-węgierski

  • Gulden austro-węgierski (floren, złoty reński) (cz. Rakousko-uherský zlatý, węg. Osztrák–magyar forint):

Lit

Marka

  • Marka niemiecka; waluta wprowadzona w 1871 roku po zjednoczenia Niemiec, wcześniej w poszczególnych księstwach obowiązywały różne waluty najczęściej oparte na talarach:
    • ℳ (Mark), połowa XIX wieku; patrz → Pułtusk: Handlarz Krantz (np. handlarz Krantz[3] oferował małe okazy meteorytu Pułtusk w cenie 0,25 ℳ za gram) oraz Knyahinya, Mocs, Pillistfer; okaz (22,9 g) meteorytu Pułtusk kosztował 7 marek; na portalu Encyclopedia of Meteorites znajduje się zdjęcie okazu 36 g za 7,2 marki
    • ℛℳ (Reichsmark), początek XX wieku; patrz → Tennasilm
    • oraz patrz → ceny meteorytów oferowane przez firmę Krantz z Bonn na przełomie XIX i XX wieku

Rubel

Talar

Złoty

 

Bibliografia

  • Jagielski M., (1872), Zupełny wykład i praktyczne zastósowanie metrycznych miar i wag które od 1. Stycznia roku 1872. muszą być używane, Poznań 1872. Plik RCIN.

Przypisy

  1. ^ spadek meteorytu Cabin Creek 27 marca 1886 roku w USA; żelazny typ IIIAB, TKW 48,5 kg; patrz → Cabin Creek
  2. ^ ze zniekształcenia oryginalnej nazwy florena pochodzi określenie forinta
  3. ^ A. i F. Krantz – istniejąca od 1833 firma handlująca minerałami i meteorytami; założył ją we Freibergu August Krantz, później działalność kontynuował jego bratanek Fritz (Friedrich) Krantz; do dziś wiele okazów meteorytów w różnych kolekcjach ma etykiety podpisane, np. Dr. F. Krantz, Rheinisches Mineralien-Contor Bonn; pod koniec XIX wieku kolekcja Krantza zawierała wg Wülfing (1897) meteoryty z 54 różnych lokalizacji o łącznej wadze 72 kg; firma istnieje do dziś; patrz → Krantz Rheinisches Mineralien-Contor

Linki zewnętrzne

Osobiste