(Unless otherwise stated, the copyright of the materials included belong to Jan Woreczko & Wadi.)
Bialystok (Białystok)
Z Wiki.Meteoritica.pl
Deszcz achondrytów
Bialystok → | |
Fragment meteorytu Białystok ze zbioru Naturhistorisches Museum Wien (fot. Tomasz Jakubowski)
| |
Spadek | |
Lokalizacja | Fasty i Knyszyn koło Białegostoku, Polska |
Położenie[1] | 53°06'N, 23°12'E |
Data | 5 października 1827 roku, 09:00-10:00 (piątek) |
Charakterystyka | |
Typ | achondryt, eukryt EUC-pmict (wcześniej był klasyfikowany jako howardyt HOW) |
Masa | ~4 kg |
Liczba okazów | wiele (deszcz meteorytów ?) |
Meteoritical Bulletin Database | |
Synonimy → | |
wg NHM Cat: Belostok, Bielostok, Fasti, Jaski, Jasli, Jasly, Knaasta, Knasta, Knyszyn, Kuasti-Knasti, Kwasli, Phasti; u Pokrzywnickiego: Bełostok, Jaśki, Jaśly, Jasły |
Przed południem między godziną 9 i 10 w piątek 5 października 1827 roku (wg kalendarza gregoriańskiego[2]) we wsi Fasty na zachód od Białegostoku, niebo było pogodne z wyjątkiem gęstej czarnej chmury stojącej w zenicie. To z niej posypały się kamienie. Mieszkańcy usłyszeli potężną eksplozję, po której nastąpiły trzaski, jakby strzelano z karabinów, a potem świst i uderzenia o ziemię. Spadłe czarne kamienie zbierano w miejscach, gdzie wcześniej unosił się pył. W sumie zebrano około 4 kg (ale nie wiadomo ile było okazów)[3]. Wiele spadających okazów trafiło w błota i rzekę Supraśl. Do dzisiaj zachowało się niewiele tych meteorytów, największe fragmenty znajdują się dziś w zbiorach muzeów w Berlinie i Wiedniu. W Polsce znajduje się zaledwie kilka okruchów o łącznej wadze poniżej 20 g, większość w zbiorach prywatnych. W zbiorach Muzeum Ziemi PAN w Warszawie znajduje się szklana fiolka z okruchami meteorytu o łącznej wadze 3,7 gramów (Pilski 1999 za Wiadomości Muzeum Ziemi, 1939):
- (…) „Dopiero tuż przed ostatnią wojną[4] Towarzystwo Muzeum Ziemi dokonało wymiany z Muzeum Uniwersytetu w Berlinie, uzyskując za 173,9 g meteorytu Łowicz 4 g meteorytu Białystok i 534 g meteorytu Świecie.” (…).
Opis okoliczności spadku wg Jana Wolskiego[5] (pisownia oryginalna):
(…) Dnia 23 września[2] 1827 r. (w piątek) między godziną 9 a 10 rano, gdy po większej części mieszkańcy wsi Fastów zajęci byli wybieraniem warzywa w ogrodach, dała się słyszeć wielka eksplozja w powietrzu wcale wypogodzonym i naraz wiele innych powtórzonych jakby wystrzałów karabinowych, co zwróciło uwagę obecnych na ogrodach i w różnych miejscach na polu pracujących ludzi, po czym nastąpił mocny świst połączony z dźwiękiem ciał szybko spadających i silne uderzenia w kilku miejscach o ziemię. Zjawisko to zatrwożyło na czas niejaki wszystkich ludzi, ale po przejściu strachu, kiedy jeden z nich odważył się zbliżyć do miejsca spadku i podjął kamień czarny i ukazał skupionemu ludowi, ten ośmielony rozbiegł się na inne przez podniesiony pył zanotowane miejsca i poznachodził podobne kamienie. Za świadectwem ledwo nie całej wsi mieszkańców, spadło wiele innych kamieni na błota i rzekę Supraśl pod samą wsią płynącą.
Postać zewnętrzna mniej więcej kulista, powierzchnia nierówna, czarna, lśniącą się lawą pokryta, masa wewnętrzna popielata, mocno przepalona, krucha, wejrzenie pumeksu zbitego mająca, kryształami oliwinów i chlorytu przecięta, odłam drobno ziarnisty, nierówny, ciężkość gatunkowa mierna. (…)
Pod koniec swej relacji w Dzienniku Wileńskim z miejsca spadku Wolski pisze (→ pełny tekst relacji):
(…) Wątpliwości nie ulega, że one się przez ogień utworzyły, i że wielka bryła spadła z bardzo znaczney wysokości, (może i z Xsiężyca); dostawszy się zaś do zagęszczoney atmosfery, dla chyżości i tarcia rozpaliła się i pękła. Ztąd powstała pierwsza silna explozya o kilka mil na około słyszana, po czém nastąpiły cząstkowe pękania, podobne do wystrzałów karabinowych, z czego zrobił się huk i szum w powietrzu: że zaś ciepło bardzo wielkie bydź musiało, przeto powierzchnia ich stopiła się i całkowicie lawą się oblała. Wszystko to już stało się w niewielkiey odległości od ziemi: gdyż obecni, przerażeni byli wystrzałami i świstem (podług ich wyrażenia) jakby muzykalnym nad ich głowami: poczém natychmiast kamienie spadać zaczęły. (…)
Na uznanie zasługuje dociekliwość i obeznanie z tematyką! Swoją relację pisał Wolski w 1827 roku, kiedy to jeszcze teorie kosmicznego pochodzenia meteorytów nie były tak rozpowszechnione. Jego hipotetyczny opis zjawiska spadku jest bardzo bliski rzeczywistym procesom.
Białystok to eukryt polimiktyczny (EUC-pmict.), meteoryt kamienny należący do typu achondrytów z grupy HED (wcześniej był klasyfikowany jako howardyt). Meteoryty HED przypominają ziemskie skały magmowe, takie jak bazalt, są jednak jaśniejsze i bardziej kruche od swych ziemskich odpowiedników. Uważa się, że meteoryty takie jak Białystok pochodzą z powierzchni planetoidy Westa, w wyniku zderzeń z innymi asteroidami odłupane fragmenty mogą spadać na Ziemię.
Kolekcje
Fragmenty meteorytu Białystok w światowych kolekcjach. Największe zbiory:
zbiór waga fragmentów
(Koblitz MetBase)uwagi Kiev, Geol. Mus. Ukraine 110 g Budapest, Nat. Mus. 101 g Moscow, Acad. Sci. 89,4 g Tallinn, Geol. Inst. Acad. Sci. 82 g wg Tiirmaa (1996): 81,4 g fragment ze skorupą i 1 g proszku (est. tolm) (Geoscience collections of Estonia: record) Vienna, Naturhist. Mus. 59,5 g[6] Berlin, Mus. Naturk., Humboldt Univ. 49 g zdjęcia fragmentu na portalu Meteorite Times Magazine (…) Warsaw, Muz. Ziemi, Polish Acad. Sci. 3,7 g
Według Wülfinga (1897) pod koniec XIX wieku w kolekcjach znajdowało się w sumie tylko 627 g fragmentów meteorytu Białystok! Największe kolekcje:
zbiór waga fragmentów
(Wülfing 1897)Berlin 79 g[7] Budapest 101 g Dorpat 81 g (patrz wyżej) Kiew 120 g Petersburg, A. 112 g Stockholm 49 g Wien, H.M. 59 g v. Siemaszko 5 g Krantz[8] 7 g
Meteoryt Białystok w zbiorach polskich
Obecnie jedyne fragmenty tego meteorytu w zbiorach instytucjonalnych to szklana fiolka zawierająca ok. 3,7 g okruchów w zbiorach Muzeum Ziemi PAN w Warszawie uzyskanych przed wojną na drodze wymiany z Muzeum w Berlinie (Pilski 1999). Również kilkanaście gramów fragmentów znajduje się w zbiorach prywatnych.
Znajdujemy w literaturze informacje, że dawniej w różnych zbiorach znajdowało się więcej okazów, ale wszystkie one zaginęły.
- Gabinet Mineralogiczny Uniwersytetu Królewskiego Warszawskiego
Jak podaje Gazeta Korrespondenta Warszawskiego i Zagranicznego z 1828 roku[9]:
Do Gabinetu Mineralogicznego.
Drogą urzędową nadesłany został odłam Aerolitu spadłego we wsi Fastach w Obwodzie Białostockim.
W cytowanym wykazie jest to dar na rzecz utworzonego przy Uniwersytecie Królewskim Warszawskim Gabinetu Mineralogicznego.[10] Zbiory te w części zostały przekazane do Muzeum Wydziału Geologii UW, gdzie znajdują się do dziś. Obecnie w jego wykazie zbiorów nie ma meteorytu Białystok.
- Towarzystwo Królewskie Przyjaciół Nauk
Jak podaje Pokrzywnicki (1964) do zbiorów Towarzystwa (zwanego również Warszawskie Towarzystwo Królewskie Przyjaciół Nauk) trafił okaz wielkości „kurzego jajka”, dar hrabiego Wincentego Krasińskiego[11]. Okaz badał chemik Adam M. Kitajewski, dalsze losy okazu nie są znane. Pokrzywnicki podaje, że był to dar na rzecz Towarzystwa, ale w źródle jest tylko o „okazaniu” okazu przed zebranymi.[12]
- Zakład Chemii Uniwersytetu Wileńskiego
Według Pokrzywnickiego (1964) „kamień meteorytyczny” figurujący w inwentarzu Zakładu Chemii Uniwersytetu Wileńskiego mógł być okazem meteorytu Białystok?[13]
- Muzeum Przemysłu i Rolnictwa
Pokrzywnicki (1964) nie wyklucza, że w zbiorach Muzeum Przemysłu i Rolnictwa mógł znajdować się fragment meteorytu Białystok.[14]
- Gimnazjum białostockie
Według Pokrzywnickiego (1956, 1964) okazy meteorytu znajdowały się również w Gimnazjum białostockim.
Jak wynika z relacji Wolskiego (1827), wiele fragmentów meteorytu trafiło w ręce lokalnych urzędników i wojskowych. Po wszystkich tych okazach zapewne ślad zaginął.
Siemaszko (1891, s. 32) w swoim zbiorze miał 5 g fragment bez skorupy (pisownia oryginalna)[15]:
1827 | 5 Oct. | Jaski, Fasty, Bielostok. Gouv. Grodno.
Безъ коры.
Обыкновенно приводимыя названія мѣстностей паденія Knasti (Bloede)[16], Knasta (Eichwald)[17], Jasly (Гебель) близъ Бѣлостока, ни на одной картѣ, даже самой подробной съемочной Главиаго Штаба, пе находятся. Это безспорно нскажениыя перепнскою названія. Къ веѣверо-западу отъ Бѣлостока въ 7 верстахъ находятся Фасты (Fasty, Phasti); вѣроятно въ скоропеси Эйхвальда Ph прочитано какъ Kn.—Другое пыя Jasly (Гебель—по польскому этикету коллекціи Кэтли) вѣрно ошибочно прочитанное названіе Яськи (по иольски Jasli, Jaśki) деревни находящейся въ 7 мпляхъ на юго-западъ отъ Бѣлостока между селеніями Каменьске Отескн н Каменьске Плишки, нодъ 52° 55 с. ш. и 40° 30 в. д. Разстояніе между Фасты п Яськи по прямой линіи около 30 верстъ; весьма вѣроятно, что въ обѣихъ мѣстиостяхъ выпали камин одновременно. Временемъ паденія должно признать 23 Сент./5 Окт. какъ указываетъ Эйхвальдъ (Froriep's Notizen)[17] и коллекція Кэтли. Паходившійся ирп экземплярѣ Акад. Наукъ этикетъ на франц. языкѣ; сь датою 5 Ост. есть новый стиль.
Самый метеорить нынѣ весьма рѣдокъ: изъ упавшихъ 8½ фунтовъ, въ 4 камняхъ, теперь во всѣхъ коллекціяхъ пзиѣстно не болѣе 2½ ф. — осталькое утрачено или хранится иодъ другими названіями. Въ Акад. Наукъ, по Вледе, было 282 гр., пыпѣ, по Гебелю, 114 gr.
Spis treści |
Relacje
Opis wg Pokrzywnickiego (1964)
Pokrzywnicki (1964)
1. METEORYT BIAŁYSTOK Synonimy: Bialystok, Bielostok, Bełostok, Jaśli, Jaśly, Jaski, Jasły, Fasty, Phasti, Knasta, Knaasta, Kuasti-Knasti, Kwasli, Knyszyn1 W.m.s.: φ = 58°13' – λ = 23°10' 2 Meteoryt spadł w piątek 5 października (23 września st. st.[2]) 1827 r. między godz 9 a 10 rano w postaci dużego deszczu aerolitów, który rozsiał się na przestrzeni od okolic Knyszyna do wsi Fasty położonej około 7 km od Białegostoku. Wielka oś elipsy spadku mogła wynosić w przybliżeniu 20 km. Wniosek ten wypływa z odległości Knyszyna od Fastów. Niestety, teren spadku nie został w swoim czasie należycie przeszukany, a gatunek spadłych aerolitów, które okazały się howardytami (wewnątrz jasnoszarego koloru), podobnymi do niektórych skał ziemskich, musiał utrudnić z czasem ich rozpoznanie. Jak wynika z literatury, w Fastach znaleziono 4 okazy wagi od 0,5 do 4 f, ogólnej wagi 8,5 f[18] (tj. około 4 kg)3. Oprócz nich pewna ilość odłamów spadła i została znaleziona w dobrach knyszyńskich. Opis spadku pióra Jana Wolskiego, nauczyciela fizyki gimnazjum białostockiego, został złożony dyrektorowi szkół obwodu białostockiego – Suchodolskiemu4. W opisie tym, jak też w innych opisach pióra Wolskiego, widzimy nie tylko sumienną drobiazgowość, może czasem zbędną, ale i wiele trafnych wniosków co do analizy samego zjawiska. Deszcz meteorytów białostockich rozsiał się prawdopodobnie na dużej przestrzeni, o czym można sądzić zarówno z faktu, że – jak podają źródła – wiele okazów spadło w rzekę Supraśl i okoliczne błota, jak też z następujących danych. Dnia 24 października 1827 r. na posiedzeniu Wydziału Towarzystwa Królewskiego Przyjaciół Nauk w Warszawie pod przewodnictwem Platera, gen. Wincenty Krasiński ofiarował towarzystwu aerolit spadły w dobrach knyszyńskich, według jego słów 6 października między godz 11 a 12 przed południem podczas „wielkiej burzy, przez kwadrans trwającej”. Kamieni podobnych do okazanego miała spaść znaczna ilość, niektóre były wielkości „kurzego jajka”5. Okaz ofiarowany przez Krasińskiego został przekazany członkowi towarzystwa, chemikowi A. M. Kitajewskiemu do analizy chemicznej. Podaną przez Krasińskiego datę i godzinę spadku należy uznać za nieścisłą. Ze względu na szczegółowe dane, które przytoczył w swej pracy Wolski, trudno bowiem przypuszczać, że miały tu miejsce w okresie dwóch dni dwa odrębne spadki. „Wielka burza”, o której wspomina Krasiński, nie była prawdopodobnie „burzą” w naszym rozumieniu, lecz musiała oznaczać po prostu, że spadkowi towarzyszyły intensywne zjawiska dźwiękowe. Za tym tłumaczeniem przemawia m. in. fakt, że w Fastach podczas spadku meteorytu niebo było pogodne i nie zanotowano żadnej burzy, a nawet deszczu (ludność spokojnie pracowała na polach). Co się wreszcie tyczy tego kwadransa, w ciągu którego miała trwać owa burza, to wydaje się, że czas ten jest mocno przesadzony. Inaczej musielibyśmy dopuścić (biorąc pod uwagę prędkość rozprzestrzeniania się dźwięku), że albo meteoryty nie spadały od razu, ale w odstępach czasu (falami), albo też że źródła dźwięków leżały bardzo daleko od obserwatorów (na paręset kilometrów w atmosferze). Obie te alternatywy wydają się mało prawdopodobne. Skład mineralny meteorytu jest znany dzięki pracom Partscha i Rosego6. Dokładne badania wykazały, że materia meteorytu zawiera głównie bronzyt, oliwin, augit i anortyt. Budowę ma częściowo tufową, częściowo krystaliczną. Odznacza się wyjątkowo wysokim albedo, wynoszącym według Krinova (1955) 44-50%, najwyższym spośród wszystkich zbadanych przez tego autora meteorytów. Meteoryt białostocki zaliczono do odmiany aerolitów – howardytów. Prior przypisuje howardytom skład hiperstenowo-kilnohiperstenowo-anortytowy i zalicza je do achondrytów bogatych w wapń. Leonard (1956)[19] oznacza je symbolem Ap3p3'f6. Wskaźnik koloru meteorytu wynosi według Krinova (1955) – +1,03. Według Reichenbacha c. wł. met. Białystok wynosił 3,17. Meteoryt ten już przy końcu ubiegłego stulecia był uważany za bardzo rzadki. W zbiorach świata jest znany jedynie w drobnych ilościach. Wülfing oceniał ogólną jego masę przechowywaną w zbiorach świata zaledwie na 627 g. Wydaje się, że istnieje niewielka szansa na znalezienie w terenie jeszcze nowych odłamków. Są one bowiem po zwietrzeniu ciemnej otoczki barwy jasnoszarej, bardzo kruche i łatwo się rozsypują7. Autor badając to zagadnienie w Białymstoku w 1955 r., a następnie w Fastach i Knyszynie, nie zdołał uzyskać żadnych nowych informacji ani też okazów. Nawet pamięć o samym spadku już się prawie zatarła. Nie udało się również odszukać odłamków, które w swoim czasie zostały przekazane do gimnazjum białostockiego.
Odłamek meteorytu otrzymał w Petersburgu w 1829 r. od akademika Kupffera Aleksander Humboldt w czasie swej podróży powrotnej z Syberii8. Wűlfing (o. c.) wysoko cenił materiał meteorytu białostockiego punktując jego wartość 181-228, gdy np. meteoryt pułtuski punktuje tylko liczbą 6, a więc cenił go 30-38 razy wyżej od tego ostatniego. Nie jest znany los okazu ofiarowanego Towarzystwu Przyjaciół Nauk przez gen. Krasińskiego. Nie wiemy również, czy Kitajewski dokonał jego analizy i jaki ewentualnie był jej wynik. Jeżeli Kitajewski dokonał tej analizy, to nie mógł zużyć całego okazu, który był prawdopodobnie nie mniejszy od „kurzego jajka”. Ostatecznie okaz lub jego część mogły być włączone do zbiorów towarzystwa, skonfiskowanych w 1832 r. przez cara Mikołaja I i wywiezionych do Petersburga. Okaz, wagi 290 g, znajdujący się w 1846 r. w zbiorach Petersburskiej A. N. mógł być właśnie okazem Krasińskiego. W inwentarzu Zakładu Chemii Uniwersytetu Wileńskiego figurował jako „kamień meteoryczny”9. Wpis ten datuje się sprzed 1832 r. Jeśli więc nie dotyczy jakiegoś odłamu meteorytu Zaborzyca lub Liksna[20], mógł być okazem białostockim, który następnie wskutek konfiskaty znalazł się w Uniwersytecie Kijowskim.[13] Nie jest również wykluczone, że jakiś odłamek meteorytu białostockiego znajdował się w zbiorze meteorytów byłego Muzeum Przemysłu i Rolnictwa. Sugestię tę podał – zresztą z wszelkimi zastrzeżeniami – były dyrektor tego muzeum Leśniowski. Dr Antoni Morawiecki, który przed wojną pracował w tym muzeum, faktu tego sobie nie przypomina. Zbiór ten został zniszczony przez Niemców podczas bombardowania Warszawy w 1939 r. i nie został w gruzach odnaleziony.[14] Na zakończenie chciałbym dodać parę słów o nazwie meteorytu w źródłach zagranicznych. Przekręcanie prostej, jak się zdaje, nazwy Fasty było wprost rekordowe. Można ten fakt wytłumaczyć z jednej strony nieścisłością ówczesnych map rosyjskich, z drugiej zaś – starą etykietą w języku polskim na dużym odłamie meteorytu w kolekcji Eduardy Cattley w Petersburgu, etykietą noszącą rzekomo napis „Wieś Jasły pod Białymstokiem”.
|
Relacja Jana Wolskiego
(na podstawie Trynkowskiego (1997))
Trynkowski (1997)
Jan Wolski O spadnieniu kamieni z powietrza pod Białymstokiem, we wsi Fastach. „Dziennik Wileński” 1827 Um. i Szt. t.II s.391-395 (= „Kurier Litewski” 21 października v.s. 1827 roku).
Dnia 23 września 1827 roku (w piątek), między godziną 9 a 10 z rana, gdy po większej części mieszkańcy wsi Fastów zajęci byli wybieraniem warzywa w ogrodach, dała się słyszeć nagle wielka explozya w powietrzu wcale wypogodzonym, i zaraz wiele innych powtórzonych, jakby wystrzałów karabinowych, co zwróciło uwagę obecnych na ogrodach i w różnych miejscach na polu pracujących ludzi: po czym nastąpił mocny świst, połączony z dźwiękiem ciał szybko spadających, silne uderzenie w kilku miejscach o ziemię. Zjawienie to zatrwożyło na czas niejaki ludzi, ale po przejściu przestrachu, kiedy jeden z nich odważył się zbliżyć na miejsce spadku i podjął kamień czarny, i ukazał skupionemu ludowi, ten ośmielony rozbiegi się na inne, przez podnoszący się pył zanotowane miejsca i poznajdował kamienie, w następującej kolei.
Takową wiadomość na miejscu wydarzonego fenomenu powziąwszy, w obecności W. Wojciecha Ołdakowskiego, Sprawnika Ziemskiego Białostockiego i Kawalera, jako delegowanego, WJX Wincentego Gogolewskiego, Parocha Fastowskiego, WJX Józefa Bielkiewicza z jego elewem P. Michałem Wołłowiczem, synem JW. Gubernatora, W.Henryka Bielińskiego i uczniów klasy trzeciej Gimnazjum Białostockiego, opisałem. (*) Sądząc z objętości i wagi tych, które widziałem (**) Miejsce to oglądałem (***) gdyż po upadku rozbił się i rozleciał |
Oryginalna relacja Jana Wolskiego → Bialystok/Dziennik Wileński, t. II, 1827
Inne źródła (synonim „Jasly”?)
Monitor Warszawski, 194, 1827. s. 845
Informacja o spadku we wsi Fasty i fragment relacji Jana Wolskiego.
Eichwald (1828) (s. 276-277)
Notizen aus dem Gebiete der Natur- und Heilkunde (Froriep's) (1827) (s. 26). Tu figuruje nazwa „Kuasti Knasti”!
Kesselmeyer (1861) (s. 373)
15. 1827 5.
(8.)Oct. Kuasti-Knasti (***)[34], 2 Stunden von Bialystock (Beolostok, 53°12'N., 23°10'O.). – Sp.-Gew.: 3,17 Gouv. Bialystock P.18.1830.185.[35] W. 1860. S. 1860.
Buchner (1861)
Bialystock, Russland, 1827, Oct. 5 a. St.
AdChim. 39, 421.[36] Fror. Not. 19, Nr 2, 26.[37] 20, Nr. 18, 276.[17] PA. 18, 185.[23] 66. 476.[38] 107, 371.[39] 111, 364.[40] Ergb. 4, 439.[41] K. 3, 296.[42] Pa. 27.[43] Ha. 81.[44]
- Rozwinięcia skrótów → patrz Bibliografia/Buchner Otto
Greg (1861)
Year. Day of month. Locality. Size or weight. Direction. Duration; rate; hour; Remarks, &c. 1827.* Oct. 5 Bialistock, Russian Poland 4 lbs. … 9½ A.M. Stone-fall; contains no iron; sp. gr. 3·17. (Oct. 8?.)
Wülfing (1897) w opisie spadku jest nazwa Jasly
- (…) Bialystock (Jasly), Gouv. Bialystock, Russisch Polen. (…)
Berwerth (1903)
Bialystock [Ho (9½ a. 5. Oct. 1827) 53°12’N,
23°10’O] (Belostock, Belostok, oL) im gleichnamigen Gouvernement, Rußland; false Jasly, Knasta, Kuasti-Knasti, Kwasli, Gouv. Grodno; alias 23. Sept., 8., 17. Oct.
Klein (1904)
1827 Oktober 17 9-10h vorm. Bialystock, Kuasti-Knasti, Jasly
- Tu również jest wymieniona nazwa Jasly.
U Pokrzywnickiego (1964) znajduje się uwaga o pochodzeniu synonimu Jasły – wg niego błąd pisowni sugerujący, że elipsa spadku sięgała aż do Jaśków za Knyszynem.
Grady (2000)
(…) A shower of stones fell, of which four, of total weight 4 kg were found, the largest weighing about 2 kg (1828); A. Göbel (1867).
Data spadku
W kwestii dokładnej daty spadku panuje spore zamieszanie i niejednoznaczność. I nie chodzi tu o to czy data w źródłach jest podawana wg kalendarza gregoriańskiego czy juliańskiego. Pokrzywnicki (1964) za Wolskim podaje piątek 5 października (23 września)[2], u Kraushara (1905) jest relacja hr. Krasińskiego o spadku 6 października[12], a w notatce Annales de Chimie et de Physique (1828) jest 8 października (8 octobre).
Wydaje się rozsądne kierowanie się dniem tygodnia – piątek. Bo o wiele łatwiej jest „zapamiętać” datę wydarzenia jako dzień tygodnia, niż jako dzień miesiąca. W tamtych czasach rytm wyznaczały wydarzenia: w czwartek – „targ”, w piątek – „post”, a w niedzielę – „msza”. Daty były dla urzędników, ludzie mierzyli czas wydarzeniami. Prawdopodobnie spadek miał miejsce w piątek 5 października, a inne daty są błędne i opisują jedno i to samo zjawisko.
A może spadło i w Knyszynie?
Obecnie trudno jest wskazać jak rozległy mógł być obszar na który spadły meteoryty. Być może sięgał on aż do Knyszyna. Jak zauważa Andrzej Pilski (1999): „Dobra knyszyńskie, należące do hr. Krasińskiego, nie obejmowały jednak wsi Fasty, leżącej ponad 20 km na południowy wschód od Knyszyna i będącej wsią skarbową. Prawdopodobnie więc meteoryty spadły nie tylko w Fastach, ale i w innych wsiach i w lasach między Fastami a Knyszynem. Zebrano jednak niewiele okazów, które trafiły do zagranicznych zbiorów.”
Warto przytoczyć ciekawe wydarzenie z tamtego okresu w parafii knyszyńskiej (zwróciła na nie uwagę Pani Elżbieta Słowikowska z Białegostoku).
W wydanej w 1997 roku historii Knyszyna Stasiewicza[45] jest wzmianka o remoncie dachu na kościele w Knyszynie w 1828 roku. Podczas wizytacji w 1829 roku kościoła, stwierdzono, że w trakcie generalnego remontu dachu w 1825 roku użyto kiepsko wykonanej dachówki, którą w 1828 roku wymieniono. Może to tylko zbieg okoliczności? Może na dach kościoła spadły w 1827 roku meteoryty powodując jego uszkodzenia? Może ówczesne władze zataiły fakt zniszczeń, może nie skojarzono go ze spadkiem? Jeśli wziąć pod uwagę względy prestiżowe, to wyjaśnienie wadliwego dachu spadkiem „kamieni z nieba” raczej nie wchodziło w rachubę. Bo, jak to tak? Kościół został zniszczony przez „siły nieczyste”, albo wiarołomni knyszyniacy zostali pokarani przez Niebiosa? Łatwiej było zrzucić winę na ceglarzy i żądać reklamacji. Nota bene jednym z fundatorów materiałów na remont, był Wincenty hrabia Krasiński, ten sam, który na posiedzeniu Towarzystwa Królewskiego Przyjaciół Nauk w Warszawie prezentował w 1827 r. okaz meteorytu Białystok[12].
Pewnie już się nie da ustalić, jak było naprawdę.
Sama miejscowość Knyszyn i jej okolice to wspaniały kawałek historii Polski.
Lokalizacja
(F) Fasty, (K) Knyszyn, (J) wieś Jaśki
współrzędne wg różnych autorów
* W 2018 roku Google zmieniło zasady działania apletu, mapa może wyświetlać się niepoprawnie (pomaga Ctrl+F5); więcej → Szablon:GEMap-MyWiki
W chwili spadku niebo było bezchmurne, poza małą ciemną chmurą z której prawdopodobnie spadł meteoryt.
Obszar spadku rozciąga się pomiędzy wsiami Fasty i Knyszyn. Wiele kamieni spadło w błota i do rzeki Supraśl płynącej przez Fasty. Czy obszar spadku sięgał do wsi Jaśki, wydaje się wątpliwe (patrz uwagi Pokrzywnickiego).
Spadek meteorytu Białystok, opierając się na opisie okoliczności, można klasyfikować jako deszcz meteorytów.
Mapy
Mapy okolic Białegostoku (nazwy Chwasłe, Chwasty, Fasty, Kwaśle)
Bialystok (Białystok)/Galerie
Miejsce spadku meteorytu Białystok – wieś Fasty i okolica (stan: koniec października 2011 r.; fot. Wadi & Jan Woreczko)
Zobacz więcej → Bialystok (Białystok)/Galerie.
Fragmenty meteorytu w zbiorach muzealnych
Fragment ze zbiorów Muzeum Historii Naturalnej w Berlinie (Museum für Naturkunde Berlin)[7] (fot. Piotr Górski) |
||
Fragment 81,4 g ze skorupą ze zbiorów Uniwersytetu w Tartu (źródło: Geoscience collections of Estonia; w kolekcji zdjęcia te były wcześniej błędnie przypisane do meteorytu Dolgovoli) |
Fiolka z fragmentami meteorytu Białystok o wadze 3,7 g ze zbiorów Muzeum Ziemi w Warszawie (fot. Jan Woreczko) |
Bibliografia
- Annales de chimie et de physique, (1828), Chute d'aérolithes en Russie, 39, ser. 2, Paris 1828, s. 421.[46] Plik DjVu.
- Bieliński Józef, (1899-1900), Uniwersytet Wileński (1579-1831), tomy 1 i 2, Kraków 1899-1900, (s. 155, tom 1).[47] Plik dLib (tom 1), dLib (tom 2).
- Bloede G. von (Blöde G. von), (1848), Tabelle über die in dem öffentlichen Museum zu St. Petersburg befindlichen Aerolithen und kurze Charakteristik derselben, so wie Angabe der hierüber vorhandenen Nachrichten, Bulletin de la Classe physico-mathématique de l'Académie impériale des sciences de Saint-Pétersbourg, VI(1), 1848, s. 1-16, (s. 7-8).[48] Plik PDF.
- Boschke Friedrich L., (1969), Z kosmosu na Ziemię. Meteory i meteoryty (tytuł oryg. Erde von anderen Sternen), Biblioteka Problemów, tom 139, PWN, Warszawa 1969, (s. 292-293).
- Buchner Otto, (1861), Versuch eines Quellenverzeichnisses zur Literatur über Meteoriten, w: Broenner Heinrich L., Abhandlungen, herausegeben von der Senckenburgischen naturforschenden gesellschaft, Bd. 3, Frankfurt a.M. 1859-1861, s. 455-482. Plik PDF; plik DjVu.
- Chrzanowski Wojciech, (1859), Karta dawnéj Polski z przyległémi okolicami krajów sąsiednich według nowszych materyałów na 1:300000, Paryż 1859. Plik dLib; plik eUWr.
- Dziennik Wileński, (1828), seria Nowiny Naukowe, t. 3, luty 1828. s. 42. Plik DjVu.
- Eichwald Carl Eduard von, (1828), Meteorstein von 1827, Notizen aus dem Gebiete der Natur- und Heilkunde (Froriep's), nr 436, Bd. XX/18, Mai 1828, s. 276-277. Plik DjVu.
- Gazeta Korrespondenta Warszawskiego i Zagranicznego, nr 46, 1828, s. 397-398. Plik DjVu.
- Goebel Adolph F. (Göbel Adolph Friedemann), (1867), 1. Kritische Übersicht der im Besitze der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften befindlichen Aërolithen. 2. Übersicht der in den Museen und Sammlungen von St. Petersburg vorhandenen Aërolithen. 3. Über Aërolithenfälle in Russland aus früheren Jahrhunderten, Bulletin de l'Académie impériale des sciences de St.-Pétersbourg, vol. 11, 1867, s. 222-282, 282-292, 527-555, (s. 270-271).[49][50] Plik DjVu.
- Grady Monica M., (2000), Catalogue of Meteorites. 5th Ed., Natural History Museum, Cambridge University Press, London, UK, 2000. ISBN 978-0521663038. Plik NHM Data Portal; plik PDF.
- Harris Elijah Paddock, (1859), The Chemical Constitution and Chronological Arrangement of Meteorites, Göttingen 1859, ss. 132, (s. 81).[51] Plik hPDF; plik PDF.
- Hoff Karl Ernst Adolf von, (1830), Neue Beiträge zu Chladni's Verzeichnissen von Feuermeteoren und herabgefallenen Massen. Siebente Lieferung, Annalen der Physik, 18, Bd. 94, 1830, s. 174-197 (s. 185-186). Plik DjVuŹródło: Wiki.Meteoritica.pl.
- +Hoppe Günter, (1975), Gesamtkatalog der in der Deutschen Demokratischen Republik vorhandenen Meteorite, Wissenschaftliche Zeitschrift der Humboldt-Universität Berlin. Mathematisch-Naturwissenschaftliche Reihe, 24(4), 1975, s. 521-569.[52] Zbiory własne W&W.
- +Inwentarz Zakładu Chemii dawnego Uniwersytetu Wileńskiego zapoczątkowany przez Jędrzeja Śniadeckiego w r. 1797 i doprowadzony do końca przez Ignacego Fonberga, Polskie Powszechne Towarzystwo Farmaceutyczne, Druk Mariana Drabczyńskiego, 1938. Plik DjVu.
- Kesselmeyer Paul August, (1861), Ueber den Ursprung der Meteorsteine. Tafel XII-XIV., w: Broenner Heinrich L., Abhandlungen, herausegeben von der Senckenburgischen naturforschenden gesellschaft, Bd. 3, Frankfurt a.M. 1859-1861, s. 313-454, (s. 373). Plik PDF; plik DjVu.
- Koblitz Jörn, MetBase. Meteorite Data Retrieval Software, Version 7.3 (CD-ROM), Ritterhude, Germany 1994-2012. MetBase.
- Kosiński Janusz W., (2015), Jan Wolski i stracone „polskie L’Aigle” (Jan Wolski and lost Polish L’Aigle), Acta Soc. Metheor. Polon., 6, 2015, s. 90-95. Plik PDF.
- +Kozłowska-Studnicka Janina, (1929), Likwidacja Uniwersytetu Wileńskiego w świetle korespondencji urzędowej, Wilno 1929. Plik DjVu.
- +Kraushar Alexander, (1905), Towarzystwo Królewskie Przyjaciół Nauk 1800-1832. Monografia historyczna osnuta na źródłach archiwalnych. Księga III, Czasy Królestwa Kongresowego, Czterolecie przedostatnie: 1824-1828, Kraków G. Gebethner i Spółka/Warszawa Gebethner i Wollf, 1905, s. 369-370. Plik DjVu; plik PDF.
- +Kraushar Alexander, (1906), Towarzystwo Królewskie Przyjaciół Nauk 1800-1832. Monografia historyczna osnuta na źródłach archiwalnych. Księga IV, Czasy polistopadowe, Epilog: 1831-1836, Kraków G. Gebethner i Spółka/Warszawa Gebethner i Wollf, 1906. Plik DjVu; plik PDF.
- Кринов Евгений Л., (1940b), Дополнение к списку метеоритов СССР, Природа, 12, 1940, s. 55-56.[53] Plik DjVuŹródło: Wiki.Meteoritica.pl.
- Leonard Frederick C., Rowland Gerald L., (1956), An Index Catalog of the Multiple Meteoritic Falls of the World, Meteoritics, vol. 1, nr 4, 1956, s. 440-450. Plik aDs.
- Levinson-Lessing Franz (Feodor) Yulievich (Левинсон-Лессинг Франц Юльевич), (1897), Catalogue de la collection de Météorites de l'Université Impériale de Iourieff (Dorpat) (Musée Minéralogique), Acta et Commentationes Imp. Universitatis Jurievensis (olim Dorpatensis) (Ученые записки Императорского Юрьевского университета), 2, 1897, ss. 8 [307-314], (s. 3 [309]).[54] Plik hPDF.
- Monitor Warszawski, nr 194, 1827, s. 845. Plik DjVu.
- Monitor Warszawski, nr 39, 1828, s. 170. Plik DjVu.
- Niczyporowicz E., (1956), Z historii meteorytu białostockiego, Gazeta Białostocka, nr 72, 1956.
- Notizen aus dem Gebiete der Natur- und Heilkunde (Froriep's), nr 398, Bd. XIX/2, November 1827, s. 26. Plik DjVu.
- Partsch Paul, (1843), Die Meteoriten oder vom Himmel gefallenen Steine und Eisenmassen im k. k. Hof-Mineralien-Kabinette zu Wien, Wien 1843, ss. 166, (s. 27-28).[55] Plik DjVu; plik PDF.
- Pilski Andrzej S., (1995), The Białystok meteorite shower, Meteorite!, vol. 1(2), 1995, s. 22-23.
- Pilski Andrzej S., (1999), Nieziemskie skarby. Poradnik poszukiwacza meteorytów, Prószyński i S-ka, Warszawa 1999. ISBN 83-7180-173-4.
- Pokrzywnicki Jerzy, (1956), O meteorycie białostockim, Kosmos B, R. II, z. IV(8), 1956, s. 351-358. Plik DjVuŹródło: Wiki.Meteoritica.pl.
- Pokrzywnicki Jerzy, (1964), I. Meteoryty Polski. II. Katalog meteorytów w zbiorach polskich, Studia Geologica Polonica, vol. XV, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa 1964, (s. 13-16).[57][58] Plik PDF.
- Siemaszko Julian Iwanowicz (Симашко Юлиан Иванович), (1891), Каталогъ коллекции метеоритов'ь (Catalogue de la Collection de Météorites de Julion de Siemaschko (Saint Petersbourg, Russie), S.Petersburg 1891 (С. ПЕТЕРБУРГЪ (по июль 1891 г.)), ss. 64, (s. 32).[59][60][61] Plik DjVuŹródło: Wiki.Meteoritica.pl, (str. tytułowa).
- +Stasiewicz Henryk, (1997), Knyszyn i ziemia knyszyńska, Wyd. „Amanita”, 1997. ISBN 978-8390528731.
- Tiirmaa Reet (Тийрмаа Р.Т.), (1983), Каталог метеоритов коллекции Института геологии АН ЭССР на октября 1981 г. (The catalog of meteorites from the collection of the Geological Institute of the Estonian Academy of Sciences on October 1, 1981), Метеоритика (Meteoritika), vol. 42, 1983, s. 170-182.[62]
- Wiadomości Muzeum Ziemi, (1939), Okazy meteorytów z Białegostoku i ze Świecia w zbiorach Muzeum Ziemi, nr 1-2, 1939, s. 60-61.[64] Plik JPG.
- Wiadomości Muzeum Ziemi, (1939), Opis historyczny spadku kamieni meteorycznych we wsi Fastach, nr 1-2, 1939, s. 65-68 (pełna treść artykułu).[65] (patrz → Bialystok (Białystok)/Wiadomości Muzeum Ziemi, 1939)
- Wolski Jan, (1827), O spadnieniu kamieni z powietrza pod Białym-Stokiem we wsi Fastach, Dziennik Wileński, seria Umiejętności i Sztuka, t. II, październik 1827, s. 391-395. Plik DjVu. (patrz → Bialystok (Białystok)/Dziennik Wileński, t. II, 1827)
- Wülfing Ernst Anton von, (1897), Die Meteoriten in Sammlungen und ihre Literatur. Nebst einem versuch den tauschwert der meteoriten zu bestimmen (Meteorites in Collections and Their Literature. Including An Attempt To Determine The Exchange Value Of Meteorites), Verlag der H. Laupp'schen Buchhandlung, Tübingen 1897, (s. 28-29).[66][67][68] Plik GIF; plik Internet Archive; plik GoogleBooks.
Przypisy
Zobacz również
- oryginalna relacja Jana Wolskiego:
- kolekcja PAN Muzeum Ziemi w Warszawie
- meteoryt Dolgovoli
Linki zewnętrzne
- Meteoritical Bulletin Database (MBD) – meteoryt Bialystok
- Encyclopedia of Meteorites (EoM) – meteoryt Bialystok
- Muzeum Historii Naturalnej w Wiedniu (Natural History Museum Vienna; Vienna, Naturhist. Mus.) – Naturhistorisches Museum Wien ● Die Meteoritensammlung ● Mineralogy & Petrography ● [katalogi → Partsch (1843); Brezina (1885); Brezina (1895); Brezina (1896); Berwerth (1903)]
- Muzeum Historii Naturalnej w Berlinie (Museum für Naturkunde, Institut für Mineralogie und Petrographie, Humboldt-Universität zu Berlin; Berlin, Mus. Naturk., Humboldt Univ.) – Museum für Naturkunde Berlin ● Meteorites ● [katalogi → Rose (1864); Klein (catalogues); Hoppe (1975); Schulze (1996)]
- Uniwersytet w Tartu, Estonia (University of Tartu, Estonia; Tallinn, Geol. Inst. Acad. Sci.) – Tartu Ülikool, Eesti ● Tartu Ülikooli loodusmuuseum ja botaanikaaed – Natural History Museum and Botanical Garden ● Geoscience collections of Estonia (search meteorite) ● [katalogi → Levinson-Lessing (1897); Tiirmaa (1983); Tiirmaa (1994)]
- Meteoryt Białystok w kolekcjach polskich – katalog PTMet ● Wadi & Jan Woreczko Collection
- Polski Serwis Meteorytów – meteoryt Białystok
- woreczko.pl – Krzemiany (Silicates)
- Wikipedia – Bacieczki ● Knyszyn ● meteoryt Białystok ● Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie
- Wikipedia – Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk
- Portal Meteorite Times Magazine – The Accretion Desk: Horejsi Martin, Personal Parameters: Setting Limits to Increase Purpose
- Przeliczanie dat w kalendarzach juliańskim i gregoriańskim – Old/New calendar style
Co jeszcze na stronę? (What else to supplement?) (poszukać, uzupełnić …) |
- mapa z nazwami miejscowości
- Buchner Ok!
- Bieliński Józef, (1899-1900)